Eben Dönges

Theophilus Ebenhaezer (Eben) Dönges (Klerksdorp, Transvaal, 8 Maart 1898 – Kaapstad, 10 Januarie 1968) was ’n Suid-Afrikaanse politikus, koerantman, advokaat en kultuurleier.

Eben Dönges
Dr. Eben Dönges in 1953
Eerste Minister van Suid-Afrika (wnd.)
Ampstermyn 6 September 1966 – 13 September 1966
President	Adv. C.R. Swart
Voorafgegaan deur	Dr. Hendrik Verwoerd
Opgevolg deur	John Vorster
13de Minister van Finansies
Ampstermyn 20 Oktober 1958 – 24 Februarie 1967
President	Adv. Blackie Swart (’61 - ’67)
Monarg	Elizabeth II (tot ’61)
Eerste minister	Dr. Hendrik Verwoerd John Vorster
Voorafgegaan deur	Tom Naudé
Opgevolg deur	Dr. Nic Diederichs
12de Minister van Binnelandse Sake
Ampstermyn 4 Junie 1948 – 20 Oktober 1958
Monarg	George VI Elizabeth II (tot ’61)
Eerste minister	Dr. Daniel Malan Johannes Strijdom Dr. Hendrik Verwoerd
Voorafgegaan deur	Harry Gordon Lawrence
Opgevolg deur	Tom Naudé
Persoonlike besonderhede
Gebore	8 Maart 1898 Klerksdorp, ZAR
Sterf	10 Januarie 1968 (op 69) Kaapstad, Kaapprovinsie
Politieke party	Nasionale Party
Eggenoot/-note	Johanna Cathatina Louisa (Billie) Schoeman
Kind(ers)	Twee dogters
Alma mater	Victoria-kollege Universiteit van Londen Unisa
Religie	Nederduits Gereformeerd

Vroeë lewe

Eben Dönges se vader, ds. Theophilus Christiaan Dönges, was van 1890 tot 1929 'n predikant in die NG Kerk, onder meer van 1896 tot 1903 die tweede leraar van die NG gemeente Bothaville.

Dönges was die seun van eerw. Theophilus Christiaan Dönges en Cornelia Hendrika Appeldoorn Cruywagen. Hy het in Kroonstad en Boshof skoolgegaan en het in 1915 aan die Hoërskool Robertson gematrikuleer. Hy is vir harde werk beloon met die Thomas Louwbeurs en is gevolglik na die Victoria-kollege waar hy ’n aktiewe rol gespeel het in die studentelewe en ondervoorsitter van die studenteraad was. In 1918 verwerf hy die B.A.- en in 1919 die M.A.-graad in filosofie, wat hy albei met lof geslaag het. Hierdeur word hy beloon met die Koningin Victoria-toekenning vir oorsese studie maar hy het dit nie benut nie.

In 1920 het hy registrateur van die Vrystaatse Regterpresident, Etienne de Villiers, in Bloemfontein geword en in die regte begin studeer. Die volgende jaar is hy na Engeland waar hy in 1922 die LL.B.-graad aan die Universiteit van Londen met lof behaal. In 1923 het hy dit opgevolg met ’n soortgelyke graad van die Universiteit van Suid-Afrika, terwyl hy aan die London School of Economics gestudeer het en deur middel van die Middle Temple tot die balie toegelaat is. Hy het aan die einde van 1923 terugkeer na Suid-Afrika en in 1925 verwerf hy die LL.D.-graad aan die Universiteit van Londen.

Koerantman

Na sy terugkeer in Suid-Afrika het Dönges in 1924 redakteur van die nuwe weekblad van die NP, The South African Nation, geword en dit gebly tot die einde van die blad se bestaan in 1928. Tergelykertyd was hy van Julie 1924 tot Julie 1927 assistent-hoofredakteur van Die Burger

Toetrede tot die politiek

Die Suid-Afrikaanse kabinet in 1958. Voor: dr. Eben Dönges, Paul Sauer, dr. Hendrik Verwoerd, dr. E.G. Jansen, adv. C.R. Swart, adv. Eric Louw. Agter: J.J. Serfontein, M.D.C. de Wet, dr. A.J.R. van Rhijn, sen. Jan de Klerk, Ben Schoeman, P.K. le Roux, adv. F.C. Erasmus en Tom Naudé.

Benewens sy dubbele redaksionele betrokkenheid is hy ook in 1924 in Pretoria tot die Transvaalse balie toegelaat en nadat hy sy werk by Die Burger bedank het, is hy in 1927 tot die Kaapse balie toegelaat. Van 1929 tot 1939 het hy as deeltydse regsadviseur vir die Kaapse Provinsiale Administrasie opgetree, hoewel hy reeds in 1937 tot die Vrystaatse Afdeling van die Hooggeregshof toegelaat is. In 1939 het hy senior advokaat geword en tot 1948 gepraktiseer. Hy was een van enkele Suid-Afrikaners wat ’n saak voor die Geheime Raad in Londen behartig het. Tesame met sy regswerk was hy ook deeltydse lektor in die regte aan die Universiteit van Stellenbosch, waar hy die uitleg van wette gedoseer het en gespesialiseer het in die maatskappyreg.

Tydens die politieke samesmelting in 1934 tussen genls. J.B.M. Hertzog en J.C. Smuts het hy die leiding van dr. D.F. Malan gevolg en met die algemene verkiesing in 1938 die NP as kandidaat vir Hoopstad verteenwoordig, maar met 402 stemme teen J.H. Viljoen van die VP verloor.

Dönges was betrokke by verskeie aspekte van die politieke woelinge gedurende die Tweede Wêreldoorlog. Hy was onder meer lid van ’n kommissie wat deur die AB aangewys is en onder voorsitterskap van prof. L.J. du Plessis op 4 November 1939 byeengekom het om ’n konsepgrondwet vir ’n toekomstige republiek op te stel. Die dokument het later groot spanning tussen die AB, die Herenigde Nasionale Party (Volksparty) en die Ossewa-Brandwag (OB) tot gevolg gehad.

In 1941, ná die uittrede van Hertzog en N.C. Havenga uit die politiek, het Dönges as kandidaat van die HNP in Fauresmith (Havenga se setel) gestaan en P.P. Swanepoel van die Afrikanerparty (AP) beslissend met 1 580 stemme verslaan. In 1943 het hy teen twee kandidate gewen met ’n meerderheid van 2 028 stemme. As parlementariër in die opposisiebanke het Dönges vinnig opgang gemaak en hom onderskei as die HNP se hoofwoordvoerder oor finansies. Hy het ook ’n belangrike bydrae in gekose komitees gelewer, soos die een wat ondersoek ingestel het na die "Duitse dokumente" en die Denk-geval en gehandel het oor kontak tussen Nasionaaldenkendes in Suid-Afrika en Duitsland tydens die Tweede Wêreldoorlog.

Datum	Stemme	Persentasie	Opponent (party)	Meerderheid
19 Maart 1941	3 516	63,9%	P.P. Swanepoel (AP)	1 580
1943	3 866	60,2%	A.J. Tromp (VP) J.S. Els (AP)	2 028

In die stryd teen die OB het Dönges, wat aanvanklik ook lid was van dié organisasie, tydens ’n konferensie van HNP-leiers op 29 September 1941 maatreëls teengestaan wat Nasionaliste verplig het om uit die OB te bedank omdat hy gemeen het dat lede van die OB nie doelbewus van die HNP vervreem moes word nie. Nogtans het hy in dieselfde jaar uit die organisasie bedank, aangesien hy nie met die ideologie van die OB saamgestem het nie. Hy was wel een van dié wat tydens ’n vergadering van die AB in Mei 1945 geëis het dat die OB hom aan die politieke terrein moet onttrek en sy steun aan die beginsels van die HNP verleen.

Die ooreenkoms tussen die HNP en die AP het met die inisiatief van die AB tot stand gekom en dit was die rede waarom die samekoms van Malan en Havenga op 1 Maart 1947 aan huis van Dönges, wat ondervoorsitter van die AB was, plaasgevind het.

Met die algemene verkiesing van 1948 het Dönges die kiesafdeling Worcester vir die HNP verower en dié kiesafdeling tot sy uittrede in 1967 vertegenwoordig. In die referendum van 1960 (om te stem vir of teen ’n republiek in die suide van Afrika) het 6 793 uit 10 215 in Worcester se kiesafdeling ten gunste van ’n republiek gestem.

Datum	Stemme	Persentasie	Opponent (party)	Meerderheid
1948	5 233	53,4%	P.J. de Wet (VP)	718
1953	5 961	54,8%	J.G. Carinus (VP)	1 136
1958	6 287	65%	G.H. Heatlie (VP)	2 947
1961	6 832	68,1%	J. Dommisse (VP)	3 657
1966	Onbestrede	-	-	-

Met die bewindsaanvaarding van die HNP na die oorwinning op 26 Mei 1948 is Dönges in die kabinet opgeneem as Minister van Binnelandse Sake en van Pos- en Telegraafwese. Laasgenoemde portefeulje is egter die jaar daarop vervang deur dié van Mynwese wat hy tot 1950 behartig het. Daarna het hy slegs Binnelandse Sake gehanteer tot 1958, toe hy as Minister van Finansies aangewys is. Hy het dié portefeulje beklee tot en met sy uittrede in 1967.

Amper Eerste Minister

Op 18 November 1953 het Dönges Malan as leier van die Nasionale Party (Die HNP het sedert 1951 as die Nasionale Party bekend gestaan) in Kaapland opgevolg. Met die premiersverkiesing in 1954 is sy naam as ’n moontlike kandidaat vir die premierskap genoem, maar hy het nie belanggestel nie. Met die afsterwe van J.G. Strijdom in 1958 het hy hom wel vir die premierskap verkiesbaar gestel, C.R. Swart in die eerste stemming gewen maar teen dr. H.F. Verwoerd verloor in die volgende rondte. Na die sluipmoord op dr. Verwoerd op 6 September 1966, het hy ’n ruk lank as Waarnemende Eerste Minister opgetree.

Ná die uittrede van staatspresident C.R. Swart is Dönges deur die NP-koukus as kandidaat vir dié amp aangewys en op 23 Februarie 1967 het die parlementêre kieskollege hom as die staatshoof gekies. Hy kon egter nie op 31 Mei 1967 ingehuldig word nie omdat hy op 11 Mei 1967 breinbloeding opgedoen het en in ’n koma verval het. Op 10 Junie 1967 is ’n delikate breinoperasie op hom uitgevoer waarna sy toestand beter geword het. Op 3 Oktober 1967 het hy egter ’n beroerte gekry en was so swak daarna dat sy regsverteenwoordiger in Desember namens hom sy bedanking as aangewese staatspresident moes indien.

Kultuurlewe

Dönges het hom deurentyd beywer vir die Afrikanersaak en op politieke, kulturele en ekonomiese gebied diep spore getrap deur leiding te gee in die opheffing van sy volk wat in vele opsigte nog tweede viool moes speel teen die Engelse.

Hierna het hy egter ’n tyd lank op die voorpunt van kulturele en ekonomiese gebeure beweeg. Hy het ’n prominente rol in die Afrikaner-Broederbond en die FAK gespeel en in die veertigerjare gevorder tot ondervoorsitter van albei organisasies. Toe die Eerste Ekonomiese Volkskongres van 3 tot 5 Oktober 1939 in Bloemfontein vergader, het hy die referaat Die mobilisering van die kapitaal- en spaarkrag van die Afrikaner gelewer. Met die stigting van die Ekonomiese Instituut op 1 Desember 1939, wat ’n uitvloeisel van die Volkskongres was, is Dönges vanweë sy kennis opgeneem in die dagbestuur wat moes toesig hou oor die fondse van die Reddingsdaadbond, waarvan hy ’n stigterslid sowel as lid van die uitvoerende raad was. Met die ontstaan van die Afrikaanse Handelsinstituut (AHI) in 1942 het hy in die uitvoerende raad van dié liggaam gedien, terwyl hy eweneens ’n stigters- en direksielid van Federalde Volksbeleggings was.

Benewens bogenoemde, was Dönges ook voorsitter van die Kaapstadse Skakelkomitee van Afrikaanse Kultuurverenigings en in 1948 ’n stigterslid van die Suid-Afrikaanse Buro vir Rasseaangeleenthede (SABRA). Hy was verder ook lid van die Sentrale Monumentekommissie (voorloper van die Raad vir Nasionale Gedenkwaardighede), lid van die sentrale komitee van die Afrikaanse Taalmonument en Taalstudiefonds, van 1963 af erelid van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns en van 1959 tot 1968 kanselier van die Universiteit van Stellenbosch. Hy het ook in die direksie van die Nasionale Pers, Voortrekkerpers en New Era gedien.

Gesinslewe en laaste jare

Die staatsbegrafnis van dr. Dönges

Op sportgebied het Dönges graag rugby, tennis, krieket en gholf gespeel. As student was hy die kaptein van die Universiteit van Stellenbosch se krieketspan en later ook ’n paar jaar lank kaptein van die parlement se krieketspan.

Dönges is op 10 Januarie 1968 ná agt maande in die Groote Schuur-hospitaal oorlede. Hy is met staatseerbetoon vanuit die Groote Kerk in Kaapstad, waar hy vir sestien jaar as diaken en ouderling gedien het, op 15 Januarie 1968 begrawe met die teraardebestelling in Stellenbosch.

In 1959 het die Universiteit van Stellenbosch aan hom ’n ere-LL.D.-graad toegeken.

Dönges is op 30 September 1926 getroud met Johanna Catharina Louisa (Billie) Schoeman, dogter van J.H. Schoeman, Volksraadslid vir Oudtshoorn, en twee dogters is uit die huwelik gebore.

Nalatenskap

Eenrandmuntstuk met die profiel van dr. Dönges.

Hy het die postuum eerbewyse ontvang wat aan 'n voormalige Staatspresident toegeken is: 'n staatsbegrafnis en sy beeltenis op die voorkante van die 1969 silwer 1 Rand munte.

In Kraaifontein is die Hoërskool Eben Dönges na hom genoem en op Bothaville die Primêre Skool Eben Dönges. Op Worcester is die Eben Dönges-hospitaal (nou die Worcester-hospitaal) ook na hom genoem. In Benoni is daar ’n Voortrekkerkommando wat sy naam dra.

Werke gepubliseer

• The liability for safe carriage of goods in Roman Dutch law (1928)
• Municipal law (1940) saam met regter L. de V. van Winsen
• Die toekomsrol van die Reddingsdaadbond in ons ekonomiese lewe (1943)
• The new South African citizenship (1949)
• The greater issue behind the dispute over South-West Africa – South Africa’s appeal to UNO (1952)
• Die Afrikaanse gedagte en die draers daarvan (1953)

Bronne

• Swart, M.J.; Venter, W.J. Beyers, C.J. (red.). Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek. Pretoria: Chris van Rensburg nms. die RGN. p. 962. ISBN 0-7969-0419-7.
• Schoeman, B.M. Parlementêre verkiesings in Suid-Afrika, 1910–1976. Pretoria: Aktuele Publikasies. p. 513. ISBN 0-620-02368-6.

Eksterne skakels

• Tuisblad van Hoërskool Eben Dönges
• Tuisblad van die Primêre Skool Eben Dönges
• Inligtingsblad oor Worcester-hospitaal

Voorafgegaan deur Hendrik Verwoerd

Eerste Minister van Suid-Afrika 1966 (waarnemend)

Opgevolg deur John Vorster