Wikipedia

Sestigdelige siklus

Sestigdelige siklus (干支 gānzhī)
  • 阳 Jang (onewe jare) 阴 Jin (ewe jare)
  • Die 5 Elemente: Hout Vuur Aarde Metaal Water
Dier
地支 		Rot
子 		Os
丑 		Tier
寅 		Konyn
卯 		Draak
辰 		Slang
巳 		Perd
午 		Bok
未 		Aap
申 		Haan
酉 		Hond
戌 		Vark
亥
Jaar
天干
地支 		1
甲
子 		2
乙
丑 		3
丙
寅 		4
丁
卯 		5
戊
辰 		6
己
巳 		7
庚
午 		8
辛
未 		9
壬
申 		10
癸
酉 		11
甲
戌 		12
乙
亥
Jaar
天干
地支 		13
丙
子 		14
丁
丑 		15
戊
寅 		16
己
卯 		17
庚
辰 		18
辛
巳 		19
壬
午 		20
癸
未 		21
甲
申 		22
乙
酉 		23
丙
戌 		24
丁
亥
Jaar
天干
地支 		25
戊
子 		26
己
丑 		27
庚
寅 		28
辛
卯 		29
壬
辰 		30
癸
巳 		31
甲
午 		32
乙
未 		33
丙
申 		34
丁
酉 		35
戊
戌 		36
己
亥
Jaar
天干
地支 		37
庚
子 		38
辛
丑 		39
壬
寅 		40
癸
卯 		41
甲
辰 		42
乙
巳 		43
丙
午 		44
丁
未 		45
戊
申 		46
己
酉 		47
庚
戌 		48
辛
亥
Jaar
天干
地支 		49
壬
子 		50
癸
丑 		51
甲
寅 		52
乙
卯 		53
丙
辰 		54
丁
巳 		55
戊
午 		56
己
未 		57
庚
申 		58
辛
酉 		59
壬
戌 		60
癸
亥

Die sestigdelige siklus, ook bekend as die Stamme-en-Takke (Chinees: 干支, gānzhī), is ’n siklus van 60 terme wat in China en ander lande in Oos-Asië gebruik is om tyd aan te dui.[1] Dit is vermoedelik in die eerste Chinese tekste, van die middel van die 3de eeu v.C. af, gebruik om dae en jare aan te dui.[2] Die siklus en variasies daarvan was ’n belangrike deel van die tradisionele kalenderstelsels in gebiede wat deur China beïnvloed is, veral Japan, Korea en Viëtnam. Die ou Chinese stelsel word steeds in Taiwan gebruik.

Die tradisionele metode om dae en jare te nommer speel nie meer enige betekenisvolle rol in moderne Chinese kalenders nie. Die sestigdelige siklus word egter steeds gebruik in die name van baie geskiedkundige gebeure, soos die Chinese Xinhai-rewolusie, die Japannese Boshin-oorlog en die Koreaanse Imjin-oorlog. Dit speel ook steeds ’n rol in Chinese astrologie en waarsêery.

Oorsig

wysig

Elke term in die sestigdelige siklus bestaan uit twee Chinese karakters. Die eerste is die naam van een van die 10 Hemelstamme, en die tweede die naam van een van die 12 Aardtakke (of diere van die diereriem) wat die jare van Jupiter se 12-jarige omwenteling om die son verteenwoordig.

Die eerste term, 甲子 (jiǎzǐ), kombineer die eerste Hemelstam met die eerste Aardtak. Die tweede term, 乙丑 (yǐchǒu), kombineer die tweede Hemelstam en tweede Aardtak. Dié patroon hou aan totdat albei siklusse gelyk eindig met 癸亥 (guǐhài) – daarna begin dit weer by 甲子.

Omdat twee-twee Hemelstamme weer met een van die Vyf Elemente verbind word, en net een van die twee Hemelstamme per Aardtak gebruik word (óf jin óf jang), gee hierdie kombinasies ’n totaal van 60 (12 Aardtakke x Vyf Elemente = 60) en nie 120 nie. Die helfte van die moontlike kombinasies word dus nie gebruik nie.

 
Beelde van Tai Sui-gode verantwoordelik vir individuele jare van die sestigdelige siklus.

10 Hemelstamme

wysig
Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Hemelstam.

Die 10 Hemelstamme is ’n kombinasie van die Vyf Elemente en jin en jang.

10 Hemelstamme
Chinese karakter Jin/jang Element
1 甲 jiǎ Jang Hout (木, mù)
2 乙 yǐ Jin
3 丙 bǐng Jang Vuur (火, huŏ)
4 丁 dīng Jin
5 戊 wù Jang Aarde (土, tŭ)
6 己 jǐ Jin
7 庚 gēng Jang Metaal (金, jīn)
8 辛 xīn Jin
9 壬 rén Jang Water (水, shuĭ)
10 癸 guǐ Jin

12 Aardtakke

wysig
Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Aardtak.

Die 12 Aardtakke is nie net vir die kalender gebruik nie, maar elk is ook aan ’n dier toegeken. In die Weste word dié diere dikwels aan die diereriem gelykgestel, maar eintlik het die twee stelle diere niks met mekaar te doen nie. Die Chinese Aardtakke (dieretekens) is ook vir ander dinge gebruik, soos maande, dubbelure, windrigtings, ens.

  Aardtak Pinyin Chinese dier Rigting Seisoen Maanmaand Dubbeluur
1 子 zǐ 鼠
Rot		 0° (noord) winter Maand 11 23:00 tot 01:00
(middernag)
2 丑 chǒu 牛
Os		 30° Maand 12 01:00 tot 03:00
3 寅 yín 虎
Tier		 60° lente Maand 1 03:00 tot 05:00
4 卯 mǎo 兔
Konyn		 90° (oos) Maand 2 05:00 tot 07:00
5 辰 chén 龙（龍）
Draak		 120° Maand 3 07:00 tot 09:00
6 巳 sì 蛇
Slang		 150° somer Maand 4 09:00 tot 11:00
7 午 wǔ 马（馬）
Perd		 180° (suid) Maand 5 11:00 tot 13:00
(12:00)
8 未 wèi 羊
Bok		 210° Maand 6 13:00 tot 15:00
9 申 shēn 猴
Aap		 240° herfs Maand 7 15:00 tot 17:00
10 酉 yǒu 鸡（雞）
Haan		 270° (wes) Maand 8 17:00 tot 19:00
11 戌 xū 狗
Hond		 300° Maand 9 19:00 tot 21:00
12 亥 hài 猪（豬）
Vark		 330° winter Maand 10 21:00 tot 23:00

In verskillende kulture word verskillende diername gebruik. In Viëtnam word die Konyn byvoorbeeld met die Kat vervang.

Sestigdelige jare

wysig

Omskakeling tussen siklus- en Westerse jare

wysig
 
Die verhouding tussen siklus- en onlangse Gregoriaanse jare.

Die sestigdelige siklus is sedert die Han-dinastie gebruik om jare te benoem, maar dit kan retrospektief ook vir vroeëre jare gebruik word. Omdat die siklus homself herhaal, kan dit nie vir ’n spesifieke jaar gebruik word sonder bykomende inligting nie, soos die Chinese eranaam.[3] Die jaar begin met die Nuwejaar van wie ook die kalender gebruik. In China verander die siklusjaar gewoonlik op die Chinese Maannuwejaar. In Japan het dit tot onlangs op die Japannese Maannuwejaar verander, maar dit is nou 1 Januarie. ’n Mens moet dit dus in gedagte hou wanneer jy ’n siklusjaar in ’n Gregoriaanse jaar wil omskakel. Die volgende omskakelings gebruik die Chinese datums ná die Maannuwejaar. Om die ooreenstemmende siklusjare in die datums voor die Maannuwejaar te vind, sal die Gregoriaanse jaar met 1 verminder moet word.

As voorbeeld was die jaar 2697 v.C. (of -2696) – tradisioneel die eerste jaar van die bewind van die legendariese Geel Keiser – die eerste jaar (甲子; jiǎzǐ) van ’n siklus. 2700 jaar later, in 4 n.C. (die duur van 45 sestigjaarsiklusse), was ook die begin van ’n nuwe siklus. Net so was 1980 jaar later, 1984, die begin van ’n nuwe siklus.

Om die ekwivalent van ’n Gregoriaanse jaar in die sestigjarige siklus te vind, gebruik een van die metodes hier onder.

  1. Vir enige jaar ná 4 n.C. kan die ekwivalente siklusjaar gevind word deur 3 van die Gregoriaanse jaar af te trek, dit deur 60 te deel en die resgetal te neem. Sien die voorbeeld onder.
  2. Vir enige jaar voor 1 n.C., kan die ekwivalente siklusjaar gevind word deur 2 by die Gregoriaanse jaar te tel (in v.C.), dit deur 60 te deel, en die resgetal van 60 af te trek.
  3. 1, 2 en 3 n.C. stem ooreen met onderskeidelik die 58ste, 59ste en 60ste jaar van die sestigdelige siklus.
  4. Die formule vir die jare n.C. is (jaar - 3 of + 57) mod 60 en vir jare v.C. is 60 - (jaar + 2) mod 60.

Die resultaat sal ’n getal tussen 0 en 59 wees, wat sal ooreenstem met die jaarvolgorde in die siklus; as die resgetal 0 is, stem dit ooreen met die 60ste jaar van die siklus. As die eerste metode gebruik word, is die ekwivalente siklusjaar van 2012 n.C. die 29ste jaar (壬辰; rén-chén), as (2012 - 3) mod 60 = 29 (dit is: die resgetal van (2012 - 3) gedeel deur 60 is 29). As die tweede metode gebruik word, sal die ekwivalente siklusjaar van 221 v.C. wees die 17de jaar (庚辰; gēng-chén), as 60 - [(221 + 2) mod 60] = 17 (dit is: 60 minus die resgetal van (221 + 2) gedeel deur 60 is 17).

Voorbeelde

wysig

’n Voorbeeld om die teken vir 1967 vas te stel:

  1. 1967 – 3 = 1964 ("trek 3 van die Gregoriaanse jaar af")
  2. 1964 ÷ 60 = 32 ("gedeel deur 60 en ignoreer enige breuk")
  3. 1964 – (60 × 32) = 44 ("neem die resgetal")
  4. Kyk na die tabel hier bo, soek 44 in die eerste kolom (No.) en jy kry Vuur-Bok (丁未; dīng-wèi).

’n Voorbeeld om die siklusjaar van die eerste jaar van die bewind van Qin Shi Huang (246 v.C.) vas te stel:

  1. 246 + 2 = 248 ("tel 2 by die Gregoriaanse jaar (in v.C.)")
  2. 248 ÷ 60 = 4 ("deel deur 60 en ignoreer enige breuk")
  3. 248 – (60 × 4) = 8 ("neem die resgetal")
  4. 60 – 8 = 52 ("trek die resgetal van 60 af")
  5. Kyk op die tabel hier bo vir 52 in die eerste kolom (No.) en jy kry Hout-Konyn (乙卯; yǐ-mǎo).

’n Korter metode

wysig
  • Vir ’n jaar n.C., neem die resgetal mod 60, en kyk in die kolom n.C.:
    • 1967 = 60 × 32 + 47. Resgetal is dus 47 en die kolom n.C. van die tabel hier bo gee Vuur-Bok
  • Vir ’n jaar v.C., ignoreer die ministeken, neem die resgetal van die jaar mod 60 en kyk in die kolom v.C.:
    • 246 = 60 × 4 + 6. Die resgetal is dus 6 en die kolom v.C. van die tabel gee Hout-Konyn.

Wanneer dié berekenings gedoen word, kan die jaar 246 v.C. nie as -246 n.C. gebruik word nie omdat daar in die Gregoriaanse kalende nie ’n jaar 0 was nie.

Die volgende tabelle wys onlangse jare (op die Gregoriaanse kalender) en hul ooreenstemmende siklusjare:

1804-1923

wysig

1924-2043

wysig

Sestigdelige maande

wysig

Daar is twee stelsels vir sestigdelige maande, die maan- en sonstelsel.

Die eerste stelsel volg die gewone Chinese maankalender en verbind die name van die maande regstreeks met die middelste sontermyn (Chinees: 中氣; zhōngqì). Die jiànzǐyuè (建子月) is die maand wat die wintersonstilstand bevat (dus Dongzhi). Die jiànchǒuyuè (建丑月) is die maand van die volgende middelste sontermyn, Dahan, terwyl die jiànyínyuè (建寅月) die maand van Yushui is, ens.

In die ander stelsel duur die maand vir twee sontermyne. Die zǐyuè (子月) is die tydperk wat begin met Daxue; dit is die sontermyn voor die wintersonstilstand. Die chǒuyuè (丑月) begin met Xiaohan, die termyn voor Dahan, terwyl die yínyuè (寅月) begin met Lichun, die termyn voor Yushui, ens. ’n Maand in die sonstelsel begin dus enige tyd van 15 dae voor tot 15 dae ná sy maan-eweknie.

Die takname is nie die gewone maandname nie; die hoofgebruik van die Takke vir maande is astrologies. Vir astrologiese doeleindes is Stamme ook nodig, en vir die maande se name word die sestigdelige siklus gebruik volgens ’n vyfjaarsiklus wat in ’n jiǎ (甲; 1ste) of jǐ (己; 6de) jaar begin. Die eerste maand van die jiǎ of jǐ jaar is ’n bǐng-yín (丙寅; 3de) maand (sien die 3de Hemelstam en 3de Aardtak hier bo), die volgende is ’n dīng-mǎo (丁卯; 4de) maand, ens., en die laaste maand van die jaar is ’n dīng-chǒu (丁丑, 14de) maand. Die volgende jaar begin met ’n wù-yín (戊寅; 15de) maand, ens., in die volgorde van die siklus. Die 5de jaar eindig met ’n yǐ-chǒu (乙丑; 2de) maand. Die volgende maand, die begin van ’n jiǎ of jǐ jaar, sal dus weer ’n bǐng-yín (3de) maand wees.

Die begin en einde van die sonmaande in die tabel hieronder is die benaderde datums van huidige sontermyne; hulle wissel effens van jaar tot jaar na gelang van die skrikkeldae van die Gregoriaanse kalender.

Aardtakke van
die maande		 Sontermyne Middelste
sontermyn		   Begin     Einde   Naam in jaar Jia of Ji
(甲/己年)		 Naam in jaar Yi of Geng
(乙/庚年)		 Naam in jaar Bing of Xin
(丙/辛年)		 Naam in jaar Ding of Ren
(丁/壬年)		 Naam in jaar Wu of Gui
(戊/癸年)
Maand Yin
(寅月)		 Lichun-
Jingzhe		 Yushui 4 Feb. 6 Mrt. Bingyin
/ 丙寅月		 Wuyin / 戊寅月 Gengyin / 庚寅月 Renyin / 壬寅月 Jiayin / 甲寅月

Maand Mao
(卯月)

Jingzhe-
Qingming		 Chunfen 6 Mrt. 5 Apr. Dingmao
/ 丁卯月		 Jimao / 己卯月 Xinmao / 辛卯月 Guimao / 癸卯月 Yimao / 乙卯月
Maand Chen
(辰月)		 Qingming-
Lixia		 Guyu 5 Apr. 6 Mei Wuchen
/ 戊辰月		 Gengchen
/ 庚辰月		 Renchen / 壬辰月 Jiachen / 甲辰月 Bingchen
/ 丙辰月
Maand Si
(巳月)		 Lixia-
Mangzhong		 Xiaoman 6 Mei 6 Jun. Jisi / 己巳月 Xinsi / 辛巳月 Guisi / 癸巳月 Yisi / 乙巳月 Dingsi / 丁巳月
Maand Wu
(午月)		 Mangzhong-
Xiaoshu		 Xiazhi 6 Jun. 7 Jul. Gengwu
/ 庚午月		 Renwu / 壬午月 Jiawu / 甲午月 Bingwu / 丙午月 Wuwu / 戊午月
Maand Wei
(未月)		 Xiaoshu-
Liqiu		 Dashu 7 Jul. 8 Aug. Xinwei / 辛未月 Guiwei / 癸未月 Yiwei / 乙未月 Dingwei / 丁未月 Jiwei / 己未月
Maand Shen
(申月)		 Liqiu-
Bailu		 Chushu 8 Aug. 8 Sep. Renshen
/ 壬申月		 Jiashen / 甲申月 Bingshen / 丙申月 Wushen / 戊申月 Gengshen
/ 庚申月
Maand You
(酉月)		 Bailu-
Hanlu		 Qiufen 8 Sep. 8 Okt. Guiyou
/ 癸酉月		 Yiyou / 乙酉月 Dingyou / 丁酉月 Jiyou / 己酉月 Xinyou / 辛酉月
Maand Xu
(戌月)		 Hanlu-
Lidong		 Shuangjiang 8 Okt. 7 Nov. Jiaxu / 甲戌月 Bingxu / 丙戌月 Wuxu / 戊戌月 Gengxu / 庚戌月 Renxu / 壬戌月
Maand Hai
(亥月)		 Lidong-
Daxue		 Xiaoxue 7 Nov. 7 Des. Yihai / 乙亥月 Dinghai / 丁亥月 Jihai / 己亥月 Xinhai / 辛亥月 Guihai / 癸亥月
Maand Zi
(子月)		 Daxue-
Xiaohan		 Dongzhi 7 Des. 6 Jan. Bingzi / 丙子月 Wuzi / 戊子月 Gengzi / 庚子月 Renzi / 壬子月 Jiazi / 甲子月
Maand Chou
(丑月)		 Xiaohan-
Lichun		 Dahan 6 Jan. 4 Feb. Dingchou
/ 丁丑月		 Jichou / 己丑月 Xinchou / 辛丑月 Guichou / 癸丑月 Yichou / 乙丑月

Sestigdelige dae

wysig
Tabel vir sestigdelige dae
Dag
(Stam)		 Maand
(Stam)		 2-syferjaar
mod 40
(Stam)		 Eeu
(Stam)		 N Eeu
(Tak)		 2-syferjaar
mod 16
(Tak)		 Maand
(Tak)		 Dag
(Tak)
Juliaans
mod 2
 Gregoriaans Juliaans
mod 4		 Gregoriaans
00 10 20 30 Aug. 00 02 21 23 00 16 00 00 00 07 Nov. 00 12 24
01 11 21 31 Sep. Okt. 04 06 25 27 21 01 14 01 13 25
02 12 22 Nov. Des. 08 10 29 31 19 02 16 19 05 Feb. Apr. 02 14 26
03 13 23 12 14 33 35 03 03 22 03 12 Feb. Jun. 03 15 27
04 14 24 16 18 37 39 17 24 04 10 Aug. 04 16 28
05 15 25 01 03 20 22 01 22 15 05 15 01 Okt. 05 17 29
06 16 26 05 07 24 26 06 02 18 08 15 Des. 06 18 30
07 17 27 Mrt. Jan. 09 11 28 30 20 07 21 06 Jan. Mrt. 07 19 31
08 18 28 Jan. Apr. Mei Feb. 13 15 32 34 18 08 24 13 Jan. Mei 08 20
09 19 29 Feb. Jun. Jul. 17 19 36 38 23 09 01 04 11 Jul. 09 21
Datums met ’n dowwe geel agtergrond is vir 2018. 10 17 02 10 22
11 20 23 09 Sep. 11 23
  • N vir die jaar: (5j + [j/4]) mod 10, j = 0-39 (Stam); (5j + [j/4]) mod 12, j = 0-15 (Tak）
  • N vir die Gregoriaanse eeu: (4e + [e/4] + 2) mod 10 (Stam); (8e + [e/4] + 2) mod 12 (Tak), e ≥ 15
  • N vir die Juliaanse eeu: 5e mod 10, e = 0-1 (Stam); 9e mod 12, e = 0-3 (Tak)

Die tabel hier bo laat ’n mens die Stam en Tak vir enige datum vind. Vir beide die Stam en Tak, vind die N in die ry vir die eeu, jaar, maand en dag, en tel hulle bymekaar. As die totaal vir die Stamme se N meer as 10 is, trek 10 af totdat die resultaat tussen 1 en 10 is. As die som van die Takke se N meer as 12 is, trek 12 af totdat die resultaat tussen 1 en 12 is.

Vir enige datum voor 15 Oktober 1582, gebruik die kolom vir die Juliaanse eeu om die ry vir daardie eeu se N te vind. Vir datums ná 15 Oktober 1582, gebruik die kolom vir die Gregoriaanse eeu om die eeu se N te vind. Wanneer gekyk word na datums in Januarie en Februarie van ’n skrikkeljaar, gebruik die kursiewe, vetgedrukte Feb. en Jan.

Voorbeelde

wysig
  • Voorbeelde om die Stam-Tak vir 1 Oktober 1949 vas te stel.
    • Stam
      • (dag Stam N + maand Stam N + jaar Stam N + eeu Stam N) = getal van die Stam. Indien meer as 10, trek 10 af totdat die totaal tussen 1 en 10 is.
        • Dag 1: N = 1,
        • Maand Oktober: N = 1,
        • Jaar 49: N = 7,
          • 49 is nie op die tabel nie, so ’n mens moet 49 deur 40 mod. Dit gee jaar 9, wat gevolg kan word om die N vir daardie ry te vind.
        • Eeu 19: N = 2.
      • (1 + 1 + 7 + 2) = 11. Dit is meer as 10, daarom moet 10 afgetrek word totdat die totaal tussen 1 en 10 is.
    • Tak
      • (dag Tak N + maand Tak N + jaar Tak N + eeu Tak N)= getal van die Tak. Indien meer as 12, trek 12 af totdat die totaal tussen 1 en 12 is.
        • Dag 1: N = 1,
        • Maand Oktober: N = 5,
        • Jaar 49: N = 5,
          • Weer is 49 nie op die tabel vir jaar nie. Mod 49 deur 16 en dit gee 1, wat opgesoek kan word om die N van daardie ry te vind.
        • Eeu 19: N = 2.
      • (1 + 5 + 5 + 2) = 13. Omdat dit meer as 12 is, trek 12 af totdat die totaal tussen 1 en 12 is.
        • 13 - 12 = 1,
        • Tak = 1, 子. (Kyk onder 12 Aardtakke hier bo.)
    • Stam-Tak = 1, 1 甲子, 1 in sestigdelige siklus).

Sestigdelige ure

wysig
Tabel vir sestigdelige ure (vyfdagsiklus)
Stam van die dag Zǐ-uur
子时
23:00–01:00		 Chǒu-uur
丑时
01:00–03:00		 Yín-uur
寅时
03:00–05:00		 Mǎo-uur
卯时
05:00–07:00		 Chén-uur
辰时
07:00–09:00		 Sì-uur
巳时
9:00–11:00		 Wǔ-uur
午时
11:00–13:00		 Wèi-uur
未时
13:00–15:00		 Shēn-uur
申时
15:00–17:00		 Yǒu-uur
酉时
17:00–19:00		 Xū-uur
戌时
19:00–21:00		 Hài-uur
亥时
21:00–23:00
Jia- of Ji-dag
(甲/己) 		1 甲子 2乙丑 3 丙寅 4 丁卯 5 戊辰 6 己巳 7 庚午 8 辛未 9 壬申 10 癸酉 11 甲戌 12 乙亥
Yi- of Geng-dag
(乙/庚) 		13 丙子 14 丁丑 15 戊寅 16 己卯 17 庚辰 18 辛巳 19 壬午 20 癸未 21 甲申 22 乙酉 23 丙戌 24 丁亥
Bing- of Xin-dag
(丙/辛) 		25 戊子 26 己丑 27 庚寅 28 辛卯 29 壬辰 30 癸巳 31 甲午 32 乙未 33 丙申 34 丁酉 35 戊戌 36 己亥
Ding- of Ren-dag
(丁/壬) 		37 庚子 38 辛丑 39 壬寅 40 癸卯 41 甲辰 42 乙巳 43 丙午 44 丁未 45 戊申 46 己酉 47 庚戌 48 辛亥
Wu- of Gui-dag
(戊/癸) 		49 壬子 50 癸丑 51 甲寅 52 乙卯 53 丙辰 54 丁巳 55 戊午 56 己未 57 庚申 58 辛酉 59 壬戌 60 癸亥

Verwysings

wysig
  1. ↑ Nussbaum, Louis-Frédéric. (2005). "Jikkan-jūnishi" in Japan Encyclopedia, p. 420.
  2. ↑ Smith, Adam (2011). "The Chinese sexagenary cycle and the ritual origins of the calendar". In John Steele (red.). Calendars and years II : astronomy and time in the ancient and medieval world. Oxford: Oxbow. pp. 1–37. ISBN 978-1-84217-987-1.
  3. ↑ The Mathematics of the Chinese Calendar

Eksterne skakels

wysig
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Sestigdelige_siklus&oldid=1884570"