NG gemeente Mthatha

Die NG gemeente Mthatha (vir die grootste deel van sy bestaan geskryf "Umtata") is die enigste oorblywende gemeente van die Nederduitse Gereformeerde Kerk in die voormalige tuisland Transkei nadat al die ander gemeentes mettertyd gekwyn en ontbind of by ander gemeentes ingelyf is, naamlik Butterworth (gestig 1958, ingelyf by die eertydse gemeente Komga omstreeks 1978), Du Plessis (1919, deels in die tuisland Transkei en deels in die aanliggende Oos-Kaapland, ingelyf by Indwe) en Pondoland (1948, ingelyf by Kokstad op 24 September 1968). Dieselfde lot het die enigste gemeente van die Gereformeerde Kerk, Transkei, gestig in 1955, oorgekom toe dit in 1974 ontbind het.

Die kerkraad van Umtata het in 1903 dié kerkie in die gotiese styl op die kerkplaas Roodeheuwel enkele kilometer buite die dorpie Umtata opgerig, maar toe die gemeente se middelpunt dorp toe verskuif en die ou lidmate te geheg aan die ou kerkie was, het die kerkraad die sonderlinge stap gedoen om dit te laat sloop. Op dié plek, later Decoligny genoem na Umtata se leraar ds. George De Coligny Murray, het in later jare 'n sendingstasie en gemeente van die Verenigende Gereformeerde Kerk ontstaan. Die plaaslike hoofman, Ngangelizwe, het die grond in 1869 aan blanke boere gegee om as ’n buffer te dien tussen sy mense, die Temboes, en die Pondo, wat aan die ander kant van die Mthatharivier gewoon het.

Ds. J.P. Jooste van die gemeente Maclean (later genoem Komga) het die eerste eredienste op die kerkplaas Roodeheuwel gehou vir lidmate op en om Umtata.

Ds. August Ahrbeck. Hy was van 18 Januarie 1883 tot 23 Oktober 1893 die NG gemeente Prieska se eerste leraar, maar nadat hy moes bedank weens klagtes wat gemeentelede teen hom ingebring het, het hy in die Transkei-gebied onder NG lidmate kom werk. Van die NG gemeente Ugie was hy ook die eerste leraar, van 1903 tot hy op 19 Augustus 1905 weens swak gesondheid noodgedwonge sy emeritaat moes aanvaar.

Ds. E.Z.J. de Beer, van 1864 tot 1878 die twee leraar van die NG gemeente Dordrecht, was die heel eerste leraar van die NG Kerk wat die lidmate in die Transkei besoek het.

Dit was hoofsaaklik deur die ywer van ds. D.S. Botha, van 1894 tot 1898 die NG gemeente Dordrecht se vyfde leraar, dat die NG gemeente Umtata afgestig kon word.

Ds. W.A. Alheit van die NG gemeente Dordrecht het verantwoordelikheid vir die lidmate van Elliot, Cala en Embokotwa aanvaar, terwyl ds. Müller dié op Ugie, Maclear, Mount Fletcher, Cedarville en Umtata moes arbeid tot die stigting van die gemeente Cedarville in 1888 en Umtata in 1890, toe hy steeds konsulent van die vakante Cedarville was. Ugie het deel van sy verantwoordelikheid gebly.

Ds. Helgard Müller het as leraar van die NG gemeente Barkly-Oos die verantwoordelikheid vir lidmate in die Transkei gedeel, al was die gebied buite die gemeente se grense. Dit het sy gesondheid dermate geknak dat hy in 1898 in die ouderdom van 39 jaar oorlede is.

Prof. J.I. Marais van die Kweekskool het in September 1889 op ds. Müller se uitnodiging Barkly-Oos kom besoek en saam met hom die lang reis na Cedarville en Umtata afgelê waar hulle op onderskeidelik 22 en 29 September die Nagmaal bedien het.

Mthatha is deel van die Ring van Dordrecht, wat ook bestaan uit die gemeentes Dordrecht, Barkly-Oos, Elliot, Ugie, Indwe en Maclear.

Agtergrond

Hoewel Umtata eers in 1890 of '91 as selfstandige gemeente van die NG gemeente Dordrecht afgestig is, het daar reeds in 1872, kort ná die aankoms van die eerste boere in die Transkei, 'n kerkgeboutjie van sooie verrys. Dit was in die buffergebied wat die destydse regering daargestel het met die hoop dat blanke nedersetting die voortdurende oorloë tussen die Pondo en die Temboes tot 'n einde sou bring. Hoewel plase gratis verkrygbaar was, is al die grond nie beset nie. Teen 1877 het die stryd opnuut uitgebars sodat die boere in 1880 die wyk moes neem. In die agt jaar wat gevolg het, is die geboutjie tydens hul afwesigheid deur strydende inboorlinge vernietig.

Ds. Helgard Müller se voorganger in die NG gemeente Barkly-Oos, ds. Geo. S. Malan, het al in 1886 die verafwonende lidmate in Griekwaland-Oos en Temboeland besoek, maar dit was veral ds. Müller wat hom oor hierdie afgeleë buitewyke, wat eintlik buite die grens van die gemeente Barkly-Oos gelê het, ontferm het. Die verwagting van die eerste intrekkers in dié verre uithoek van die Kaapkolonie was baie groot, maar so ook hul ontnugtering. Misreën het tot 12 dae aangehou en die grond het 'n pappery geword. Riviere het weke lank aaneen vol gebly en alle verbinding met die buitewêreld afgesny. Daar was nie paaie om van te praat nie. Gras het meer as 'n meter hoog gestaan en mens of dier wat daardeur 'n weg wou baan, het papnat geword. In die vleie wat moerasse was, het diere dikwels vasgesit en kon nie sonder hulp uitkom nie. Perde, wat die enigste vervoermiddel was, het gekwyn en gevrek. Die bosluis wat ooskuskoors gedra het, het vee uitgeroei. Armoede en terneergedruktheid het die boere moedeloos gemaak.

Burgersdorp se Ring gryp in

Midde-in dié benaderde omstandighede het die Ring van Burgersdorp besluit om die uitgeweke lede van die Kerk geestelik te bearbei deur leraars van aangrensende gemeentes as konsulente na die setlaars in Griekwaland-Oos te benoem. Elliot, Cala en Embokotwa (laasgenoemde twee van 1919 die dienspunte van die NG gemeente Du Plessis) sou deur die leraar van die NG gemeente Dordrecht bearbei word en Ugie, Maclear, Mount Fletcher, Cedarville en Umtata deur die leraar van die NG gemeente Barkly-Oos. Dié reëling het voortgeduur tot 1888 toe daar nuwe lewe en ontwaking onder die NG lidmate in Griekwaland-Oos en Temboeland gekom het danksy die beroep wat ds. W.A. Alheit na Dordrecht aangeneem het. Hy het verklaar dit is sy doelwit om "ons verstrooide geloofsgenote" in Griekwaland-Oos en Temboeland te bearbei. Kort voorheen het die NG gemeente Barkly-Oos 'n nuwe leraar in die persoon van die jeugdige en wakkere ds. Helgard Müller gekry. Hy sou hom in die besonder bepaal by die lidmate in Griekwaland-Oos.

Danksy di. Müller en Alheit se ywer is Cedarville in 1888 as afsonderlike gemeente afgestig, maar weens die geldelike toestand sou die gemeente aanvanklik nie 'n eie leraar beroep nie. Die NG gemeente Elliot het in 1891 gevolg en ds. J.C. du Plessis, na wie die NG gemeente Du Plessis in 1919 genoem is, is op Elliot as die gemeente se eerste leraar bevestig. Sy opdrag was om oral in Griekwaland-Oos en die Transkei-gebied waar ook al moontlik, gemeentes te stig. Deur sy arbeid het Matatiele, Ugie, Kokstad en Embokotwa elk 'n gemeente gekry.

Toe Ugie van 1891 af onder Barkly-Oos ressorteer, het ds. Müller hierheen afgekom om die sakramente te bedien op al die verspreide plekke van samekoms. Hy het die uiterste ontberings uitgestaan, maar nooit verslap nie. Die kapok en misreëns en die lang ure op die perd het naderhand sy gesondheid aangetas en hom na 'n vroeë graf gesleur. Later het Ugie onder Umtata geval en is dit deur ds. E.C. Anderssen bearbei. Ook ds. August Ahrbeck het as hulpprediker van Umtata, nadat hy gedwing is om in die NG gemeente Prieska te bedank weens allerlei bewerings teen hom, Ugie besoek en bearbei.

Dit was 'n blye dag toe die Ring van Burgersdorp in 1888 besluit om 'n hulpleraar vir Griekwaland-Oos en Temboeland aan te stel in die persoon van prop. W.S.E. Rörich, wat in Maart 1889 op Dordrecht georden is. Hy het as hulpprediker onder die toesig gestaan van die gemeente Barkly-Oos sowel as Dordrecht. In sy godsdiensverslag kon ds. Müller berig dat danksy die toegewyde arbeid van ds. Rörich die buitewyk Ugie meer gereeld bearbei kon word. Die leraar van Barkly-Oos was vol vertroue dat die dag nie meer ver was nie waarop Slangrivier en Ugie tesame tot 'n afsonderlike gemeente afgestig sou kon word. (Dit het eers in 1903 gebeur.)

Ook vir Cedarville, waar in 1888 'n afsonderlike gemeente gestig is dog sonder 'n predikant weens die geldelike situasie, het ds. Müller gedoen wat hy kon. In September 1889 het hy byvoorbeeld vergesel van prof. J.I. Marais van die Kweekskool wat Barkly-Oos op ds. Müller se uitnodiging besoek het, die lang pad na Cedarville en Umtata afgelê waar hulle op onderskeidelik 22 en 29 September die Nagmaal bedien het. In 1890 het ds. Müller weer 'n konsulentsreis na Cedarville onderneem wat toe nog altyd vakant was. (ds. D.F. Bosman is trouens eers in April 1892 as Cedarville se eerste leraar bevestig.)

In 1889, toe die boere terugkeer, is deur ds. J.P. Jooste, leraar van die NG gemeente Komga van 1882 tot 1894, 'n begin gemaak met dienste op Roodeheuwel (die latere Decoligny-sendingstasie), wat dan ook later as kerkplaas aangekoop is en waar in 1903 'n sierlike kerkgebou in die gotiese styl verrys het, soos blyk uit ou tekeninge wat nog in die kerkraad se besit is. Daar is genotuleer dat die boukoste laag was omdat gemeentelede baie van die werk self gedoen het. Die heer Kriel, 'n lidmaat, het beloof om enige tekort teen “zeer billijke renten” voor te skiet. Op 18 September 1903 het die boukommissie sy laaste vergadering gehou en oorhandig toe die gebou “met de schuld” aan die kerkraad. Die skuld het £702.4.6 bedra. Die pastorie op Cicira is reeds in 1902 voltooi en deur ds. S.P. Helm bewoon. Die Cicira-kerk het ook sy kerkhof gehad en wel 200 treë na die suide. Gedurende 1949 het die Kerkraad besluit om 5 sjielings per maand tot die instandhouding daarvan by te dra.

Dit was hier op Roodeheuwel dat die gemeente Umtata gestig is.

Verskuiwing van Decoligny

Intussen het die dorp Umtata gegroei en het die Afrikaanse gemeenskap se getalle so toegeneem dat dit bloot natuurlik was dat die middelpunt van die gemeente na Umtata sou moes verskuif word. Hier is dan ook in 1922 die huidige kerkgebou opgerig, hoewel nie sonder teenstand van die ou inwoners wat natuurlikerwys aan die ou kerkplaas geheg was. Om die teenstand uit die weg te ruim het die kerkraad die sonderlinge weg gevolg deur die kerkgebou op Roodeheuwel te sloop en die plaas later te verkoop.

Die indertydse leraar, ds. C.C. Nepgen, het die kerkgebou se hoeksteen op 21 Julie 1922 gelê. Die bewoording lui: "Christus de uiterste hoeksteen. Gelegd door ds. C.C. Nepgen, M.A. B.D. 21 Julie 1922." Dis nie meer bekend wie die gebou ontwerp het nie. Onlangse bestudering van Wynand H Louw se 1922 dagboek deur J Wynand Louw het aan die lig gebring dat hy die ontwerper was.

Ná die eerste sestig jaar van die gemeente se bestaan het sowat driekwart van die lidmate op Umtata gewoon en was die plase in lidmate se besit die een ná die ander aan die verdwyn weens die destydse regering se beleid dat die grond deur die Naturelletrust aangekoop is vir bewoning deur swart mense. Teen 1952 was slegs nege plase rondom Umtata, twee op Port St. Johns en een op Tsolo nog in NG lidmate se besit. In daardie jaar het die gemeente tien dorpe gehad waar die Woord bedien moes word en het dit gestrek van die Umzimvubu in die ooste tot die Bashee in die weste, terwyl die noordelike grens die bergreeks onderkant Maclear was en die suidelike grens die see. Die lidmate het merendeels bestaan uit staatsamptenare, openbare en ander kantoorwerkers, landdroste, polisielede, pad- en spoorwerkers, handelaars en klerke.

Lidmaattal

Die gemeente Mthatha se lidmate is nou (2013) meer as tien keer minder as wat dit op sy hoogtepunt vroeg in die jare sewentig was. Hier is enkele jaartalle met die getal belydende (volwasse) lidmate. Die jaartalle dui op die jaar waarin die syfers in die NG Kerk se Jaarboek verskyn het en nie op die jaar waarin dit getel is nie.

Jaartal	Lidmate
1915	309
1932	450
1946	711
1959	763
1971	928
1978	433
1984	265
1990	211
1999	140
2011	83
2014	83

Enkele leraars

• Edwin Cheere Anderssen, 1893 tot 1896
• Samuel Peter Helm, 1900 tot 1904
• Daniël Ferdinand Bosman, 1904 tot 1912
• David Jacob Johannes Rossouw, 1913 tot 1915 (demissie; oorlede 9 Februarie 1938)
• Johannes Christiaan Lamprecht, 1916 tot 1920
• Cornelis Christian Nepgen, 1921 tot 1925
• George De Coligny Murray, 1926 tot 1943
• Pieter Gideon Retief de Villiers, 1947 tot 1960
• Japser Albertus Nel, 1960–1964
• Johannes Lodewikus Vos, 1997–1999 (aanvaar sy emeritaat)
• Willem Gerhardus Petrus Botes, 2004 tot hede (van 1984 af Decoligny)

Galery: Leraars van Mthatha (Umtata)

• 
  Ds. E.C. Anderssen was Umtata se eerste leraar, van 1893 tot 1896, toe hy vertrek na die nabygeleë NG gemeente Maclear. Hy was in later jare ook die gemeente Vrededorp se eerste leraar, 1928 tot 1938, toe hy die tweede maal aftree. Hy is oorlede op 15 Augustus 1947.
• 
  Ds. Samuel Peter Helm, van 1900 tot 1904 Umtata se tweede leraar. Hy was van 1884 tot 1887 leraar van die NG gemeente Britstown, maar het toe 'n buitelandse sendeling geword. Toe vyf beroepe omstreeks 1903 deur Britstown se kerkraad misluk, onder meer op ds. Helm, het hy die tweede beroep op hom uitgebring aanvaar en terugkeer na dié gemeente in die Bo-Karoo.
• 
  Ds. D.F. Bosman was leraar van Umtata van 1904 tot 1912.
• 
  Ds. D.J.J. Rossouw was net leraar van Umtata van 1913 tot sy aftrede in 1915.
• 
  Ds. Johannes Christiaan Lamprecht was leraar van Umtata van 1916 tot 1920.
• 
  Ds. C.C. Nepgen, leraar van 1921 tot 1925.
• 
  Ds. en mev. Colin Murray, leraarspaar van 1926 tot 1943. Die opleidingskool Decoligny is na hom genoem en wel sy tweede naam.
• 
  Ds. P.G.R. de Villiers, leraar van 1947 tot 1960.

Bronne

• (nl) , (af) Maeder, ds. G.A. en Zinn, Christian. 1917. Ons Kerk Album. Kaapstad: Ons Kerk Album Maatschappij Bpkt.
• (af) Olivier, ds. P.L. (samesteller), 1952. Ons gemeentelike feesalbum. Kaapstad en Pretoria: N.G. Kerk-uitgewers.
• (af) Smit, ds. A.P.. 1973. Ligglans oor die Berge. Eeufeesgedenkboek Nederduitse Gereformeerde Kerk en Gemeenskap, 1873–1973. Barkly-Oos: NG Kerkraad, met die medewerking van die plaaslike stadsraad.
• (af) Smit, ds. M.T.R.. 1953. Gedenkalbum Nederduitse Gereformeerde Kerk Ugie, 1903–1953. Ugie: Die Kerkraad.

Sien ook

• Gereformeerde kerk Transkei

Eksterne skakels

• (en) Foto's van die NG kerk Mthatha soos te sien op Artefacts.co.za. URL besoek op 17 Februarie 2015.
• (af) Die geskiedenis van die opleidingskool Decoligny. Geargiveer 29 Oktober 2015 op Wayback Machine URL besoek op 29 September 2013.
• (af) Die NG gemeente Mthatha se terugvoervorm vir die konsultasieproses oor kerkhereniging. URL besoek op 17 Februarie 2015.