NG gemeente Barkly-Oos

Die NG gemeente Barkly-Oos is die 72ste oudste gemeente van die Nederduitse Gereformeerde Kerk in wat meer as anderhalf eeu lank die Kaapse Kerk was, voor die ontstaan van die Sinodes van Wes-en-Suid-Kaapland, Oos-Kaapland en Noord-Kaapland in die middel van die dekade ná 1970 en daarna. Dit was weliswaar die 76ste gemeente wat gestig is, maar vier gemeentes wat ouer as Barkly-Oos was, is intussen by naburige gemeentes ingelyf, naamlik Middelburg (1852, nr. 41), Komga (1859, nr. 63), Greykerk (1862, nr. 65) en Alice (1862, nr. 66), almal in die teenswoordige NG Kerk in Oos-Kaapland. In 2016 het die gemeente 263 belydende en 90 dooplidmate gehad. Naas die hoofkerk op Barkly-Oos, is die dorpie Rhodes ook 'n bedieningspunt van die gemeente.

Ds. F.W.R. Gie het die hoeksteen van die klipkerk op Barkly-Oos op 15 Desember 1906 gelê. Die argitek was die Duits gebore Jood Hermann Kallenbach, terwyl die Australies gebore argitek William Henry Ford die bouheer was.

Stigting

Bouliede by die hoeksteenlegging van die huidige kerkgebou op 15 Desember 1906. Dié gebou is deur Hermann Kallenbach en A. Reynolds ontwerp. Die bouheer, William Henry Ford, self 'n kerkargitek van formaat, staan twee van regs.

Die ligging van die Noordoos-Kaapse NG gemeentes. Name tussen hakies dui op gemeentes wat nie meer bestaan nie.

Ds. David Ross het as leraar van die NG gemeente Lady Grey die onbegrensde gebied waar die gemeente Barkly-Oos later afgestig sou word, met volharding en moed te perd bearbei.

Ds. C.H. Radloff, leraar van 1880 tot omstreeks 1886.

Die kerksaal naasaan is die kerkgebou is opgerig nadat die kerkraad die ou kerksaal aan die dorpsraad verkoop het.

Prof. N.J. Brümmer, in lewe 'n hoogleraar aan die Kweekskool op Stellenbosch, was 'n seun van die gemeente.

Barkly-Oos se NG kerk is ontwerp deur Hermann Kallenbach, die Duits gebore Jood wat ook vir die kerkgebou van die NG gemeente Jeppestown en die NG kerkgeboue op onder meer Riversdal en Laingsburg verantwoordelik was.

Ds. Helgard Müller, leraar van 1887 tot 1894. Twee van sy drie ander gemeentes was ook in dié wêrelddeel, te wete Tarkastad en Burgersdorp, waar hy in die amp oorlede is op 3 Februarie 1898.

Ds. G.J. Barnard se ontvangs op 7 Desember 1928 voor die ou pastorie, gebou in 1885 en vervang deur die nuwe in 1958.

Die gemeente is in die naweek van 19 en 20 April 1873 plegtig gestig toe hy van die gemeentes Lady Grey en Dordrecht afgestig is, onderskeidelik die 19de en 17de gemeentes in die Oos-Kaaplandse Sinodale gebied. Tussen die stigting van Lady Grey en Barkly-Oos het ook nog Greykerk (bestaan nie meer nie), Alice (bestaan nie meer nie), Tarkastad en Willowmore gevolg.

Eerste kerkgebou

Die eerste kerkgebou is in 1877 ingewy en in 1893 is die wyk Rhodes as 'n afsonderlike gemeente onder die naam Rossville afgestig. Dié dogtergemeente is genoem na ds. David Ross, een van die 25 Skotse predikante wat deur die loop van die 19de eeu die tekort aan predikante in die NG Kerk moes kom aanvul en later ook die liberale ingesteldheid van die teologiese skole in Nederland moes teenwerk. Hy was sowat 45 jaar lank tot 1908 die eerste leraar van die gemeente Lady Grey. Toe Rossville in die middel van die dekade ná 1970 nie meer op sy eie kon voortbestaan nie weens die ontvolking van die platteland, is die gemeente by Barkly-Oos ingelyf. Rossville het in 1973 net 103 lidmate oorgehad.

Gedurende die jare 1899 tot 1902 is die gemeente Barkly-Oos weens die Anglo-Boereoorlog in skuld gedompel en verskeie lede het in die gevangenis verkeer op aanklag van hoogverraad. Selfs ds. Ross van die moedergemeente Lady Grey is weens sy openlike simpatie met die Boere in hegtenis geneem en van dié misdaad teen die Britse koloniale bewind aangekla. Ná 24 dae in die tronk is hy egter op 4 Mei 1901, 20 dae voor sy 70ste verjaardag, van die aanklag vrygespreek en vrygelaat. Die destydse leraar van Barkly-Oos, ds. Gie, het selfs aangebied om van die kerkraad skape, koring en groente te ontvang as deel van sy salaris omdat die gemeente dit nie kon bekostig nie.

Tweede kerkgebou

Op 14 Desember 1907 is die teenswoordige kerkgebou, met sitplek vir sowat duisend kerkgangers, teen 'n koste van slegs £10 000 ingewy. Neem 'n mens in ag dat die NG gemeente Beaufort-Wes drie jaar vroeër 'n baie ruim pastorie teen 'n koste van £2 390 (waarskynlik sowat R1,2 miljoen in hedendaagse geldwaarde) in gebruik geneem het, kom die koste van Barkly-Oos se kerkgebou in hedendaagse geldwaarde op meer as R5 miljoen te staan. Die argitek was Hermann Kallenbach. Hy het NG kerke oral in Suid-Afrika ontwerp, onder meer vir die NG gemeente Jeppestown, wat as een van die mooiste kerke in Johannesburg beskou word, op Laingsburg, Thaba Nchu en Riversdal. Ander geboue wat hy ontwerp het, sluit die Joodse sinagoge in Benoni en die Lewis & Marks-gebou (1937) in Johannesburg se middestad in.

Die susters van die gemeente het gesorg vir die aankoop van 'n gepaste en doelmatige pyporrel wat destyds, alles ingesluit, slegs £650 (sowat R300 000 in hedendaagse geldwaarde) gekos het. Die sendingkerk in die swart woonbuurt is in 1926 aangebou. In 1930 is 'n ruim en doelmatige kerksaal, wat ongeveer £3 000 gekos het, ingewy. In 1941 word van 'n sendingwerkkring oorgegaan tot die stigting van 'n sendinggemeente.

Leraars

Ds. David Ross van Lady Grey het lank (tot 1893) as konsulent van die gemeente opgetree. In die vroeë jare het hy met volharding en moed te perd die onbegrensde dele van sy gemeente bearbei wat teen 1952 in minstens agt afsonderlike gemeentes verdeel is. Die eerste leraar, ds. C.H. Radloff, is eers georden in 1880, sewe jaar na die stigting van die gemeente hier. Hy is later opgevolg deur ds. G.S. Malan. Hy is aan Groenberg by Wellington gebore en verwerf in 1881 sy B.A.-graad aan die Victoria Kollege op Stellenbosch. Die volgende jaar word hy tot die Kweekskool toegelaat. Ná voltooiing van sy teologiese kursus en legitimasie op 27 Augustus 1885 is hy na hierdie gemeente beroep en op 3 April 1886 hier georden en bevestig. Hy bly egter net 'n jaar, want sy volgende gemeentes is Vredefort in 1887, en daarna agtereenvolgens Montagu (1889), Bethulie (1895), Greytown (1897), Riebeek-Wes (1903) en Drieankerbaai (1911), waar hy bly tot in 1913. Hy is op 6 Desember 1931 in Kaapstad in die ouderdom van 70 jaar oorlede.

Ná ds. Malan kom di. H. Muller en F.W.R. Gie. Ds. Gie het diep spore in die gemeente getrap tydens sy 33 jaar lange dienstyd. Met sy aftrede in 1927 het hy 'n tjek van £1 000 van sy dankbare gemeente ontvang.

Ds. Theron se rampspoedige bediening

Ds. Jacobus Andries Theron, leraar van 1947 tot sy skorsing in 1957.

Ds. Jacobus Theron is in die naweek van 30 Augustus 1947 in die gemeente bevestig. In 1950 het ontevredenheid met die leraar in dié gemeente ontstaan. Sommige lidmate wou selfs nie meer hul dankoffer bydra nie. In Mei 1951 het die kerkraad ’n kommissie van vier lede benoem om die beswaardes te ontmoet en te probeer om die moeilikheid uit die weg te ruim. Drie het kort daarna verskyn, maar geweier om hul klagtes te lug terwyl ds. Theron in die voorsitterstoel sit. Toe was dit duidelik hul besware was teen die leraar gemik. In 1951 het ’n hele paar kerkraadslede bedank en daarna D.M.C. Greyvenstein in September 1952 as skriba weens ’n ernstige meningsverskil met ds. Theron. Die kerkraad het aan die beswaardes voorgestel dat hulle twee onpartydige predikante vra om oor te kom om die geskil te besleg. Die beswaardes was nie daarvoor te vind nie en eis die leraar se bedanking. Die kerkraad kon nie aan dié eis voldoen nie, maar neem in November 1952 die volgende besluit: "Aangesien die welsyn van die kerk en die heil van sy lede nie bevorder kan word deur die ontevredenheid langer toe te laat nie, en aangesien die ontevrede lidmate tot nog toe geweier het om met die ring en die kerkraad saam te werk en vrede te bewerkstellig, en nou al meer as twee jaar voortgaan om die bediening van Gods Woord en van die heilige sakramente te verag, en tweedrag in die gemeente te saai – so besluit die eerw. kerkraad om andermaal ’n skrywe aan die ontevredenes te rig om hulle ernstig in die Naam van die Here te vermaan om tog nie langer so onversoenlik te wees nie en nie in ontevredenheid te leef en die bediening van die Woord en die Nagmaal te verontagsaam nie. As hulle op die verkeerde weg volhou, sal daar vir die kerkraad net een ding oorbly om te doen en dit is om die kerktug toe te pas."

Nietemin het die ontevredenheid, teen die persoon van ds. Theron, net ál meer toegeneem; die beswaardes was weliswaar onversoenlik, maar blykbaar het die leraar ook nie altyd taktvol en verstandig teenoor hulle opgetree nie. Die sterk bewoorde besluit het geen uitwerking gehad nie en so moes die kerkraad weer ’n kommissie benoem om met hulle onderhandel. Intussen het nog kerkraadslede bedank. Die ontevredenheid het geestelike sowel as stoflike skade aangerig, want terwyl die lidmaattal weens die ontvolking van die platteland geleidelik gedaal het, was daar lidmate wat hul dankoffers teruggehou het soda die afname in die gemeente se inkomste des te groter was. Die ontevredenes het so lank reeds niks bygedra nie, dat hulle nie meer by die lidmaattal gereken is nie, wat gevolglik toe op net 558 gestaan het, vergeleke met die NG Kerk-jaarboek se amptelike syfer van 620 vir sy 1952-uitgawe.

In 1952 het twee lede van die Ringskommissie Barkly-Oos besoek om die aanklag van twee ontevrede lidmate aan te hoor. Hulle het dit blykbaar reggekry om dié lidmate se griewe by te lê. Maar in Maart 1957 was daar steeds lidmate wat "ontevrede" en "onvergenoegd" was, luidens die kerkraadsnotule. Tog is die diakens gevra om steeds by hulle aan te klop vir hul dankoffer. Die ontevredenheid het toe al ses jaar voortgeduur en die gemeente groot skade berokken. Asof dit nie erg genoeg was nie, tref ’n opspraakwekkende hofsaak die gemeente waarin ’n ernstige aanklag teen ds. Theron ingebring is. Dié aanklag was so ernstig dat ds. A.P. Smit in sy uiters volledige eeufeesgedenkboek van Barkly-Oos se NG gemeente, 1873–1973, getiteld Ligglans oor die berge, glad nie laat blyk wat dit was nie. Ook verskyn daarin nóg ’n foto nóg ’n lewenskets van ds. Theron, terwyl dit met al die ander leraars die geval is. Eers in 1992 in Genade by die plek van klippe. Ned Geref Gemeente Mafikeng, 1892–1992 laat dr. Gerdrie van der Merwe die aap uit die mou wanneer hy skryf: "Die Ring van Burgersdorp hanteer op 3–4 Desember 1957 die tugsaak waar d.s. J.A. Theron weens 'n beweerde verhouding oor die kleurgrens as predikant geskors word."

Nadat die Ringskommissie ds. Theron op 23 September 1957 voorlopig geskors het, is die saak in die hande van die ringsvoorsitter gelaat, wat die Ring van Burgersdorp vir ’n buitengewone vergadering op Barkly-Oos op 3 Desember 1957 byeengeroep het. Hierdie vergadering het sy skorsing op 4 Desember bekragtig en sou by die Sinode aanbeveel dat hy geskors word as predikant. Ds. Theron het op 14 Maart 1958 na die Sinode geappelleer, maar dié liggaam het op sy vergadering van 1961 die appèl van die hand gewys en hom geskors as leraar van die NG Kerk in Suid-Afrika. Hierdie gebeure het wyd opspraak veroorsaak en die groot skok het die gemeente en kerkraad verslae gelaat. In dié donker tyd moes ds. B.H. Visser van Rossville die gemeente as konsulent bystaan.

Ds. Bezuidenhoud se geseënde bediening

Ds. Johan Bezuidenhoud, leraar van 1958 tot 1962.

Die kerkraad van die het ds. Johan Bezuidenhoud die eerste keer in Februarie 1958 beroep. Hy het dit van die hand gewys, maar ná nog twee mislukte beroepe, beroep hulle hom op 24 Mei weer en neem hy die uitdaging aan. Hy is die laaste naweek in Augustus 1958 ontvang en bevestig. Die gemeente het die Bezuidenhouds Vrydagmiddag 29 Augustus op die Lady Greypad in gure weer gaan ontmoet. Op die dorp gekom, het die kerkraad in die sendingpastorie oor 'n koppie tee nader kennisgemaak met die nuwe dominee en sy vrou. Tydens die ontvangsgeselligheid daardie aand in die stadsaal het die konsulent, ds. J.E. Terblanche van Molteno, as seremoniemeester opgetree. Met ds. Bezuidenhoud se bevestiging die Saterdagmiddag het ds. Jannie Malan, sy medeleraar in Riviera, die rede uitgespreek. Hy het ook die roudiens daardie aand ter nagedagtenis van die pas ontslape eerste minister, adv. J.G. Strijdom, waargeneem. Dié Sondagoggend het ds. Bezuidenhoud in 'n stampvol kerk sy intreepreek gelewer na aanleiding van 1 Kor. 2:2: "Want ek het my voorgeneem om niks anders onder julle te weet nie as Jesus Christus, en Hom as gekruisigde."

Ds. J.A. Theron (leraar van 1947 af) is in Desember 1957 geskors as predikant weens 'n beweerde verhouding oor die kleurgrens nadat daar 'n opspraakwekkende hofsaak hieroor was, maar die gemeente was eintlik al sedert Julie daardie jaar sonder predikant. Weens ontevredenheid met ds. J.A. Theron wat al in 1950 begin het, was die gemeente geestelike en geldelik (omdat lidmate hul dankoffers teruggehou het) op 'n laagtepunt. Ds. Bezuidenhoud moes die lidmate se geskokte vertroue in die amp van die leraar herstel en hul samewerking kry. Kort voor lank het 'n nuwe gees van samewerking in die gemeente posgevat. Groot ondernemings, soos die bou van 'n sendingskool en pastorie en die opknapping van die kerkgebou, is aangepak en deurgevoer. Die dorpswyke is ook heringedeel en 'n begin gemaak met die uitgee van 'n gemeenteblad wat elke kwartaal voor die nagmaal versprei is. Ook in die jeugarbeid was daar 'n aansienlike oplewing. Ouers het hul kinders getrou elke Sondag van die plaas af dorp toe gebring sodat die Sondagskool sowat honderd leerlinge bygekry het. Begin 1959 is 'n tak van die Kerkjeugvereniging gestig.

Met die Pinksterdienste van 1959, die eerste onder ds. Bezuidenhoud se leiding, was daar ongekende belangstelling van die gemeente. Reeds in sy eerste godsdiensverslag kon Ds. Bezuidenhoud melding maak van 'n merkwaardige verbetering in kerkbywoning. In sy eerste jaar op Barkly-Oos het 80 persent van die lidmate die Nagmaal bygewoon, die helfte die voorbereidingsdiens, meer as twee derdes die dankseggingsdiens en sowat die helfte die gewone oggenddienste. So het die kollektes tydens eredienste in daardie jaar met £800 toegeneem. Die kwartaallikse verskyning van die gemeenteblad, Op die Berge, maar veral die leraar se taktvolle optrede en besielende leiding, het baie gedoen om die gemeente se belangstelling op te wek en samewerking te bevorder. Gevolglik het die gemeente ook ywerige saamgewerk vir die opknapping aan die kerkgebou in 1959 en die bou van 'n nuwe pastorie in 1958/'59.

Die KJV wat ds. Bezuidenhoud gestig het, het gou koers gevat en daar wat 'n mooi aantal jong mense wat met groot ywer en getrouheid die vergaderings bygewoon en aan die besprekings deelgeneem het, aldus ds. Bezuidenhoud se tweede godsdiensverslag. Hy maak in dié verslag van 1960 ook melding van die 90 intekenare op Die Kerkbode wat in die gemeente gewerf is. In dié orgaan van die NG Kerk het destyds mooi beriggies oor Barkly-Oos se gemeente verskyn, waarin veral melding gemaak is van die geseënde Pinksterdienste, die inwyding van die nuwe pastorie en van die hernieude kerkgebou op 28 en 29 November 1959. Om die kerkvervreemdes in te bring, het ds. Bezuidenhoud in November 1961 in samewerking met twee plaaslike Engelse gemeentes 'n evangelisasieveldtog van stapel gestuur. Elke gemeente sou 'n reeks spesiale dienste in sy kerk hou en daarna sou al die gemeentes op die dorp op die laaste dag vir 'n spesiale diens saamkom.

Vroeg in 1962 het ds. Bezuidenhoud 'n beroep na die gemeente Swartland op Malmesbury in die Wes-Kaap aanvaar. Vir die gemeente wat in die afgelope drie en 'n half jaar baie geheg aan hul leraar geraak het, het 'n swaar afskeid voorgelê van 23 tot 25 Maart 1962. Die Vrydagaand was daar 'n groot opkoms by die afskeidsgeselligheid in die stadsaal. Die Sondagoggend het ds. Bezuidenhoud in 'n oorval kerk sy afskeidspreek na aanleiding van Hand. 20:20 ("... hoe ek niks agtergehou het van wat nuttig is nie, om dit aan julle te verkondig en julle te onderrig in die openbaar en in julle huise"), waarna ds. H.F. Witthuhn van Rossville, Rhodes, demissie aan hom verleen het en die gemeente ds. Bezuidenhoud en sy vrou God sy met u tot ons weer ontmoet staande toegesing het. In die Barkly East Reporter het die beriggewer geskryf: "So is dan afgesluit die geseënde en wonderlike werk wat ds. en mev. Bezuidenhoud met soveel toewyding en krag gedurende die afgelope drie jaar en ses maande op Barkly-Oos gedoen het." Volgens die kerkraadsnotule het die Bezuidenhouds die dorp op 10 April verlaat.

Gesiene seuns

Die gemeente het verskeie hooggeplaaste manne vir die Kerk gelewer, onder wie prof. N.J. Brümmer van die Kweekskool op Stellenbosch, prof. dr. J.H.J.A. Greyvensteyn van die Hervormde Kerk, Pretoria, dr. J.H. Greyvenstein, professor aan die Sendinginstituut op Wellington, en dr. F.J.M. Potgieter, ook 'n professor aan die Kweekskool.

Enkele leraars

• Carl Hendrik Radloff, 1880–1886
• G.S. Malan, 1886–1887
• Helgard Müller, 1887–1894
• F.W.R. Gie, 1894–1927
• Gert Johannes Barnard, 7 Desember 1928 – 3 Augustus 1946 (oorlede in die amp)
• Jacobus Andries Theron, 1947–1957
• Johan Gregorius Bezuidenhoud, 1958–1962
• Cillié Malan, 1962–1966
• Johannes Ströhmenger Berry, 1966–1970
• Errol Viljoen, 1970–1975
• Floris Nicolaas Marais, 1976–1980
• Johannes Jurie van Deventer, 1980–1985
• Willem Abraham van Zyl, 1985–2005
• Johannes Gysbertus Marthinus (Jannie) Richter, 2006–2016

Leraarsgalery

• 
  Ds. G.S. Malan was net sowat 'n jaar lank leraar van die gemeente van 1886 tot 1887.
• 
  Prof. F.J.M. Potgieter, in lewe 'n hoogleraar aan die Kweekskool op Stellenbosch, was 'n seun van die gemeente. Hy was van 1940 tot 1943 leraar van die NG gemeente Steynsburg, ook in die Noordoos-Kaap.
• 
  Ds. F.W.R. Gie, leraar van 1894 tot 1927.
• 
  Ds. P.C. Malan, leraar van 1962 tot 1966.
• 
  Ds. Johannes Ströhmenger Berry, leraar van 1966 tot 1970.
• 
  Ds. en mev. F.N. Marais by hul dogters, Dorothea (agter) en Marguerite. Hy was leraar hier van 1976 tot 1980.

Bronne

• (af) Beyers, C.J. 1981. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek Deel IV. Durban en Pretoria: Butterworth & Kie (SA) (Edms.) Bpk. namens die Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing.
• (af) Olivier, ds. P.L. (samesteller), 1952. Ons gemeentelike feesalbum. Kaapstad en Pretoria: N.G. Kerk-uitgewers.

Sien ook

• Gereformeerde kerk Barkly-Oos

Eksterne skakels

• (af) Die gemeente adverteer in Oktober 2015 vir 'n brugleraar Geargiveer 29 Oktober 2015 op Wayback Machine. URL besoek op 22 Oktober 2015.