Wikipedia

Neolitiese Omwenteling

(Aangestuur vanaf Landbouomwenteling)

Die Neolitiese Omwenteling, Neolitiese Rewolusie of Landbouomwenteling was die grootskaalse oorgang van baie menslike kulture tydens die Neolitikum, of Nuwe Steentydperk, van ’n leefstyl van jag en kos uit die natuur na een van landbou en vestiging, wat ’n toenemend groter bevolking moontlik gemaak het.[1] Hierdie gevestigde gemeenskappe het mense in staat gestel om plante te bestudeer om vas te stel hoe hulle groei en ontwikkel.[2] Die nuwe kennis het gelei tot die aanplanting van gewasse.[2][3]

Die gebied van die Vrugbare Halfmaan, omstreeks 7500 v.C., met belangrike argeologiese terreine van die Neolitikum voor pottebakkery. Die mens het toe nog nie in Mesopotamië gewoon nie.

Volgens argeologiese data het die domestisering van verskillende soorte plante en diere afsonderlik van mekaar op verskillende plekke op aarde plaasgevind, vanaf die epog Holoseen[4] (sowat 12 500 jaar gelede).[5] Dit was die eerste verifieerbare omwenteling in landbou ter wêreld. Die Neolitiese Omwenteling het die verskeidenheid beskikbare kosse aansienlik verminder en dit het ’n afname in die gehalte van menslike voeding tot gevolg gehad.[6]

Die omwenteling het meer behels as die aanvaarding van ’n beperkte hoeveelheid tegnieke om voedsel te vervaardig. Oor die volgende millenniums het die klein en beweeglike groepe jagter-versamelaars wat die menslike voorgeskiedenis gekenmerk het, verander in sedentêre (nienomadiese) gemeenskappe met geboude huise en dorpe. Hierdie gemeenskappe het hulle natuurlike omgewing radikaal verander deur middel van gespesialiseerde voedselkweking, met bedrywighede soos besproeiing en ontbossing wat die vervaardiging van meer kos moontlik gemaak het. Nog ontwikkelings wat wyd voorgekom het, is die tem van diere, pottebakkery, gepoleerde klipgereedskap en vierkantige huise.

Hierdie ontwikkelings het die basis verskaf vir gesentraliseerde administrasies en politieke strukture, hiërargiese ideologieë, ontpersoonlikte kennisstelsels (byvoorbeeld skryf), digbevolkte nedersettings, die spesialisering en verdeling van arbeid, meer handel, die ontwikkeling van niedraagbare kuns en argitektuur en die besit van eiendom. Die vroegs bekende beskawing het in Sumer in Suid-Mesopotamië ontwikkel (omstreeks 6 500 v.C.); die ontstaan daarvan het ook die Bronstydperk ingelui.[7]

Die verhouding tussen bogenoemde Neolitiese verskynsels en die ontstaan van landbou, die volgorde van hulle ontstaan en die onderlinge verhouding tussen hulle op verskillende Neolitiese terreine is steeds die onderwerp van akademiese debatte, en verskil van plek tot plek. Dit was dus nie die gevolg van universele wette van sosiale evolusie nie.[8][9] Die eerste ontwikkeling van die Neolitiese Omwenteling was in die Levant, omstreeks 10 000 v.C., gevolg deur ander terreine in die groter Vrugbare Halfmaan.

Landbouoorgang

wysig
 
Die evolusie van temperature in die postglasiale tydperk ná die Laaste glasiale maksimum (LGM) volgens Groenlandse yskerns. Die ontstaan van landbou stem ooreen met die tydperk van vinnig stygende temperature aan die einde van die koue tyd van die Jonger Dryas en die begin van die lang en warm tydperk van die Holoseen.[10]
 
’n Kaart van die wêreld wat min of meer die oorsprong van landbou en die uitbreiding daarvan in die voorgeskiedenis wys: die Vrugbare Halfmaan (11 000 v.C.), die Yangtze- en Geelrivierbekken (9 000 v.C.), die Nieu-Guineehooglande (9 000-6 000 v.C.), Sentraal-Mexiko (5 000-4 000 v.C.), noordelike Suid-Amerika (5 000-4 000 v.C.), Afrika suid van die Sahara (5 000-4 000 v.C., presiese ligging onbekend) en die oostelike Noord-Amerika (4 000-3 000 v.C.).[11]

Die term "Neolitiese Omwenteling" is deur V. Gordon Childe gevestig in sy boek van 1936, Man Makes Himself.[12][13] Childe het die begrip bekend gestel as die eerste in ’n reeks landbouomwentelings in die Midde-Oosterse geskiedenis. Die tydperk word as ’n "omwenteling" of "rewolusie" beskryf om die belangrikheid daarvan aan te dui, asook die groot belangrikheid en mate van die veranderings wat dit teweeggebring het in die gemeenskappe waar nuwe landboupraktyke geleidelik aangeneem en verfyn is.

Die begin van die proses dateer van 10 000 tot 8 000 v.C. in die Vrugbare Halfmaan[5][14] en moontlik 8000 v.C. in die Kukmoeras in Melanesië.[15][16]

Die oorgang word oënskynlik oral verbind met ’n verandering van ’n grootliks nomadiese jagter-versamelaarbestaan in ’n meer gevestigde, landbougebaseerde een, asook die begin van die domestisering van verskeie plant- en dierspesies – na gelang van die spesies wat plaaslik beskikbaar was en waarskynlik ook die plaaslike kultuur. Onlangse argeologiese navorsing dui daarop dat die oorgang in sommige streke, soos op die Suidoos-Asiatiese Skiereiland, nie lineêr was nie, maar van die omgewing afgehang het.[17]

Daar is verskeie mededingende teorieë oor wat beskawings daartoe gedryf het om met landbou te begin, hoewel hulle mekaar nie uitsluit nie. Die belangrikste teorieë is:

  • Die oasisteorie, wat oorspronklik in 1908 deur die Amerikaanse geoloog Raphael Pumpelly voorgestel en in 1928 deur V. Gordon Childe in sy boek Man Makes Himself gewild gemaak is.[18] Volgens dié teorie het gemeenskappe in oasisse saamgetrek namate die klimaat droër geword het weens die Atlantiese depressie wat noordwaarts geskuif het, en hier het hulle noodgedwonge noue kontak met diere gehad, wat toe gedomestiseer is, saam met die plant van sade. Vandag kry dié teorie min aftrek, want daaropvolgende data oor die klimaat het aangedui die streek het natter geword en nie droër nie.[19]
  • Die heuwelagtige-hange-teorie, wat in 1948 deur die Amerikaanse argeoloog Robert Braidwood voorgestel is, waarvolgens landbou aan die heuwelagtige hange van die Taurus- en Zagrosberge begin het waar die klimaat nie droër was, soos wat Childe geglo het nie, en waar vrugbare grond ’n verskeidenheid plante en diere beskikbaar vir domestisering gemaak het.[20]
 
’n Verskeidenheid graansoorte en ander wilde grasse in Noord-Israel.
  • Volgens die feesmodel van Brian Hayden[21] is landbou aangevuur deur die grootdoenerige vertoon van mag, soos die hou van feeste, om oorheersing uit te oefen. Dit het die bymekaarmaak van groot hoeveelhede kos genoodsaak en dus tot landboutegnologie gelei.
  • Die demografiese teorieë van die Amerikaanse geograaf Carl Sauer[22] wat deur die argeoloë Lewis Binford[23] en Kent Flannery aangeneem is, waarvolgens ’n toenemend onbeweeglike bevolking uitgebrei het totdat die plaaslike omgewing hulle nie meer kon onderhou nie. Dus het hulle meer kos nodig gehad as wat hulle bymekaar kon maak. Verskeie sosiale en ekonomiese faktore het die behoefte aan kos vergroot.
  • Die evolusionêre teorie, wat deur die Amerikaanse argeoloog David Rindos[24] en ander voorgestel is, waarvolgens landbou ’n evolusionêre aanpassing van plante en mense was. Dit het begin met die beskerming van wilde plante en is gevolg deur die kies van plekke waar hulle moes groei.
  • Peter Richerson, Robert Boyd en Robert Bettinger[25] het geglo die ontwikkeling van landbou het saamgeval met ’n toenemend stabiele klimaat aan die begin van die Holoseen. Ronald Wright het die teorie gewild gemaak.[26]
  • Die impakteorie stel voor dele van ’n groot komeet of asteroïde wat die aarde getref het, het ’n groot uitwissing van diere veroorsaak en die laaste glasiale tyd beëindig. Dit kon meegebring het dat die evolusie van landbougemeenskappe nodig was sodat die mens kon oorleef.[27]
  • Die Russiese filosoof en antropoloog Leonid Grinin meen die onafhanklike uitvinding van landbou het altyd plaasgevind in spesiale natuuromgewings (byvoorbeeld Suidoos-Asië). Daar word vermoed die kweek van graansoorte het iewers in die Nabye Ooste begin: aan die heuwels van Palestina of Egipte. Grinin dateer die begin van landbou uit die tydperk 12 000 tot 9 000 v.C., hoewel die fossiele van sommige gedomestiseerde plante en diere in sommige gevalle ouer is, tot tussen 14 000 en 15 000 jaar.[28]

Vroeë oes van graan (23 000 v.C.)

wysig
 
’n Verskeidenheid sekels van 23 000 jaar gelede vir die oes van graan, Ohalo II, Israel.

Die ontleding van slytasiepatrone aan vyf kliplemme wat ontdek is by Ohalo II, ’n 23 000 jaar oue kamp van visser-jagter-versamelaars aan die kus van die See van Galilea, Noord-Israel, verskaf die vroegste bewyse vir die gebruik van oesgereedskap vir graan.[29] Die terrein is by die kruispunt van die Bo-Paleolitikum en die vroeë Epipaleolitikum, en word aan albei tydperke toegeskryf.[30]

Die slytasiepatrone dui aan die gereedskap is gebruik vir die oes van amperryp, halfgroen wilde graansoorte, kort voordat die graan ryp was.[29] Dit werp lig op die graanoesmetodes van sowat 8 000 jaar voor die Natufiese kultuur en 12 000 jaar voor die vestiging van landbougemeenskappe in die Nabye Ooste.[29] Dit stem ooreen met bewyse vir die gebruik vir maalgereedskap van klip.[29]

Aanplanting van plante

wysig

Nadat landbou momentum begin kry het, omstreeks 9 000 v.C., het mense graansoorte soos koring en gars begin kweek. Plante wat hulle sade langer behou het, is gestoor en weer geplant; plante met klein sade of ’n bitter smaak egter nie.

 
’n "Lemoenskyf"-sekellem met omgekeerde, grof getande afwerking weerskante. Dit is in groot hoeveelhede ontdek by Qaraoun II. Volgens James Mellaart is dit ouer as die pottebakkers-Neolitikum van Biblos (omstreeks 8 400 v.C.).

Die Israeliese plantgenetikus Daniel Zohary het verskeie plantspesies geïdentifiseer as "pioniergewasse". Hy het klem gelê op die belangrikheid van koring, gars en rog, en het voorgestel dat vlas, ertjies, keker-ertjies, bitterertjies en lensies ’n bietjie later gedomestiseer is. Hy het teorieë ondersteun van een, of hoogstens enkele, gevalle van die domestisering van elke takson wat in ’n boog uitgesprei het van die Levant tot in Europa.[31][32] Gordon Hillman en Stuart Davies het eksperimente met ’n verskeidenheid wilde graansoorte uitgevoer om te wys die proses van domestisering sou oor ’n relatief kort tydperk van tussen 20 en 200 jaar plaasgevind het.[33] Sommige van die eerste pogings het aanvanklik misluk en moed is opgegee met sekere plante, maar hulle is duisende jare later met sukses gekweek: Rog, wat in die Neolitiese Anatolië beproef is maar laat vaar is, is duisende jare later suksesvol in Europa gekweek.[34]

 
’n Neolitiese slypsteen vir die verwerking van graan.

Selektief gekweekte vye, wildegars en wildehawer is op die Neolitiese terrein Gilgal I gekweek, waar argeoloë in 2006[35] kiste sade ontdek het in strata van omstreeks 11 000 jaar gelede. Die hoeveelheid het daarop gedui dat die plante nie versamel kon gewees het nie. Sommige van die sade wat gekweek en daarna laat vaar is in die Nabye Ooste, op terreine soos Gilgal, is later met sukses in ander dele van die wêreld gekweek.

Nadat boere hulle landboutegnieke soos besproeiing bemeester het (so lank gelede as die 6de millennium v.C. in Khuzistan, nou in Iran),[36][37] het hulle oorskotte begin oes wat gestoor moes word. Die meeste jagter-versamelaars kon nie kos vir lank bêre nie weens hulle rondtrekkery, terwyl mense wat hulle gevestig het hulle oorskotgraan kon stoor. Eindelik is graanskure ontwikkel waarin dorpenaars hulle graan vir langer kon bêre. Omdat hulle meer kos gehad het, het die bevolking gegroei en gemeenskappe het spesialiswerkers en beter gereedskap ontwikkel.

Die proses was nie lineêr nie, maar ’n komplekser poging, wat verskillende gemeenskappe op verskillende plekke op verskillende maniere aangepak het.

 
’n Genetiese ontleding van die verspreiding van gars van 9 000 tot 2 000 v.C.[38]

Gars

wysig

Een van die wêreld se belangrikste graansoorte, gars, is sowat 11 000 jaar gelede (omstreeks 9000 v.C.) in die Nabye Ooste gedomestiseer.[38] Gars is ’n geharde plant wat in ’n verskeidenheid omstandighede kan groei.[38] Argeobotaniese bewyse toon gars het teen 2 000 v.C. deur Eurasië versprei.[38] Dit het met verskeie roetes langs gebeur, op verskillende tye en verskillende plekke.[38]

Ontwikkeling en verspreiding

wysig

Die Levant

wysig
 
Rekonstruksie van ’n huis uit die tyd voor pottebakkery in Aşıklı Höyük, hedendaagse Turkye.

Die ontdekking van groot hoeveelhede saad en ’n meulsteen op die Epipaleolitiese terrein Ohalo II, van sowat 19 400 v.C., toon van die vroegste bewyse van die vooruitbeplanning van kos en dui daarop dat mense by Ohalo II die graan bewerk het voor hulle dit geëet het.[39][40]

In die oostelike Vrugbare Halfmaan is bewyse van die verbouing van wilde plante gevind by Chogha Golan in Iran, omstreeks 12 000 v.C.[41] Die Neolitiese Qaraoun-kultuur is op sowat 50 plekke in Libanon geïdentifiseer rondom die bronfonteine van die Jordaanrivier, maar is nog nooit betroubaar dateer nie.[42][43]

Sowat 10 000 tot 9 000 jaar gelede het landbou in Suidwes-Asië begin ontwikkel. Die streek was die middelpunt van die kweek van drie graansoorte (eenkorrelkoring, emmerkoring en gars), vier peulgewasse (lensies, ertjies, bitter wilde-ertjies en keker-ertjies) en vlas. Domestisering was ’n stadige proses wat in verskeie streke plaasgevind het, en is voorafgegaan deur eeue, indien nie millenniums nie, van voorgedomestiseerde verbouing.[44]

Kort daarna het gedopte gars gevolg; die vroegste bewyse van die domestisering daarvan is by Jerigo in die Jordaanvallei en by Iraq ed-Dubb in Jordanië.[45] Ander terreine in die Levantynse korridor met vroeë bewyse van landbou sluit in Wadi Faynan 16 en Netiv Hagdud.[5] Die Franse argeoloog Jacques Cauvin meen die setlaars het nie plante daar gedomestiseer nie, maar het daar aangekom, moontlik van die naburige Anti-Libanon, reeds toegerus met die saad om te plant.[46]

Europa

wysig
 
Die chronologiese volgorde waarin die Neolitiese oorgang Europa van 9 000 tot 3 500 v.C. bereik het

Die voedselvervaardigende gemeenskappe in Suidwes-Asië het teen die 8ste millennium v.C. in ’n paar streekspesifieke kulture ontwikkel. Oorblyfsels van voedselvervaardigende Egeïese gemeenskappe dateer van omstreeks 6500 v.C.: by Knossos, die Franchthigrot en ’n paar terreine op die vasteland van Thessalië. Neolitiese groepe het kort daarna verskyn in die Balkan en Suidsentraal-Europa. Die Neolitiese kulture van Suidoos-Europa (die Balkan en Egeïese beskawings) toon ’n mate van aaneenlopendheid met groepe in Suidwes-Asië en Anatolië (byvoorbeeld Çatalhöyük).

Huidige bewyse dui daarop dat die Neolitiese kultuur deur Wes-Anatolië aan Europa bekend gestel is. Alle Neolitiese terreine in Europa bevat erdeware, asook plante en diere wat in Suidwes-Asië gedomestiseer is: eenkorrelkoring, emmer, gars, lensies, varke, bokke, skape en beeste. Genetiese data dui daarop dat geen onafhanklike domestisering van diere in die Neolitiese Europa plaasgevind het nie, maar dat alle getemde diere oorspronklik in Suidwes-Asië gedomestiseer is.[47] Die vroegste bewyse van kaasvervaardiging dateer van 5500 v.C. in Kujawy, Pole.[48]

Die verspreiding van die Neolitiese kultuur oor Europa heen, van die Egeïese beskawings tot in Brittanje, het sowat 2 500 jaar geduur (6500-4000 v.C.). Die Baltiese streek het effens later aan die beurt gekom, omstreeks 3500 v.C. Oor die algemeen vorm domestisering ’n "springende" patroon, want die Neolitikum het van een vrugbare streek na die ander uitgebrei, maar bergstreke oorgeslaan. Die ontleding van radiokoolstofdaterings wys duidelik Mesolitiese en Neolitiese bevolkings het vir tot ’n millennium langs mekaar gewoon in baie dele van Europa, veral op die Iberiese Skiereiland en aan die Atlantiese kus.[49]

Koolstof-14-bewyse

wysig

Die verspreiding van die Neolitikum van die Nabye Ooste na Europa is eers in die 1970's deeglik bestudeer toe ’n aansienlike getal koolstof-14-daterings vir Neolitiese terreine beskikbaar geword het.[50] Ammerman en Cavalli-Sforza het ’n lineêre verhouding tussen die ouderdom van ’n vroeë Neolitiese terrein en die afstand daarvan van die konvensionele bron in die Nabye Ooste (Jerigo) ontdek. Dit het gedemonstreer dat die Neolitikum gewoonlik teen ’n konstante spoed van sowat 1 km per jaar versprei het.[50] Onlangser studies bevestig dié resultate en gee die spoed aan as 0,6-1,3 km per jaar met ’n sekerheid van 95%.[50]

Ontleding van mitochondriale DNS

wysig

Sedert die oorspronklike verspreiding van die mens uit Afrika 200 000 jaar gelede het verskillende prehistoriese en historiese migrasies in Europa plaasgevind.[51] As ’n mens in ag neem dat die beweging van mense dui op ’n gevolglike beweging van hulle gene, is dit moontlik om die impak van hierdie migrasies te raam deur die genetiese ontleding van menslike bevolkings.[51] Volgens die argeologiese rekords het landbou- en veeteeltpraktyke vinnig van die Vrugbare Halfmaan na Europa versprei,[51] maar daar word gedebatteer oor of hierdie verspreiding saamgeval het met menslike migrasies.[51] Mitochondriale DNS – ’n soort DNS wat van moeders geërf word en in die sitoplasma van selle geleë is – is verkry van die oorblyfsels van die boere van die Neolitikum voor pottebakkery (PPNB) in die Nabye Ooste, en dit is vergelyk met beskikbare data van ander Neolitiese bevolkings in Europa en ook met moderne bevolkings van Suidoos-Europa en die Nabye Ooste.[51] Die resultate wys aansienlike menslike migrasies was betrokke by die Neolitiese verspreiding en dui daarop dat die eerste Neolitiese boere in Europa aangekom het met ’n seeroete langs deur Siprus en die Egeïese eilande.[51]

  •  
    ’n Kaart van die verspreiding van Neolitiese landboukulture van die Nabye Ooste na Europa, met datums.
  •  
    ’n Moderne verspreiding van die haplotipes van PPNB-boere.
  •  
    Die genetiese afstand tussen PPNB-boere en moderne bevolkings.

Suid-Asië

wysig

Die vroegste Neolitiese terreine in Suid-Asië is Bhirrana in Haryana (7570-6200 v.C.)[52] en Mehrgarh (tussen 6500 en 5500 v.C.), op die Kachivlakte in Pakistan; daar is bewyse op die terreine van die verbouing van koring en gars en boerdery met beeste, skape en bokke.

Daar is sterk bewyse van bande tussen die Neolitikum van die Nabye Ooste en dié verder oos, tot by die Indusvallei.[53] Daar is verskeie bewyse wat die idee ondersteun van ’n verband tussen die Neolitikum in die Nabye Ooste en dié op die Indiese subkontinent.[53] Mehrgarh is die vroegste Neolitiese terrein op die noordwestelike Indiese subkontinent (so vroeg as 8500 v.C.).[53] By Mehrgarh is goeie bewyse van die domestisering van gars en beeste. Die koringvariëteite is egter vermoedelik van Nabye Oosterse oorsprong, want die moderne verspreiding van wilde koringsoorte is beperk tot die Noord-Levant en Suid-Turkye.[53] Potte, ronde vuurputte met gebrande klippe en groot graanskure is algemeen by Mehrgarh en baie Mesopotamiese terreine.[53] Die houding van die skeletoorblyfsels in die grafte by Mehrgarh toon sterk ooreenkomste met dié by Ali Kosh in die Zagrosberge van Suid-Iran.[53] Die koolstof-14- en argeologiese ouderdombepalings vir vroeë Neolitiese terreine in Suid-Asië toon merkwaardige kontinuïteit oor die groot gebied van die Nabye Ooste tot die Indiese subkontinent, en dit dui op ’n sistematiese ooswaartse verspreiding teen ’n spoed van sowat 0,65 km per jaar.[53]

Oos-Asië

wysig
 
Die verspreiding van terreine vir die verbouing van rys, manna en gemengde gewasse in Neolitiese China.[54]

Landbou in die China van die Neolitikum kan rofweg in twee streke verdeel word, Noord- en Suid-China.[54][55]

Die eerste landbousentrum, in Noord-China, is vermoedelik die tuistes van die sprekers van die vroeë Sino-Tibettaanse tale, wat verbind word met die Houli-, Peiligang-, Cishan- en Xinglongwa-kultuur, wat om die bekken van die Geelrivier gegroepeer was.[54][55] Twee soorte manna, Setaria italica en Panicum miliaceum, is daar verbou en daar is bewyse dat hierdie spesies sowat 8 000 jaar gelede gedomestiseer is.[56] Dit is daarna (7 500 jaar gelede) algemeen in die Geelrivierbekken verbou.[56] Sojabone is ook 4 500 jaar gelede in Noord-China gedomestiseer.[57] Lemoene en perskes het ook hulle oorsprong in China. Hulle is omstreeks 2500 v.C. verbou.[58][59]

 
Waarskynlike roetes van vroeë rysverspreiding (omstreeks 3 500 tot 500 v.C.). Die geraamde kuslyne van die vroeë Holoseen word in ligblou aangedui.[55]

Die tweede landbousentrum, in Suid-China, is in die bekken van die Yangtzerivier geleë. Rys is in hierdie streek gedomestiseer en rysakkers is hier ontwikkel, tussen 13 500 en 8 200 jaar gelede.[54][60][61]

Daar is twee moontlike sentrums vir die domestisering van rys. Die eerste, en waarskynlikste, een is aan die Benede-Yangtze, vermoedelik die tuiste van vroeë Austronesiese volke wat verbind word met die Kauhuqiao-, Hemudu-, Majiabang- en Songze-kultuur. Dit word gekenmerk deur tipiese voor-Austronesiese eienskappe, soos huise op stelte, jadesnywerk en boottegnologieë. Hulle dieet is aangevul met akkers, waterkastaiings en varkdomestisering. Die tweede een is aan die Middel-Yangtze, wat vermoedelik die tuiste van die vroeë Hmong-Mien-sprekers was en verbind word met die Pengtoushan- en Daxi-kultuur. Albei streke was digbevolk en het gereelde handelskontak met mekaar gehad – sowel as met ander kulture in die weste en suide, wat die verspreiding van rysverbouing dwarsdeur Suid-China aangehelp het.[61][54][55]

Die manna- en die rysverbouende kulture het omstreeks 9 000 tot 7 000 v.C. met mekaar in aanraking gekom en dit het gelei tot ’n strook tussenin waar beide manna en rys verbou is.[54] Omstreeks 5 500 tot 4 000 v.C. was daar ’n toename in migrasie van die vroeë Austronesiese Dapenkeng-kultuur na Taiwan, en hulle het manna en rysverbouingstegnologie saam met hulle gebring. In dié tydperk is daar bewyse van groot nedersettings en uitgebreide rysverbouing in Taiwan en die Penghu-eilande, wat tot roofbou kon gelei het. Bellwood (2011) stel voor dit kon die dryfkrag gewees het agter die Austronesiese uitbreiding, wat begin het met die migrasie van die Austronesiese volke van Taiwan na die Filippyne omstreeks 5 000 v.C.[55]

Austronesiërs het die verbouingstegnologie vir rys en ander gedomestiseerde spesies saam met hulle na seegebiede van Suidoos-Asië geneem. Die nuwe tropiese eilandomgewings het ook nuwe voedselplante gehad wat hulle verken het. Hulle het nuttige plante en diere op elke kolonisasiereis saam met hulle geneem, en dit het gelei tot die vinnige verspreiding van dié spesies dwarsdeur Oseanië. Hulle het ook in kontak gekom met die vroeë landbousentrums van die Papoeassprekende bevolkings van Nieu-Guinee, sowel as met die Drawidiessprekende streke van Suid-Indië en Sri Lanka teen omstreeks 3 500 v.C. Hulle het nog voedselplante van hulle aangeskaf, soos piesangs en peper, en het op hulle beurt Austronesiese tegnologieë soos moeraslandverbouing en vlerkproue aan hulle bekend gestel.[55][62][63] In die 1ste millennium v.C. het hulle ook Madagaskar en die Comore-eilande gekoloniseer, en Suidoos-Asiatiese voedselplante soos rys na Oos-Afrika gebring.[64][65]

Afrika

wysig
 
Die Nylriviervallei.

Drie gebiede waar landbou onafhanklik ontstaan het, is in Afrika geïdentifiseer: Die Ethiopiese Hoogland, Sahel en Wes-Afrika.[66] In teenstelling hiermee word geglo landbou in die Nylriviervallei het ontwikkel uit die oorspronklike Neolitiese Omwenteling in die Vrugbare Halfmaan.

Baie maalstene is ontdek op terreine van die Sebiliese en Mechiaanse kultuur van Egipte en bewyse is gevind van ’n Neolitiese ekonomie geskoei op gedomestiseerde gewasse wat van omstreeks 7 000 v.C. dateer.[67][68] Die terreine is egter later verlaat en permanente verbouing is eers in 6 500 v.C. hervat met die aankoms van gewasse en diere uit die Nabye Ooste.

Piesangs en meelpiesangs, wat eerste in Suidoos-Asië gedomestiseer is, waarskynlik in Papoea-Nieu-Guinee, is in Afrika herdomestiseer, moontlik so vroeg as 5 000 jaar gelede. Asieatiese jams en taro's is ook in Afrika verbou.[66]

Die vernaamste gewas wat in die Ethiopiese Hoogland gedomestiseer is, is koffie, saam met spelonketee, vingermanna en ander gewasse. Gewasse wat in die Sahelstreek gedomestiseer is, sluit in sorghum. Die kolaneut is in Wes-Afrika die eerste keer gedomestiseer, saam met Afrikarys en die oliepalm.[66]

Landbou het saam met die uitbreiding van sprekers van die Bantoetale na Sentraal- en Suider-Afrika versprei tussen die 1ste millennium v.C. en die 1ste millennium n.C.

Die Amerikas

wysig

Mielies, bone en skorsies is van die eerste gewasse wat in Meso-Amerika gedomestiseer is: mielies omstreeks 4000 v.C.,[69] skorsies omstreeks 6000 v.C. en bone nie later as 4000 v.C. nie. Aartappels en kassawes is in Suid-Amerika gedomestiseer. In wat nou die oostelike VSA is, is sonneblomme en gansvoet omstreeks 2500 v.C gedomestiseer. Die sedentêre dorpslewe wat op landbou geskoei was, het nie ontwikkel voor die 2de millennium v.C. nie.[70]

Nieu-Guinee

wysig

Bewyse van dreineringslote by die Kukmoeras in Papoea-Nieu-Guinee wat op die verbouing van taro en ’n verskeidenheid ander gewasse dui, dateer van omstreeks 11000 v.C. Bewyse van die verbouing van piesangs en suikerriet dateer van 6950-6440 v.C. Dit was naby die uiterse hoogtegrense van hierdie gewasse, en daar is voorgestel verbouing het reeds vroeër in gunstiger streke soos die laaglande begin. Die Statebond se organisasie vir wetenskaplike en nywerheidsnavorsing het bewyse gevind dat taro vanaf sowat 28 000 jaar gelede in die Salomonseilande geplant is vir menslike gebruik, wat taro die oudste verboude gewas in die wêreld maak.[71][72] Dit het vermoedelik gelei tot die verspreiding van die Trans-Nieu-Guinese tale van Nieu-Guinee ooswaarts na die Salomonseilande en weswaarts na Timor en aangrensende gebiede van Indonesië. Dit bevestig oënskynlik teorieë sedert 1952 al dat dié streek ’n sentrum van vroeë landbou was.

Tem van diere

wysig

Toe sedentêre voedselproduksie begin om jagter-versameling te vervang, het dit doeltreffender geword om diere aan te hou. Diere is dus permanent na nedersettings gebring. Daar was egter in baie gevalle ’n verskil tussen relatief sedentêre boere en nomadiese herdersvolke.[73]

Die diere se grootte, temperament, dieet, paringspatrone en lewensduur was faktore wat bepaal het of diere wenslik was om te tem. Diere wat melk gelewer het, soos beeste en bokke, het ’n bron van proteïen verskaf wat vernuwend en dus waardevol was. Die dier se vermoë om te werk, soos om te ploeg of as trekdier, sowel as hulle potensiaal as ’n voedselbron moes in ag geneem word. Behalwe om ’n kosbron te wees het sekere diere ook leer, wol, velle en bemesting verskaf. Van die vroegste gedomestiseerde diere sluit in honde (Oos-Asië, sowat 15 000 jaar gelede),[74] skape, bokke, beeste en varke.

Midde-Ooste

wysig
 
’n Dromedariskaravaan in Algerië.

Die Midde-Ooste was ’n bron van baie diere wat getem kon word, soos skape, bokke en varke. Die eerste dromedarisse is ook hier gedomestiseer. Die teenwoordigheid van dié diere het die streek se kulturele en ekonomiese ontwikkeling ’n groot voorsprong gegee. Namate die klimaat in die Midde-Ooste verander en droër geword het, was baie boere verplig om te trek en hulle gedomestiseerde diere saam met hulle te neem. Dit was hierdie enorme migrasie uit die Midde-Ooste wat gelei het tot die verspreiding van dié diere na die res van Afro-Eurasië.

Die migrasie het hoofsaaklik plaasgevind op ’n oos-wes-as van soortgelyke klimate, want gewasse het gewoonlik ’n smal optimaleklimaatgordel, waarbuite hulle nie kan groei nie vanweë verskille in lig of reën. Sommige skrywers soos Jared Diamond het voorgestel hierdie oos-wes-as is die hoofrede dat plant- en dierdomestisering so vinnig van die Vrugbare Halfmaan na die res van Eurasië en Noord-Afrika versprei het, terwyl dit nie van noord na suid, soos na Suid-Afrika, versprei het nie; daar is gewasse uit gematigde streke in die laaste 500 jaar deur skepe ingevoer.[75] Net so is die seboe van Afrika en die gedomestiseerde beeste van die Vrugbare Halfmaan – wat deur die droë Saharawoestyn geskei is – nie in mekaar se streke bekend gestel nie.

Gevolge

wysig

Sosiale veranderings

wysig
 
Die wêreldbevolking (geraam) het eers ’n paar millenniums ná die Neolitiese Omwenteling in ’n groot mate begin toeneem.

Ondanks die aansienlike tegnologiese voordele het die Neolitiese Omwenteling nie dadelik tot ’n vinnige toename in mense gelei nie. Dit lyk of die voordele deur verskeie faktore nadelig beïnvloed is, hoofsaaklik siektes en oorlogvoering.[76]

Die ontwikkeling van landbou het nie noodwendig tot groot vooruitgang gelei nie. Die voedingstandaarde van die groeiende Neolitiese bevolkings was minderwaardig aan dié van die jagter-versamelaars. Verskeie etnologiese an argeologiese studies het bevind die oorgang na ’n graangebaseerde dieet het gelei tot ’n afname in lewesverwagting en postuur, ’n toename in kindersterftes en aansteeklike siektes, die ontwikkeling van chroniese, inflammatoriese en degenerasiesiektes (soos vetsug, tipe 2-diabetes en hartbloedvatsiektes) en verskeie voedingstekorte (insluitende vitamientekorte, bloedarmoede en been- en tandsiektes).[77][78][79] Die gemiddelde menslike lengte het afgeneem van 178 cm vir mans en 168 cm vir vroue tot onderskeidelik 165 en 155 cm; die gemiddelde lengte het eers in die 20ste eeu teruggekeer na die vlakke van voor die Neolitiese Omwenteling.[80]

Die tradisionele mening is dat landboukosproduksie gelei het tot digter bevolkings, wat weer gelei het tot groter sedentêre gemeenskappe, die versameling van goedere en gereedskap en verskeie nuwe soorte arbeid. Die ontwikkeling van groter gemeenskappe het gelei tot die ontwikkeling van verskeie vorme van besluitneming en van regeringsorganisasies. Voedseloorskotte het die opkoms van ’n sosiale elite moontlik gemaak wat nie in landbou, nywerheid of handel betrokke was nie, maar hulle gemeenskappe op ander maniere oorheers en besluitneming gemonopoliseer het.[81] Volgens Jared Diamond het die beskikbaarheid van melk en graan moeders in staat gestel om ’n ouer én ’n jonger kind saam groot te maak. Die gevolg is dat bevolkings vinniger toegeneem het. Diamond en feministiese geleerdes soos V. Spike Peterson wys daarop dat landbou diep sosiale verdelings aangehelp en geslagsongelykheid aangemoedig het.[82][83]

Siektes

wysig

Dwarsdeur die ontwikkeling van sedentêre gemeenskappe het siektes vinniger versprei as in die tyd van jagter-versamelaars. Onvoldoende sanitêre praktyke en die domestisering van diere kan die styging in siektes en die sterftesyfer ná die Neolitiese Omwenteling verduidelik. Siektes is deur diere aan mense oorgedra. Van die siektes wat van die dier na die mens verspei het, is griep, pokke en masels.[84]

Antieke mikrobiese genome het gewys voorlopers van Salmonella enterica-stamme wat in mense posgevat het, het 5 500 jaar gelede al landbou-veeboere dwarsdeur Wes-Eurasië besmet; dit verskaf molekulêre bewyse vir die hipotese dat die neolitiseringsproses die opkoms van menslike siektes vergemaklik het.[85] In ooreenstemming met ’n proses van natuurlike seleksie het die mense wat die groot soogdiere eerste gedomestiseer het, vinning ’n immuniteit teen die siektes opgebou omdat die individue in elke gemeenskap met ’n beter immuniteit ’n groter kans gehad het om te oorleef. In hulle sowat 10 000 jaar van gedeelde omgewings met diere het Eurasiërs en Afrikane meer bestand geraak teen dié siektes, in vergelyking met die inheemse bevolkings van ander wêreldstreke.[86] Die bevolkings van die meeste eilande in die Karibiese See en verskeie eilande in die Stille Oseaan is heeltemal deur siektes uitgewis. Sowat 90% van baie bevolkings in die Amerikas is deur Europese en Afrika-siektes uitgewis voor aangetekende kontak met Europese ontdekkingsreisigers en kolonialiste.

Sommige kulture soos die Inkas het ’n groot gedomestiseerde dier, die lama, gehad, maar hulle het nie lamamelk gedrink en klein spasies met die diere gedeel nie, en dus was die risiko van besmetting beperk. Volgens bioargeologiese navorsing was die uitwerking van landbou op die fisieke en tandgesondheid in Suidoos-Asiatiese rysboeregemeenskappe van 4000 tot 1500 v.C. nie so nadelig as in ander streke nie.[87]

Argeogenetika

wysig

Die verspreiding van die Neolitiese kultuur vanaf die Midde-Ooste is onlangs verbind met die verstrooiing van menslike genetiese merkers. In Europa is dit verbind met die verspreiding van die E1b1b-lyne en Haplogroep J, wat vermoedelik in Europa aangekom het vanaf Noord-Afrika en die Midde-Ooste onderskeidelik.[88][89]

In Afrika word die verspreiding van landbou, en veral van die Bantoetaalsprekendes, verbind met die verstrooiing van die Y-chromosoom-haplogroep E1b1a vanaf Wes-Afrika.[88]

Vergelykende chronologie

wysig

Verwysings

wysig
  1. ↑ Jean-Pierre Bocquet-Appel (29 Julie 2011). "When the World's Population Took Off: The Springboard of the Neolithic Demographic Transition". Science. 333 (6042): 560–561. Bibcode:2011Sci...333..560B. doi:10.1126/science.1208880. PMID 21798934.
  2. ↑ 2,0 2,1 Pollard, Elizabeth; Rosenberg, Clifford; Tigor, Robert (2015). Worlds together, worlds apart. Vol. 1 (concise uitg.). New York: W.W. Norton & Company. p. 23. ISBN 978-0-393-25093-0.
  3. ↑ Compare:Lewin, Roger (18 Februarie 2009) [1984]. "35: The origin of agriculture and the first villagers". Human Evolution: An Illustrated Introduction (5 uitg.). Malden, Massachusetts: John Wiley & Sons (published 2009). p. 250. ISBN 978-1-4051-5614-1. Besoek op 20 Augustus 2017.
  4. ↑ "International Stratigraphic Chart". International Commission on Stratigraphy. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 12 Februarie 2013. Besoek op 6 Desember 2012.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Graeme Barker (2009). The Agricultural Revolution in Prehistory: Why did Foragers become Farmers?. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-955995-4.
  6. ↑ Armelagos, George J. (2014). "Brain Evolution, the Determinates of Food Choice, and the Omnivore's Dilemma". Critical Reviews in Food Science and Nutrition. 54 (10): 1330–1341. doi:10.1080/10408398.2011.635817. ISSN 1040-8398. PMID 24564590.
  7. ↑ "Neolithic" (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 18 Mei 2020. Besoek op 21 Julie 2017. {{cite news}}: Onbekende parameter |encyclopedia= geïgnoreer (hulp)
  8. ↑ "The Slow Birth of Agriculture" Geargiveer 1 Januarie 2011 op Wayback Machine, Heather Pringle
  9. ↑ "Wizard Chemi Shanidar". EMuseum (in Engels). Minnesota State University. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 4 Junie 2010.
  10. ↑ Zalloua, Pierre A.; Matisoo-Smith, Elizabeth (6 Januarie 2017). "Mapping Post-Glacial expansions: The Peopling of Southwest Asia". Scientific Reports (in Engels). 7: 40338. Bibcode:2017NatSR...740338P. doi:10.1038/srep40338. ISSN 2045-2322. PMC 5216412. PMID 28059138.
  11. ↑ Diamond, J.; Bellwood, P. (2003). "Farmers and Their Languages: The First Expansions". Science. 300 (5619): 597–603. Bibcode:2003Sci...300..597D. CiteSeerX 10.1.1.1013.4523. doi:10.1126/science.1078208. PMID 12714734.
  12. ↑ Childe, Vere Gordon (1936). Man Makes Himself (in Engels). Londen: Watts & Company.
  13. ↑ Brami, Maxime N. (1 Desember 2019). "The Invention of Prehistory and the Rediscovery of Europe: Exploring the Intellectual Roots of Gordon Childe's 'Neolithic Revolution' (1936)". Journal of World Prehistory (in Engels). 32 (4): 311–351. doi:10.1007/s10963-019-09135-y. ISSN 1573-7802.
  14. ↑ Thissen, L. "Appendix I, The CANeW 14C databases, Anatolia 10,000–5000 cal. BC." in: F. Gérard en L. Thissen (reds.), The Neolithic of Central Anatolia. Internal developments and external relations during the 9th–6th millennia cal BC, Proc. Int. CANeW Round Table, Istanbul 23–24 November 2001, (2002)
  15. ↑ Denham, Tim P.; Haberle, S. G.; Fullagar, R; Field, J; Therin, M; Porch, N; Winsborough, B (2003). "Origins of Agriculture at Kuk Swamp in the Highlands of New Guinea" (PDF). Science. 301 (5630): 189–193. doi:10.1126/science.1085255. PMID 12817084. {{cite journal}}: Onbekende parameter |displayauthors= geïgnoreer (hulp)
  16. ↑ The Kuk Early Agricultural Site
  17. ↑ Kealhofer, Lisa (2003). "Looking into the gap: land use and the tropical forests of southern Thailand". Asian Perspectives. 42 (1): 72–95. doi:10.1353/asi.2003.0022. hdl:10125/17181.
  18. ↑ Gordon Childe (1936). Man Makes Himself. Oxford university press.
  19. ↑ Scarre, Chris (2005). "The World Transformed: From Foragers and Farmers to States and Empires" in The Human Past: World Prehistory and the Development of Human Societies (Ed: Chris Scarre). London: Thames and Hudson. p. 188. ISBN 0-500-28531-4
  20. ↑ Charles E. Redman (1978). Rise of Civilization: From Early Hunters to Urban Society in the Ancient Near East. San Francisco: Freeman.
  21. ↑ Hayden, Brian (1992). "Models of Domestication". In Anne Birgitte Gebauer and T. Douglas Price (red.). Transitions to Agriculture in Prehistory. Madison: Prehistory Press. pp. 11–18.
  22. ↑ Sauer, Carl O. (1952). Agricultural origins and dispersals. Cambridge, MA: MIT Press.
  23. ↑ Binford, Lewis R. (1968). "Post-Pleistocene Adaptations". In Sally R. Binford and Lewis R. Binford (red.). New Perspectives in Archaeology. Chicago: Aldine Publishing Company. pp. 313–342.
  24. ↑ Rindos, David (Desember 1987). The Origins of Agriculture: An Evolutionary Perspective. Academic Press. ISBN 978-0-12-589281-0.
  25. ↑ Richerson, Peter J.; Boyd, Robert (2001). "Was Agriculture Impossible during the Pleistocene but Mandatory during the Holocene?". American Antiquity. 66 (3): 387–411. doi:10.2307/2694241. JSTOR 2694241. {{cite journal}}: Onbekende parameter |displayauthors= geïgnoreer (hulp)
  26. ↑ Wright, Ronald (2004). A Short History of Progress. Anansi. ISBN 978-0-88784-706-6.
  27. ↑ Anderson, David G; Albert C. Goodyear; James Kennett; Allen West (2011). "Multiple lines of evidence for possible Human population decline/settlement reorganization during the early Younger Dryas". Quaternary International. 242 (2): 570–583. Bibcode:2011QuInt.242..570A. doi:10.1016/j.quaint.2011.04.020.
  28. ↑ Grinin L.E. Production Revolutions and Periodization of History: A Comparative and Theoretic-mathematical Approach. / Social Evolution & History. Volume 6, Number 2 / September 2007 [1]
  29. ↑ 29,0 29,1 29,2 29,3 Nadel, Dani; Weiss, Ehud; Groman-Yaroslavski, Iris (23 November 2016). "Composite Sickles and Cereal Harvesting Methods at 23,000-Years-Old Ohalo II, Israel". PLOS ONE (in Engels). 11 (11): e0167151. Bibcode:2016PLoSO..1167151G. doi:10.1371/journal.pone.0167151. ISSN 1932-6203. PMC 5120854. PMID 27880839.
  30. ↑ Enzel, Yehouda; Bar-Yosef, Ofer (2017). Quaternary of the Levant (in Engels). Cambridge University Press. p. 335. ISBN 978-1-107-09046-0.
  31. ↑ Zohary, D., The mode of domestication of the founder crops of Southwest Asian agriculture. pp. 142-158 in D. R. Harris (red.) The Origins and Spread of Agriculture and Pastoralism in Eurasia. UCL Press Ltd, Londen, 1996
  32. ↑ Zohary, D., Monophyletic vs. polyphyletic origin of the crops on which agriculture was founded in the Near East. Genetic Resources and Crop Evolution 46 (2) pp. 133–142
  33. ↑ Hillman, G. C. en M. S. Davies., Domestication rate in wild wheats and barley under primitive cultivation: preliminary results and archaeological implications of field measurements of selection coefficient, pp. 124–132 in P. Anderson-Gerfaud (red.) Préhistoire de l'agriculture: nouvelles approches expérimentales et ethnographiques. Monographie du CRA 6, Éditions Centre Nationale Recherches Scientifiques: Parys, 1992
  34. ↑ Weiss, Ehud; Kislev, Mordechai E.; Hartmann, Anat (2006). "Autonomous Cultivation Before Domestication". Science. 312 (5780): 1608–1610. doi:10.1126/science.1127235. PMID 16778044.
  35. ↑ "Tamed 11,400 Years Ago, Figs Were Likely First Domesticated Crop".
  36. ↑ Flannery, Kent V. (1969). "Origins and ecological effects of early domestication in Iran and the Near East". In Ucko, Peter John; Dimbleby, G. W. (reds.). The Domestication and Exploitation of Plants and Animals. New Brunswick, New Jersey: Transaction Publishers (published 2007). p. 89. ISBN 978-0-202-36557-2. Besoek op 12 Januarie 2019.
  37. ↑ Lawton, H. W.; Wilke, P. J. (1979). "Ancient Agricultural Systems in Dry Regions of the Old World". In Hall, A. E.; Cannell, G. H.; Lawton, H.W. (reds.). Agriculture in Semi-Arid Environments. Ecological Studies. Vol. 34 (reprint uitg.). Berlin: Springer Science & Business Media (published 2012). p. 13. ISBN 978-3-642-67328-3. Besoek op 12 Januarie 2019.
  38. ↑ 38,0 38,1 38,2 38,3 38,4 Jones, Martin K.; Kovaleva, Olga (18 Julie 2018). "Barley heads east: Genetic analyses reveal routes of spread through diverse Eurasian landscapes". PLOS ONE (in Engels). 13 (7): e0196652. Bibcode:2018PLoSO..1396652L. doi:10.1371/journal.pone.0196652. ISSN 1932-6203. PMC 6051582. PMID 30020920.
  39. ↑ Mithen, Steven (2006). After the ice : a global human history, 20.000–5.000 BC (1. paperback uitg.). Cambridge, MA: Harvard Univ. Press. p. 517. ISBN 978-0-674-01570-8.
  40. ↑ Compiled largely with reference to: Weiss, E., Mordechai, E., Simchoni, O., Nadel, D., & Tschauner, H. (2008). Plant-food preparation area on an Upper Paleolithic brush hut floor at Ohalo II, Israel. Journal of Archaeological Science, 35 (8), 2400–2414.
  41. ↑ Riehl, Simone; Zeidi, Mohsen; Conard, Nicholas (5 Julie 2013). "Emergence of Agriculture in the Foothills of the Zagros Mountains of Iran". Science. 341 (6141): 65–7. Bibcode:2013Sci...341...65R. doi:10.1126/science.1236743. PMID 23828939.
  42. ↑ Peltenburg, E.J.; Wasse, Alexander; Council for British Research in the Levant (2004). Maya Haïdar Boustani, Flint workshops of the Southern Beqa' valley (Lebanon): preliminary results from Qar'oun* in Neolithic revolution: new perspectives on southwest Asia in light of recent discoveries on Cyprus. Oxbow Books. ISBN 978-1-84217-132-5.
  43. ↑ L. Copeland; P. Wescombe (1966). Inventory of Stone-Age Sites in Lebanon: North, South and East-Central Lebanon. Imprimerie Catholique. p. 89.
  44. ↑ Brown, T. A.; Jones, M. K.; Powell, W.; Allaby, R. G. (2009). "The complex origins of domesticated crops in the Fertile Crescent" (PDF). Trends in Ecology & Evolution. 24 (2): 103–109. doi:10.1016/j.tree.2008.09.008. PMID 19100651.
  45. ↑ Hopf, Maria., "Jericho plant remains" in Kathleen M. Kenyon en T. A. Holland (reds.) Excavations at Jericho 5, pp. 576–621, British School of Archaeology at Jerusalem, London, 1983.
  46. ↑ Jacques Cauvin (2000). The Birth of the Gods and the Origins of Agriculture, p. 53. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-65135-6. Besoek op 15 Augustus 2012.
  47. ↑ Bellwood 2004, pp. 68–69.
  48. ↑ Subbaraman, Nidhi (12 Desember 2012). "Art of cheese-making is 7,500 years old". Nature News. doi:10.1038/nature.2012.12020.
  49. ↑ Bellwood 2004, pp. 68–72.
  50. ↑ 50,0 50,1 50,2 Shukurov, Anvar; Sarson, Graeme R.; Gangal, Kavita (2014). "The Near-Eastern Roots of the Neolithic in South Asia". PLOS ONE (in Engels). 9 (5): e95714. Bibcode:2014PLoSO...995714G. doi:10.1371/journal.pone.0095714. PMC 4012948. PMID 24806472.
  51. ↑ 51,0 51,1 51,2 51,3 51,4 51,5 Turbón, Daniel; Arroyo-Pardo, Eduardo (5 Junie 2014). "Ancient DNA Analysis of 8000 B.C. Near Eastern Farmers Supports an Early Neolithic Pioneer Maritime Colonization of Mainland Europe through Cyprus and the Aegean Islands". PLOS Genetics (in Engels). 10 (6): e1004401. doi:10.1371/journal.pgen.1004401. ISSN 1553-7404. PMC 4046922. PMID 24901650.
  52. ↑ Coningham, Robin; Young, Ruth (2015). The Archaeology of South Asia: From the Indus to Asoka, c.6500 BCE–200 CE. p. 111. ISBN 978-1-316-41898-7. {{cite book}}: |work= ignored (hulp)
  53. ↑ 53,0 53,1 53,2 53,3 53,4 53,5 53,6 Shukurov, Anvar; Sarson, Graeme R.; Gangal, Kavita (7 Mei 2014). "The Near-Eastern Roots of the Neolithic in South Asia". PLOS ONE (in Engels). 9 (5): e95714. Bibcode:2014PLoSO...995714G. doi:10.1371/journal.pone.0095714. ISSN 1932-6203. PMC 4012948. PMID 24806472.
  54. ↑ 54,0 54,1 54,2 54,3 54,4 54,5 He, Keyang; Lu, Houyuan; Zhang, Jianping; Wang, Can; Huan, Xiujia (7 Junie 2017). "Prehistoric evolution of the dualistic structure mixed rice and millet farming in China". The Holocene. 27 (12): 1885–1898. Bibcode:2017Holoc..27.1885H. doi:10.1177/0959683617708455.
  55. ↑ 55,0 55,1 55,2 55,3 55,4 55,5 Bellwood, Peter (9 Desember 2011). "The Checkered Prehistory of Rice Movement Southwards as a Domesticated Cereal – from the Yangzi to the Equator" (PDF). Rice. 4 (3–4): 93–103. doi:10.1007/s12284-011-9068-9.
  56. ↑ 56,0 56,1 Fuller, D. Q. (2007). "Contrasting Patterns in Crop Domestication and Domestication Rates: Recent Archaeobotanical Insights from the Old World". Annals of Botany. 100 (5): 903–924. doi:10.1093/aob/mcm048. PMC 2759199. PMID 17495986.
  57. ↑ Siddiqi, Mohammad Rafiq (2001). Tylenchida: Parasites of Plants and Insects. CABI.
  58. ↑ Thacker, Christopher (1985). The history of gardens. Berkeley: University of California Press. p. 57. ISBN 978-0-520-05629-9.
  59. ↑ Webber, Herbert John (1967–1989). Chapter I. History and Development of the Citrus Industry Geargiveer 23 Mei 2016 op Wayback Machine in Origin of Citrus, Vol. 1. University of California
  60. ↑ Molina, J.; Sikora, M.; Garud, N.; Flowers, J. M.; Rubinstein, S.; Reynolds, A.; Huang, P.; Jackson, S.; Schaal, B. A.; Bustamante, C. D.; Boyko, A. R.; Purugganan, M. D. (2011). "Molecular evidence for a single evolutionary origin of domesticated rice". Proceedings of the National Academy of Sciences. 108 (20): 8351–83516. Bibcode:2011PNAS..108.8351M. doi:10.1073/pnas.1104686108. PMC 3101000. PMID 21536870.
  61. ↑ 61,0 61,1 Zhang, Jianping; Lu, Houyuan; Gu, Wanfa; Wu, Naiqin; Zhou, Kunshu; Hu, Yayi; Xin, Yingjun; Wang, Can; Kashkush, Khalil (17 Desember 2012). "Early Mixed Farming of Millet and Rice 7800 Years Ago in the Middle Yellow River Region, China". PLoS ONE. 7 (12): e52146. Bibcode:2012PLoSO...752146Z. doi:10.1371/journal.pone.0052146. PMC 3524165. PMID 23284907.
  62. ↑ Bayliss-Smith, Tim; Golson, Jack; Hughes, Philip (2017). "Phase 4: Major Disposal Channels, Slot-Like Ditches and Grid-Patterned Fields". In Golson, Jack; Denham, Tim; Hughes, Philip; Swadling, Pamela; Muke, John (reds.). Ten Thousand Years of Cultivation at Kuk Swamp in the Highlands of Papua New Guinea. terra australis. Vol. 46. ANU Press. pp. 239–268. ISBN 978-1-76046-116-4.
  63. ↑ Mahdi, Waruno (1999). "The Dispersal of Austronesian boat forms in the Indian Ocean". In Blench, Roger; Spriggs, Matthew (reds.). Archaeology and Language III: Artefacts languages, and texts. One World Archaeology. Vol. 34. Routledge. pp. 144–179. ISBN 978-0-415-10054-0.
  64. ↑ Beaujard, Philippe (Augustus 2011). "The first migrants to Madagascar and their introduction of plants: linguistic and ethnological evidence" (PDF). Azania: Archaeological Research in Africa. 46 (2): 169–189. doi:10.1080/0067270X.2011.580142.
  65. ↑ Walter, Annie; Lebot, Vincent (2007). Gardens of Oceania. IRD Éditions-CIRAD. ISBN 978-1-86320-470-5.
  66. ↑ 66,0 66,1 66,2 Diamond, Jared (1999). Guns, Germs, and Steel. New York: Norton Press. ISBN 978-0-393-31755-8.
  67. ↑ The Cambridge History of Africa
  68. ↑ Smith, Philip E.L., Stone Age Man on the Nile, Scientific American Vol. 235 No. 2, Augustus 1976.
  69. ↑ Johannessen, S.; Hastorf, C. A. (reds.). Corn and Culture in the Prehistoric New World. Westview Press.
  70. ↑ Graeme Barker (2009). The Agricultural Revolution in Prehistory: Why Did Foragers Become Farmers?. Oxford University Press. p. 252. ISBN 978-0-19-955995-4. Besoek op 4 Januarie 2012.
  71. ↑ Denham, Tim et al. (received July 2005) "Early and mid Holocene tool-use and processing of taro (Colocasia esculenta), yam (Dioscorea sp.) and other plants at Kuk Swamp in the highlands of Papua New Guinea" (Journal of Archaeological Science, Volume 33, uitg. 5, Mei 2006)
  72. ↑ Loy, Thomas & Matthew Spriggs (1992), " Direct evidence for human use of plants 28,000 years ago: starch residues on stone artefacts from the northern Solomon Islands" (Antiquity Volume: 66, Nommer 253, pp. 898–912)
  73. ↑ "The Development of Agriculture". Genographic Project (in Engels (VSA)). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 28 Augustus 2019. Besoek op 21 Julie 2017.
  74. ↑ McGourty, Christine (22 November 2002). "Origin of dogs traced" (in Engels). BBC News. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 2 November 2019. Besoek op 29 November 2006.
  75. ↑ Guns, Germs, and Steel: The Fates of Human Societies. Jared Diamond (1997).
  76. ↑ James C. Scott,Against the Grain: a Deep History of the Earliest States, NJ: Yale UP, (2017).
  77. ↑ Sands DC, Morris CE, Dratz EA, Pilgeram A (2009). "Elevating optimal human nutrition to a central goal of plant breeding and production of plant-based foods". Plant Sci (Review). 177 (5): 377–389. doi:10.1016/j.plantsci.2009.07.011. PMC 2866137. PMID 20467463.
  78. ↑ O'Keefe JH, Cordain L (2004). "Cardiovascular disease resulting from a diet and lifestyle at odds with our Paleolithic genome: how to become a 21st-century hunter-gatherer". Mayo Clin Proc (Review). 79 (1): 101–108. doi:10.4065/79.1.101. PMID 14708953.
  79. ↑ Shermer, Michael (2001). The Borderlands of Science. Oxford University Press. p. 250.
  80. ↑ Hermanussen, Michael; Poustka, Fritz (Julyie–September 2003). "Stature of early Europeans". Hormones (Athene). 2 (3): 175–178. doi:10.1159/000079404. PMID 17003019. {{cite journal}}: Gaan datum na in: |date= (hulp)
  81. ↑ Eagly, Alice H.; Wood, Wendy (Junie 1999). "The Origins of Sex Differences in Human Behavior: Evolved Dispositions Versus Social Roles". American Psychologist. 54 (6): 408–423. doi:10.1037/0003-066x.54.6.408.
  82. ↑ Diamond, Jared (Mei 1987). "The Worst Mistake in the History of the Human Race". Discover Magazine: 64–66.
  83. ↑ Peterson, V. Spike (3 Julie 2014). "Sex Matters". International Feminist Journal of Politics (in Engels). 16 (3): 389–409. doi:10.1080/14616742.2014.913384. ISSN 1461-6742.
  84. ↑ Furuse, Y.; Suzuki, A.; Oshitani, H. (2010). "Origin of measles virus: Divergence from rinderpest virus between the 11th and 12th centuries". Virology Journal. 7: 52. doi:10.1186/1743-422X-7-52. PMC 2838858. PMID 20202190.
  85. ↑ Key, Felix M.; Posth, Cosimo; Esquivel-Gomez, Luis R.; Hübler, Ron; Spyrou, Maria A.; Neumann, Gunnar U.; Furtwängler, Anja; Sabin, Susanna; Burri, Marta; Wissgott, Antje; Lankapalli, Aditya Kumar; Vågene, Åshild J.; Meyer, Matthias; Nagel, Sarah; Tukhbatova, Rezeda; Khokhlov, Aleksandr; Chizhevsky, Andrey; Hansen, Svend; Belinsky, Andrey B.; Kalmykov, Alexey; Kantorovich, Anatoly R.; Maslov, Vladimir E.; Stockhammer, Philipp W.; Vai, Stefania; Zavattaro, Monica; Riga, Alessandro; Caramelli, David; Skeates, Robin; Beckett, Jessica; Gradoli, Maria Giuseppina; Steuri, Noah; Hafner, Albert; Ramstein, Marianne; Siebke, Inga; Lösch, Sandra; Erdal, Yilmaz Selim; Alikhan, Nabil-Fareed; Zhou, Zhemin; Achtman, Mark; Bos, Kirsten; Reinhold, Sabine; Haak, Wolfgang; Kühnert, Denise; Herbig, Alexander; Krause, Johannes (Maart 2020). "Emergence of human-adapted Salmonella enterica is linked to the Neolithization process". Nature Ecology & Evolution (in Engels). 4 (3): 324–333. doi:10.1038/s41559-020-1106-9. ISSN 2397-334X. PMID 32094538.
  86. ↑ Guns, Germs, and Steel: The Fates of Human Societies. Jared Diamond, 1997
  87. ↑ Halcrow, S. E.; Harris, N. J.; Tayles, N.; Ikehara‐Quebral, R.; Pietrusewsky, M. (2013). "From the mouths of babes: Dental caries in infants and children and the intensification of agriculture in mainland Southeast Asia". American Journal of Physical Anthropology. 150 (3): 409–420. doi:10.1002/ajpa.22215. PMID 23359102.
  88. ↑ 88,0 88,1 Semino, O; Magri, C; Benuzzi, G; Lin, AA; Al-Zahery, N; Battaglia, V; MacCioni, L; Triantaphyllidis, C; Shen, P (2004). "Origin, Diffusion, and Differentiation of Y-Chromosome Haplogroups E and J: Inferences on the Neolithization of Europe and Later Migratory Events in the Mediterranean Area". American Journal of Human Genetics. 74 (5): 1023–1034. doi:10.1086/386295. PMC 1181965. PMID 15069642. {{cite journal}}: Onbekende parameter |displayauthors= geïgnoreer (hulp)
  89. ↑ Lancaster, Andrew (2009). "Y Haplogroups, Archaeological Cultures and Language Families: a Review of the Multidisciplinary Comparisons using the case of E-M35" (PDF). Journal of Genetic Genealogy. 5 (1). Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 6 Mei 2016. Besoek op 28 Maart 2020.
  90. ↑ Liverani, Mario (2013). The Ancient Near East: History, Society and Economy (in Engels). Routledge. p. 13, Table 1.1 "Chronology of the Ancient Near East". ISBN 9781134750917.
  91. ↑ 91,0 91,1 Shukurov, Anvar; Sarson, Graeme R.; Gangal, Kavita (7 Mei 2014). "The Near-Eastern Roots of the Neolithic in South Asia". PLOS ONE (in Engels). 9 (5): e95714. Bibcode:2014PLoSO...995714G. doi:10.1371/journal.pone.0095714. ISSN 1932-6203. PMC 4012948. PMID 24806472.
  92. ↑ Bar-Yosef, Ofer; Arpin, Trina; Pan, Yan; Cohen, David; Goldberg, Paul; Zhang, Chi; Wu, Xiaohong (29 Junie 2012). "Early Pottery at 20,000 Years Ago in Xianrendong Cave, China". Science (in Engels). 336 (6089): 1696–1700. Bibcode:2012Sci...336.1696W. doi:10.1126/science.1218643. ISSN 0036-8075. PMID 22745428.
  93. ↑ Thorpe, I. J. (2003). The Origins of Agriculture in Europe (in Engels). Routledge. p. 14. ISBN 9781134620104.
  94. ↑ Price, T. Douglas (2000). Europe's First Farmers (in Engels). Cambridge University Press. p. 3. ISBN 9780521665728.
  95. ↑ Jr, William H. Stiebing; Helft, Susan N. (2017). Ancient Near Eastern History and Culture (in Engels). Routledge. p. 25. ISBN 9781134880836.

Bibliografie

wysig
  • Bailey, Douglass. (2001). Balkan Prehistory: Exclusions, Incorporation and Identity. Routledge Publishers. ISBN 0-415-21598-6.
  • Bailey, Douglass. (2005). Prehistoric Figurines: Representation and Corporeality in the Neolithic. Routledge Publishers. ISBN 0-415-33152-8.
  • Balter, Michael (2005). The Goddess and the Bull: Catalhoyuk, An Archaeological Journey to the Dawn of Civilization. New York: Free Press. ISBN 0-7432-4360-9.
  • Bellwood, Peter (2004). First Farmers: The Origins of Agricultural Societies. Blackwell. ISBN 0-631-20566-7. {{cite book}}: Ongeldige |ref=harv (hulp)
  • Bocquet-Appel, Jean-Pierre, red., en Ofer Bar-Yosef, red., The Neolithic Demographic Transition and its Consequences, Springer (21 Oktober 2008), hardeband, 544 bladsye, ISBN 978-1-4020-8538-3
  • Cohen, Mark Nathan (1977)The Food Crisis in Prehistory: Overpopulation and the Origins of Agriculture. New Haven en Londen: Yale University Press. ISBN 0-300-02016-3.
  • Diamond, Jared (1997). Guns, germs and steel. A short history of everybody for the last 13,000 years.
  • Diamond, Jared (2002). "Evolution, Consequences and Future of Plant and Animal Domestication". Nature, Vol 418.
  • Harlan, Jack R. (1992). Crops & Man: Views on Agricultural Origins ASA, CSA, Madison, WI. https://web.archive.org/web/20060819110723/http://www.hort.purdue.edu/newcrop/history/lecture03/r_3-1.html
  • Wright, Gary A. (1971). "Origins of Food Production in Southwestern Asia: A Survey of Ideas" Current Anthropology, Vol. 12, No. 4/5 (Okt.–Des., 1971), pp. 447–477
  • Kuijt, Ian; Finlayson, Bill. (2009). "Evidence for food storage and predomestication granaries 11,000 years ago in the Jordan Valley". PNAS, Vol. 106, No. 27, pp. 10966–10970.

Eksterne skakels

wysig
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Neolitiese_Omwenteling&oldid=2475463"