Vilnius

Vilnius (Litaus: [ˈvʲɪlʲnʲʊs], luister (hulp·inligting); Duits ook Wilna; Russies: Вильнюс of Вильна; Pools: Wilno; Jiddisj: ווילנע, Wilne) is die hoofstad van Litaue en die administratiewe gewes Vilnius (Litaus: Vilniaus Apskritis). Vilnius, wat in die suidooste van die land aan die monding van die Vilnia-rivier in die Neris en net sowat veertig kilometer van die Wit-Russiese grens af geleë is, is ook die grootste stad van Litaue met 'n bevolking van 602 430.

Vilnius Europese Kultuurhoofstad 2009 Europos Kultūros Sostinė 2009
Kaart	Wapen



	Vlag


Land	Litaue
Administratiewe gewes	Vilnius
Koördinate	54°51′N 25°17′O / 54.850°N 25.283°O / 54.850; 25.283
Stigting (eerste verwysing)	1323
Stadstatus	1387
Oppervlakte:
- Totaal	401 vk km
Hoogte bo seevlak	112 m
Bevolking:
- Totaal (2024)	602 430
- Bevolkingsdigtheid	1 560/vk km
Tydsone	UTC +2 (OET)
- Somertyd	UTC +3 (OEST)
Klimaat
- Tipe	Kontinentaal-gematig
- Gemiddelde jaarlikse temperatuur	6,0 °C
- Gem. temp. Januarie/Julie	−6,1 / 16,9 °C
- Gemiddelde jaarlikse neerslae	653,5 mm
Burgemeester	Valdas Benkunskas
Amptelike webwerf	www.vilnius.lt

Vilnius het in die 13de eeu rondom 'n ou vesting ontstaan en is deur grootvors Gediminas in 1322/1323 tot die hoofstad van Litaue verklaar. Vilnius het hierdie funksie tot in die jaar 1795 vervul. Die Rooms-Katolieke bisdom Vilnius is in 1387 gestig, en in dieselfde jaar het Vilnius stadstatus volgens die Maagdenburgse Reg gekry. Die stadsmuur is in die vroeë 16de eeu voltooi.

In die tydperk tussen 1794 en 1915 het Vilnius onder Russiese heerskappy gestaan en het vervolgens tot in 1939 deel van Pole uitgemaak. In die periodes tussen 1915 en 1918 en tussen 1941 en 1944 is Vilnius deur Duitse troepe beset. Ná 'n kortstondige periode as administratiewe sentrum in 1940/1941 is Vilnius sedert 1945 die hoofstad van Litaue.

Vilnius is die kulturele en ekonomiese sentrum van Litaue met beduidende nywerhede soos masjienbou, voedsel-, hout- en leerverwerking, asook chemiese, elektrotegniese, elektroniese en boubedrywe. Die stad beskik daarnaas oor 'n termiese kragsentrale, 'n see- en 'n lughawe. Nogtans word meer as die helfte van die stadsgebied deur parke en ander groen gebiede beslaan. Twee natuurbewaringsgebiede is net buite Vilnius geleë, en die stad word deur golwende heuwellande omsluit.

Vilnius is die setel van 'n Rooms-Katolieke aartsbiskop en sedert 1578/1579, toe 'n Jesuïete-akademie gestig is, wat vanaf 1803 as Poolse universiteit gefungeer het en in die periode tussen 1832 en 1919 gesluit was, 'n beduidende opvoedkundige sentrum. Naas die universiteit is daar tersiêre opvoedkundige instellings en 'n kunsskool.

Vilnius beskik oor drie teaters en belangrike musea. Die stad het saam met die Oostenrykse Linz die titel Europese Kultuurhoofstad van die jaar 2009 gedra, terwyl die historiese stadskern – die grootste in Oos-Europa – reeds in 1994 deur Unesco as wêrelderfenisgebied gelys is.

Beduidende besienswaardighede sluit die 13de eeuse torings van die Laer en Hoër Vesting, die Anne-kerk uit die 16de eeu, die 15de eeuse Sint Nikolai- en die Bernhardyne-kerk uit die vroeë 16de eeu asook 'n aantal sakrale geboue in die barokstyl in. Die kloktorings van sowat dertig Rooms-Katolieke kerke, veertig kloosters en die uietorings van Ortodokse kerkgeboue gee aan Vilnius nie net sy kenmerkende stadshorison nie, maar versinnebeeld ook Vilnius se geskiedenis van religieuse verdraagsaamheid. Vilnius dra dan ook byname soos "Rome van die Ooste", die "Nuwe Praag", "Pêrel van die Barokstyl" of "Stad van Kerke". Vroeër is die stad as 'n beduidende Joodse sentrum en die bakermat van die Joodse Verligting ook die "Jerusalem van die Noorde" genoem.

Vilnius was daarnaas reeds sedert die 15de eeu 'n kulturele smeltpot tussen die ooste en weste en word vandag vanweë sy ryk kulturele lewe, sy naglewe en die groot aantal feeste dikwels as die mees kosmopolitiese stad in die Baltiese lande beskryf.

Stadsnaam

Die Vilnelė-rivier in die winter

As gevolg van sy multi-etniese en multikulturele karakter staan Vilnius onder verskillende name bekend. Die Litauers – die meerderheid van die bevolking – noem hul stad Vilnius, en hierdie naam word in toenemende mate ook in ander tale gebruik.

Die woorde Vilnis en Vilnelė beteken in Litaus letterlik "klein golf" – 'n verwysing na die klein Vilnia-rivier wat deur die stad vloei en naby die historiese stadskern (met die Gediminas-berg) in die groter Neris-rivier, wat met sy drie kronkels deur Vilnius vloei, uitmond. Vilnelė is 'n diminutief.

'n Ander etimologie baseer op die alternatiewe naam vir die Neris-rivier, *Velija, wat as Велья vir die eerste keer in historiese dokumente uit die tydperk omstreeks 1230 voorkom. 14de eeuse tekste bevat onder meer verwysings soos vor die Wilne (Duits) en ante Vilnam (Latyn). Die stadsnaam Vilnius kom eers in dokumente voor wat omtrent 1600 ontstaan het.

In Pools staan Vilnius as Wilno bekend, in Wit-Russies as Вільня (Wilnja), in Jiddisj as Wilne en in Russies oorspronklik as Вильна (Wilna) – in die Sowjettydperk is na die stad nogtans uitsluitlik as Вильнюс (Wilnjus) verwys. Die vroeëre Duitse benaming Wilna is van die oorspronklike Russiese naam afgelei.

Geografie

Moderne boukuns langs die oewer van die Neris-rivier

Vilnius is slegs 35 kilometer vanaf die grens met Wit-Rusland in die suidooste van Litaue by die samevloeiing van die Vilnia- en Neris-riviere geleë. Die stad is vernoem na die Vilnia-rivier. Slegs twintig persent van die stadsgebied is bebou, terwyl veertig persent deur parke en ander groen ruimtes beslaan word.

Vilnius lê temidde van golwende heuwellande wat net oos van die stad hul grootste hoogtes bereik en verder ooswaarts geleidelik na die Wit-Russiese en Russiese Vlaktes oorgaan wat tot by Siberië en die Gobi-woestyn van Mongolië strek.

Volgens metings, wat in 1989 deur wetenskaplikes van die Franse Nasionale Instituut vir Geografie gedoen is, is Vilnius 26 kilometer noord van die geografiese sentrum van Europa in die dorp Purnuškės geleë. Kort nadat hier 'n monument by die kruispunt van die geografiese lyne tussen Gibraltar en die Oeralgebergte en die Noorse Noord-Kaap en die Griekse eiland Kreta opgerig is, het die Franse navorsers hul metings in 2004 verbeter en die geografiese middelpunt ietwat in suidoostelike rigting verskuif – dit is nou temidde van 'n bosgebied geleë.

Klimaat

Sononder op 'n koue winterdag

Weergegewens vir Vilnius
Maand	Jan	Feb	Mar	Apr	Mei	Jun	Jul	Aug	Sep	Okt	Nov	Des	Jaar
Hoogste maksimum (°C)	8,5	14,4	19,8	27,6	31,8	33,4	35,4	34,4	29,8	24,5	14,9	10,5	35,4
Gemiddelde maksimum (°C)	−3,5	−1,7	3,3	10,7	18,2	21,1	22,1	21,6	16,4	10,2	3,5	−0,5	10,1
Gemiddelde temperatuur (°C)	−6,1	−4,8	−0,6	5,7	12,5	15,8	16,9	16,3	11,6	6,6	1,2	−2,9	6,0
Gemiddelde minimum (°C)	−8,7	−7,6	−3,8	1,6	7,5	10,8	12,3	11,5	7,7	3,4	−0,9	−5,2	2,4
Laagste minimum (°C)	−37,2	−35,8	−29,6	−14,1	−3,6	0,0	3,5	1,0	−4,8	−14,4	−22,5	−30,5	−37,2

Neerslag (mm)	38,9	34,4	37,0	46,2	52,1	72,7	79,3	75,8	65,2	51,5	51,5	49,2	653,5
Sonskynure (u/d)	1,2	2,5	3,8	5,5	7,8	7,7	7,1	7	4,7	3	1,1	0,8	4,4
Reëndae (d)	21,7	18,4	17,5	10,2	12,4	11,7	11,4	10,5	9,7	13,5	16,7	21,2	174,9
Humiditeit (%)	87,2	84,3	77,6	65,5	67,2	70,2	73,3	74,1	78,5	84,7	90,0	89,0	78,4
Bron: Wêreldmeteorologiese Organisasie (Gemiddelde hoë en lae),^[1] NOAA (son en uiterstes)^[2] en Weatherbase (neerslag en humiditeit)^[3]

Geskiedenis

Vroeë geskiedenis

Die Gediminas-toring is vernoem na die Litause grootvors en stadstigter

Die oudste bekende kaart van Vilnius dateer uit die vroeë 14de eeu

Argeologiese vondse wat in die Gediminas-toring vertoon word

Volgens ou legendes het grootvors Gediminas (1316–1341) Vilnius na aanleiding van sy droom oor die "ysterwolf" gestig. Argeologiese opgrawings aan die voet van die Gediminas-berg het egter getoon dat Vilnius se geskiedenis tot in die 4de millennium v.C. terugdateer. Baltiese stamme het hulle omstreeks 2500 v.C. in die gebied van Vilnius gevestig. In die 5de eeu v.C. het die bewoners reeds handelsbetrekkinge met Mediterreense lande aangeknoop en goedere soos barnsteen (amber), velle en wasprodukte teen metale en werktuie verruil. Ook voorheen onbekende tegnologieë soos byvoorbeeld metaalbewerking is danksy die handel na die noorde uitgevoer. In die volgende eeue het die Litauers tot 'n relatief gevorderde samelewing met 'n aristokratiese heersersklas ontwikkel.

Die huidige stad het in die 7de eeu uit 'n aantal kleiner nedersettings in die gebied ontstaan en tussen die 9de en 13de eeu tot 'n beduidende handelstad ontwikkel. Tussen die 10de en 13de eeu is Vilnius deur 'n houtvesting op die Gediminas-berg beskerm, en die eerste kerk is in 1251 deur koning Mindaugas op die perseel van die huidige katedraal opgerig – 'n plek waar vroeër een van die beduidendste Litause heiligdomme geleë was.

Die eerste historiese verwysing na Vilnius is 'n Latyns-geskrewe brief van grootvors Gediminas wat op 25 Januarie 1323 aan die destydse hoof- en Hansestede, kloosters, talle Europese vorste en selfs die pous in Rome gerig is en waarin koopmans, wetenskaplikes en klerici uitgenooi word om hulle in die Litause hoofstad te vestig ("in civitate nostra regia Vilna"). Kenmerkend is die religieuse verdraagsaamheid van Litaue se oorspronklike heidense godsdiens – Gediminas verwys in sy brief na twee Christelike kerke – een van die Fransiskaanse en een van die Dominikaanse orde – en waarborg sodoende geloofsvryheid vir die nuwe immigrante. Hierdie houding teenoor ander gelowe het Vilnius se ontwikkeling nog oor 'n lang tydperk oorheers. Nogtans was Vilnius verskeie kere aan aanvalle van die Duitse Ridderorde blootgestel.

Die Pools-Litause dubbelmonargie

Tussen die 13de en 15de eeu was Vilnius die hoofstad van 'n uitgestrekte Litause ryk

Met dinastiese huwelike, sy liberale houding en 'n magtige leër het Gediminas van Litaue 'n Europese groot moondheid gemaak, en die heersershuis, wat hy gestig het, het byna 200 jaar lank oor Litaue geregeer. Sy seuns en opvolgers Algirdas en Kęstutis het gemeenskaplik oor die land geheers. Algirdas het met sy leër drie keer tot by die poorte van die Moskouse Kremlin opgetrek, maar het uiteindelik nie daarin geslaag om dit in te neem nie.

Ná Algirdas se afsterwe het sy seun Jogaila Kęstutis met sy seun Vytautas laat inkerker. Kęstutis is vervolgens vermoor, terwyl Vytautas uit die tronk kon vlug en 'n kort tyd later met gewapende magte van die Duitse Orde na Vilnius opgetrek. Jogaila en Vytautus het 'n ongewone ooreenkoms gesluit: Jogaila het die Rooms-Katolieke geloof aangeneem en met die jong dogter van die Poolse koning, Jadwiga (Hedwig van Pole), getrou om sodoende die Poolse troon te kan bestyg. In 1386 is hy as die heerser van Litaue se westelike buurland gekroon. Vytautas het oor Litaue geheers en die grense van die land tot by die Swart See verskuif. Litaue het sodoende ook oor 'n groot aantal Russiese nedersettings geheers.

Vytautas en Jogaila het met hul kompromis die weg vir die ontstaan van die Pools-Litause dubbelmonargie gebaan wat vervolgens 'n politieke teengewig teen die Duitse Orde gevorm het. In 1410 het die Duitse Ridders in die Slag van Žalgiris (Tannenberg) dan ook 'n verpletterende nederlaag teen Pools-Litause magte gely.

Alhoewel Vilnius ná die stigting van die Pools-Litause Gemenebes in 1386 aan belangrikheid verloor en die politieke en maatskaplike magsentrum van die nuwe ryk het na Kraków verskuif het, word die tydperk tussen 1400 en 1600 as die Goue Era van Vilnius beskou waartydens 'n omvangryke bouprogram van stapel gestuur is. En ofskoon die polonisering van die heersende Litause elites vinnig gevorder het, het die personele unie met Pole ook die weg vir nuwe handelsbande met Wene, Moskou en Venesië gebaan.

Kerstening

Met Jogaila se bekering tot die Christendom in 1387 is die vuur in Vilnius se heidense tempel vir goed geblus, en die heiligdom moes plek maak vir die eerste katedraal wat destyds nog in die Gotiese styl uitgevoer is. Vilnius het tydens die regentskap van Vytautas tot die multikulturele hoofstad van Europa se liberaalste groot moondheid ontwikkel waar mense van verskillende nasies – naas Litauers veral Pole, Wit-Russe, Italianers en Tatare – en gelowe vreedsaam saamgeleef het.

Die kerstening van die heerser het gepaard gegaan met 'n kulturele heroriëntering waarby Litaue nouer bande met Wes-Europa begin handhaaf het en sodoende wegbeweeg het van Konstantinopel of Moskou, en die verkryging van stadstatus volgens die Maagdenburgse Reg. In 1495 is die eerste goudsmid- en kleremakergildes gevestig. Vilnius het in die volgende dekades gaandeweg tot een van die vernaamste handels-, nywerheids- en kulturele spilpunte van Oos-Europa ontwikkel. Nadat Franciscus Skoryna in 1522 die eerste drukkery gestig het, het die stad ook een van die belangrikste sentrums van boekdrukkuns in Europa geword.^[4]

Italiaanse invloed, reformasie en teenreformasie

'n Kaart van Vilnius in 1576 wat in Georg Braun se werk Civitates orbis terrarum ("Die stede van die wêreld", 1572–1618) gepubliseer is

Met 'n bevolking van sowat 30 000 het Vilnius in die vroeë 16de eeu selfs die Poolse metropool Krakau verbygesteek en was byna so groot soos Praag. Die plaaslike argitektuur het nou die groeiende welvaart begin weerspieël. Die huwelik van koning Sigismund die Ouere van Pole met die Italiaanse prinses Bona Sforza in 1518 het van Vilnius 'n gewilde bestemming vir Italiaanse boumeesters, kunstenaars en musici gemaak en aan die stad veral in argitektoniese opsig 'n sterk Italiaanse karakter gegee.

Vanweë die militêre bedreiging deur Moskou was die bewoners nogtans genoodsaak om 'n stadsmuur met tien poorte te bou waarvan een, die Poort van die Daeraad, tot vandag toe bewaar gebly het. In 1513 en 1530 is Vilnius deur groot brandrampe getref.

Die Protestantse Hervorming het in Vilnius – in teenstelling met Riga en Tallinn – nie met onluste gepaard gegaan nie aangesien Litaue die geloofsvryheid van sy inwoners gewaarborg en 'n streng skeiding van staat en kerk gehandhaaf het. Hierdie liberale houding van sy heersers is in 1563 in 'n Edik van Verdraagsaamheid nog eens bevestig. Die Rooms-Katolieke geestelikheid het Protestantse invloede op vreedsame manier probeer beveg waarby opvoeding en wetenskap 'n sleutelrol gespeel het.

Die teenreformasie het in 1570 onder meer tot die stigting van 'n Jesuïete-kollege gelei wat deur die Pools-Litause koning Stephan Batory nege jaar later tot universiteit verhef en ook deur die pous erken is. Vilnius het sodoende een van die oudste en beduidendste universiteitsstede in Oos-Europa geword, en terwyl groot dele van Europa deur godsdiensoorloë geteister is, was Vilnius nog steeds 'n smeltkroes van verskillende religieuse oortuigings waar naas talle ortodokse kerke en Rooms-Katolieke kloosters in 1555 ook die eerste Protestantse kerk en in 1572 die eerste sinagoge opgerig is.

Barokinvloede en Polonisering

Die Poort van die Daeraad

In 1610 het baie historiese geboue in 'n brandramp afgebrand, en sowat 'n derde van die bewoners van Vilnius het hul lewens verloor. Die heropbou het aan Vilnius sy huidige Barok-karakter gegee, waarby sowel Jesuïete asook plaaslike Italiaanse argitekte met hul estetiese oriëntering 'n beduidende invloed uitgeoefen het.

Op kulturele en taalkundige gebied het die Ooreenkoms van Lublin, wat in 1569 deur Litaue en Pole onderteken is en voorsiening vir die daarstelling van 'n Pools-Litause dubbelmonargie, die Pools-Litause Gemenebes of "Republiek van die Twee Nasies", gemaak het waarin Litaue sy outonomie as deelstaat ingeboet het en sy status afgeskaal is tot dié van 'n provinsie binne die Poolse koninkryk. Die Poolse invloed op Vilnius se kulturele lewe het verder gegroei. Meer welvarende en opgevoede kringe onder die stadsbewoners het selfs Litaus, wat as die taal van laer klasse beskou is, ten gunste van Pools laat vaar. Die nou betrekkinge met Pole op die terrein van politiek en ekonomie het tot die Polonisering van groot dele van die stedelike en landelike adel in Litaue gelei.

Die vinnige groei van Vilnius in hierdie periode was aan immigrasie uit ander dele van die groothertogdom en die buiteland te danke. Die nuwe aankomelinge was onder meer Pools-, Roeteens-, Russies-, Oudslawies-, Duits-, Jiddisj- en Hebreeussprekendes wat die veeltalige karakter van Vilnius bevestig het. Elkeen van die etniese groepe het hul bydrae tot die ekonomiese welvaart van die stad gelewer sodat ambagte, handel en wetenskap gefloreer het.

Twee invloedryke adellike Pools-Litause families, die Radvilas en Pacs, het in Vilnius paleise laat bou en ook skenkings vir die oprigting van kerkgeboue gemaak. Die godsdienstige lewe is deur verdraagsaamheid en respek teenoor ander gelowe gekenmerk. So het ook Vilnius se Joodse gemeente in dié periode sterk groei ervaar.

Russiese besetting

Die Poolse veldheer Michał Kazimierz Pac (1624–1682), bevryder van Vilnius

Gedurende die 17de eeu het die adel die invloed van Vilnius se stadsraad, koopmans en gildes steeds meer beperk, met die gevolg dat die stad in politieke en ekonomiese opsig minder belangrik geword het. Ook die periode van religieuse verdraagsaamheid het tot 'n einde gekom. Geskille tussen aanhangers van die Rooms-Katolieke Kerk en Protestante het tussen 1611 en 1639 tot geweldpleging gelei.

Vilnius het daarnaas voor 'n ernstige eksterne bedreiging te staan gekom. In 1655 is die stad deur Russiese magte ingeneem en geplunder. Russiese en Kosake-soldate het Vilnius geplunder, aan die brand gesteek en 'n pogrom teen Joodse burgers gevoer. Die brande in Vilnius het 17 dae lank gewoed, en die totale lewensverlies word op meer as 10 000 beraam.

Die Russiese besetting het vyf jaar lank voortgeduur voordat die Poolse veldheer Michał Kazimierz Pac daarin geslaag het om Vilnius te herower. Die Russiese magte het hulle nogtans enkele maande in die goed versterkte paleis van Vilnius verskans voordat hulle uiteindelik oorgegee het. Ter herdenking aan die bevryding van Vilnius het Pac die Sint Pieter-en-Paulus-kerk laat oprig, wat as een van die meesterwerke van die Barokboukuns beskou word.

Die kortstondige Russiese heerskappy het 'n uiters nadelige effek op Vilnius se ekonomiese en kulturele ontwikkeling gehad, en ander metropole in die Pools-Litause Gemenebes soos Krakau en Warskou het die stad op baie terreine verbygesteek. Vilnius is vervolgens van sy status as 'n beduidende Europese hoofstad afgeskaal tot dié van 'n tweederangse Oos-Poolse nedersetting.

Groot Nordiese Oorlog en Joodse bloeitydperk

Universiteit van Vilnius: Leessaal in die biblioteek

Die eerste helfte van die 18de eeu was nóg 'n periode van teenspoed en beproewinge vir Vilnius. Tydens die Groot Nordiese Oorlog is die stad tussen 1700 en 1721 deur Sweedse en Russiese troepe beset. In 1708 is Vilnius deur die pes geteister waarby 'n derde van die stadsbevolking dié siekte ten prooi geval het, terwyl die stad in 1748 en 1749 deur twee brandrampe getref is. Die groot oop spasies, wat as gevolg van die vuur ontstaan het, is vervolgens vir die bou van kerkgeboue in die laat Barokstyl gebruik.

Met die stygende aantal Joodse bewoners was die 18de eeu 'n bloeitydperk van die Joodse geesteslewe in Vilnius. Een van die beduidendste Joodse persoonlikhede was die skrifgeleerde Elijah Ben Salomon Salman (1720–1797), ook bekend as die Gaon van Vilnius, wat groot pogings onderneem het om ortodokse Joodse tradisies teen die invloede van die Chassidisme, 'n meer moderne stroming wat hom nie meer uitsluitlik aan religieuse tekste georiënteer het nie, te beskerm. Daarnaas het hy ook sosiale en natuurwetenskaplike onderwerpe aangespreek. Sy belangrikste religieuse werke, kommentare op die Torah en Talmoed, het tot standaardwerke van die religieuse Joodse literatuur geword.

Die akademiese lewe aan die Universiteit van Vilnius was in hierdie periode aanvanklik deur relatief lae standaarde gekenmerk, tog het die beroeping van buitelandse geleerdes soos die Duitse natuurvorser Georg Forster, wat deur die Britse kaptein James Cook vir ontdekkingsreise in die Suidsee saamgeneem is, belangrike leemtes gevul.

Die Poolse Delinge en die Napoleontiese Rusland-veldtog

Die Napoleontiese leër tydens sy terugtog uit Rusland in 1812 op die Raadhuisplein van Vilnius

In die 18de eeu het Vilnius 'n politieke speelbal van drie Europese moondhede – Swede, Rusland en Sakse – geword sodat die stad geen noemenswaardige rol meer gespeel het nie. Terwyl die Pools-Litause adel tot die beduidendste magsfaktor in die politieke lewe van die Pools-Litause Gemenebes ontwikkel het, het adellikes nogtans gewoonlik min belang in die formulering van enige sinvolle beleid gestel nie en liewer feeste in hulle kastele gevier.

Met die adel as die onkontroleerbare gesag was die Pools-Litause kroon magteloos teenoor die magsuitbreiding van aangrensende moondhede gestaan. In die drie Poolse Delinge het die Pools-Litause dubbelmonargie stapsgewys van die Europese landkaart verdwyn om onder die buurlande Rusland, Pruise en Oostenryk opgedeel te word. In 1795 het die staat nie meer bestaan nie.

Vilnius het vervolgens 120 jaar lank onder Russiese heerskappy gestaan. As die administratiewe setel van 'n Russiese goewerment was Vilnius in 1811 met 'n bevolking van 55 000 die derde grootste stad in die Tsareryk na Sint Petersburg en Moskou.

Teen begin Junie 1812 het die Napoleontiese leër met 600 000 soldate die grens na die Russiese Ryk oorgesteek en op 28 Junie Vilnius bereik. Baie Pole en Litauers, wat net soos plaaslike patrisiërs die hoop op die herstelling van die Pools-Litause dubbelmonargie gekoester het, het by Napoleon Bonaparte se magte aangesluit. Die Franse heerser het 'n stadhouder vir Vilnius benoem, tog het die land sy onafhanklikheid uiteindelik nie herwin nie.

In die winter van 1812/1813 het Napoleon se gedemoraliseerde en uitgehongerde leër na sy verpletterende nederlaag teen Russiese magte vir 'n tweede keer Vilnius binnemarsjeer. Die soldate het alles, wat eetbaar was, verorber, maar desondanks het na beramings tussen 40 000 en 80 000 soldate van die Napoleontiese leër (meer as die destydse bevolking van Vilnius) van honger gesterf.

Die opstand van 1831 en Russifisering

Vilnius 1877: 'n Rooms-Katolieke kerkgebou word volgens die beleid van Russifisering afgebreek

Die Universiteit van Vilnius was in die vroeë 19de eeu die bakermat van die literêre stroming binne die Litaus-Poolse Romantiek. Sy beduidendste verteenwoordiger was Adam Mickiewicz. Sy werke, wat by die wêreldliteratuur van hierdie tydperk gereken word, is oorwegend in Pools geskryf, tog het daar destyds ook 'n Litause Wit-Russiese taalbeweging ontstaan. Simonas Daukantas (1793–1864), 'n skrywer, etnograaf en geskiedkundige wat eweneens aan die Universiteit van Vilnius verbonde was, het sentraal in die 19de eeuse nasionale hergeboorte van Litaue gestaan en die status van Litaus as literêre taal herstel, terwyl sy kollega Jan Czeczot die eerste beduidende werke van die Wit-Russiese literatuur geskryf het.

Die literêre hergeboorte het gepaard gegaan met die ontwaking van 'n nuwe nasionale bewussyn. Die Romantici het hulle ten gunste van 'n onafhanklike Pole en Litaue en die afskaffing van lyfeienskap uitgespreek. In November 1830 het Poolse offisiers daarin geslaag om die Tsaristiese Russiese maghebbers 'n tyd lank uit Warskou te verdryf, en ná hierdie omwenteling het in die lente van 1831 ook die inwoners van Vilnius in opstand teen die Russiese bewind gekom.

Die Russiese maghebbers het die onafhanklikheidsbewegings gewelddadig onderdruk, Adam Mickiewicz is in hegtenis geneem en later na Rusland gedeporteer. Die Universiteit van Vilnius is vanweë die politieke aktiwiteite van dosente en studente in 1832 deur die Russiese owerhede gesluit, en vervolgens is strenge sensuur ingestel en 'n beleid van Russifisering toegepas. Die bewoners van Vilnius het nie langer godsdiensvryheid geniet nie – Joodse gemeentes was aan sekere beperkings onderworpe, terwyl onafhanklike Ortodokse bewegings gedwing is om weer by die Russies-Ortodokse staatskerk aan te sluit. Talle intellektueles het in hierdie periode na Wes-Europa geëmigreer.

Nadat die politieke onluste in 1864 weer opgevlam het, is baie Rooms-Katolieke kerke onder dwang tot Russies-Ortodokse kerke omgeskep en die oprigting van nuwe Katolieke kerkgeboue net soos die gebruik van Litaus en Latynse letters in die openbare sfeer verbied. Hierdie maatreëls is veral verbind met die 70-jarige Russiese stadhouer Michail Moerafjof.

Die eerste spoorlynverbinding met Warskou en Sint Petersburg is in 1862 voltooi. In dié jaar is Vilnius se bevolking op sowat 60 000 beraam – 'n getal wat in die dekades tot die eeuwisseling meer as verdubbel het.^[5]

Nasionale bewegings

Vilnius in 1912

Die Litauers se strewe na onafhanklikheid het aanvanklik veral uitdrukking gevind in die Litause taalbeweging wat die herstelling van Litaus se vroeëre status as oorheersende taal in Litaue geëis het. Dekades lank is Litause boeke en koerante soos Aušra ("Daeraad"), wat politieke onderwerpe behandel het, in Pruise gedruk en oor die grens na Litaue gesmokkel. Nie-Russiese dagblaaie in Latynse skrif is egter eers in 1905 weer deur die Russiese owerhede toegelaat.

Die ekonomiese ontwikkeling in die laat 19de eeu het in vergelyking met Riga, wat in hierdie periode tot 'n beduidende metropool gegroei het, relatief stadig verloop. Een van die belangrikste projekte was die bou van 'n spoorwegverbinding tussen Warskou, Vilnius en Sint Petersburg. In 1897 het Vilnius se bevolking 154 000 beloop, waarvan die helfte Joodse burgers was. Vanweë die gebrek aan 'n uitgebreide nywerheidsektor was daar – in teenstelling met Riga en Tallinn – slegs 'n beperkte neiging tot verstedeliking, soos uit Vilnius se gebrek aan geboue in tipiese laat 19de eeuse boustyle, waaronder die Jugendstil (Art Nouveau), blyk.

Die onluste, wat in 1905 in verskillende dele van die Russiese Ryk opgevlam het, het ook Vilnius geraak. Arbeiders was ontevrede met die werksomstandighede in fabrieke, terwyl ander burgers teen gedwonge rekruterings vir die Russiese leër geprotesteer het. Moskou was genoodsaak om sy Russifiseringsbeleid te verswak en meer vryhede aan etniese groepe gegee. In Vilnius het steeds meer koerante in Litaus, Pools, Wit-Russies en Russies verskyn, terwyl ook Joodse inwoners oor hul eie dagblaaie beskik het. Sommige koerante was selfs meertalig.

Die Eerste Wêreldoorlog

Vilnius in April 1919: Die begrafnis van Poolse soldate wat tydens die bevryding van die stad gesneuwel het

Vilnius is op 18 September 1915 sonder gevegte deur Duitse troepe beset. Baie inwoners van Russiese afkoms het na die ooste gevlug, terwyl die meeste burgers die Duitse soldate as bevryders van die Russiese heerskappy en onderdrukking gehuldig het. Baie Litauers het groot nasionale aspirasies gekoester, maar dit het vinnig geblyk dat die Duitsers allesbehalwe goed ingelig oor die kwessie van Litause onafhanklikheid was – in Duitse kommentare is na Vilnius aanvanklik selfs as die "Pêrel van Pole" verwys.

Uiteindelik het die Duitse Ryk die idee van 'n onafhanklike Litaue goedgekeur, en op 11 Desember 1917 het Litaue – met Vilnius as hoofstad – sy onafhanklikheid uitgeroep. Die Duitse regering het destyds beplan om 'n Litause koninkryk met Wilhelm, hertog van Urach en graaf van Württemberg as koning Mindaugas II te skep om sodoende van Litaue 'n soort Duitse satellietstaat te maak. Die Litause Republiek is gevolg deur Berlyn nie erken nie. Op 16 Februarie 1918 het Litaue sy onafhanklikheid vir 'n tweede keer geproklameer.^[6]

Die Duitse oorgawe op 18 November 1918 het in Vilnius nog geen einde van die oorlog gebring nie. Nadat Vilnius deur die Duitse magte ontruim is, het Poolse "selfverdedigingsmagte" die stad beset. Tydens Kersfees 1918 is hierdie Poolse magte deur die Rooi Leër verdryf en Vilnius beset, die Litause regering onder Antanas Smetona het in Kaunas, die nuwe provisionele hoofstad, in ballingskap gegaan. In die oorlog tussen Pole en die Sowjetunie en die Litause Onafhanklikheidsoorloë is Vilnius nog verskeie kere deur vreemde magte ingeneem: Poolse troepe het Vilnius op 19 April 1919 bevry, tog is die stad later nog eens deur Sowjet-magte verower. Kort ná sy nederlaag in die Slag van Warskou het die Rooi Leër Vilnius ná die ondertekening van 'n vredesooreenkoms op 12 Julie 1920 aan die onsydige Republiek van Litaue teruggegee – veral om die vordering van Poolse magte in die rigting van Rusland te vertraag.

Vilnius as 'n Poolse stad

Feesvierings in Vilnius ter geleentheid van die inlywing van die stad en sy omgewing by Pole in 1922

Nadat die Volkerebond as bemiddelaar opgetree het om die geskil tussen Pole en Litaue vreedsaam te besleg, is op 7 Oktober 1920 die sogenaamde Suwałki-ooreenkoms onderteken. Alhoewel in hierdie dokument nie spesifiek na Vilnius verwys is nie, is sy inhoud oorwegend so geïnterpreteer dat die stad aan Litaue toegeken is, alhoewel Poolse historici hierdie sienswyse nie deel nie.

Op 9 Oktober het Poolse magte onder die bevel van generaal Lucjan Żeligowski in die loop van 'n georkestreerde muitery van Poolse soldate beset. Vilnius en sy omgewing is in 'n afsonderlike staat, die Republiek van Sentraal-Litaue, omgeskep. Ná die omstrede parlementêre verkiesing van 1922 in Sentraal-Litaue, wat deur groot dele van die bevolking geboikot is, is die besluit geneem om Vilnius se status as hoofstad nie te herstel nie. Die stad en sy omgewing is op 20 Februarie 1922 deur Pole geannekseer, terwyl die Republiek van Litaue met Kaunas as hoofstad op 20 Desember 1922 internasionaal erken is. Onder sy Poolse naam Wilno het Vilnius as administratiewe setel van die gelyknamige woiwodskap gefungeer. Pools was in hierdie periode 'n meerderheidstaal in Vilnius, met Jiddisj as 'n beduidende en Litaus as 'n klein minderheidstaal. Pole en Litaue het weens die geskil oor Vilnius tot en met 1927 formeel in 'n oorlogstoestand verkeer.

Onder Poolse administrasie is die plaaslike infrastruktuur aansienlik verbeter en uitgebou, en die Universiteit van Vilnius is as Stefan-Batory-universiteit heropen. In 1931 het Vilnius se bevolking 195 000 beloop wat van die stad die vyfde grootste in Pole gemaak het. As 'n beduidende nywerheidstad was Vilnius onder meer die setel van Elektrit, 'n belangrike vervaardiger van radiotoestelle.

Die Tweede Wêreldoorlog

Junie 1941: Gemotoriseerde Duitse magte neem Vilnius in

Julie 1941: Bewoners van Joodse afkoms word verplig om 'n spesiale "J"-kenteken te dra sodat hulle maklik van nie-Joodse inwoners onderskei kan word

Tydens die begin van die Tweede Wêreldoorlog was Vilnius aan voortgesette Duitse lugaanvalle blootgestel. Ondanks die politieke en militêre druk, wat van Duitse kant af op die Litause regering uitgeoefen is, het die land nie die Duitse voorstel gevolg om aan die militêre aanval op Pole deel te neem. Volgens die geheime Molotof-Ribbentrop-verdrag tussen die Duitse Ryk en die Sowjetunie is Oos-Pole deur die Rooi Leër beset. Die Sowjet-troepe het ook 'n oorwinning in die Slag van Vilnius behaal en die stad ná slegs een dag se gevegte op 19 September 1939 ingeneem en geplunder.

Met die oog op die beduidende rol, wat Vilnius meer as 'n eeu lank vir die Wit-Russiese kultuur gespeel het, is die stad aanvanklik by die Wit-Russiese SSR ingelyf. Regeringsinstellings van die Wit-Russiese SSR is na Vilnius verskuif, skole met Wit-Russies as onderrigmedium geopen en 'n Wit-Russiese dagblad, Віленская праўда, gestig. Die Sowjet-bewind het hierdie aktiwiteite geduld totdat die besluit geneem is om Vilnius as een van die voorwendsels te gebruik waarmee Moskou hom in Litause belange kon inmeng.

Nadat politieke gesprekke in Moskou gevoer is, het die stad en sy omgewing volgens die Sowjet-Litause Verdrag oor Wedersydse Bystand onder Litause administrasie gekom. In ruil hiervoor het Litaue tot Sowjet-eise ingegee om militêre basisse van die Rooi Leër in strategies belangrike dele van die land te vestig. Dit was duidelik dat die Russe van plan was om hul troepe ook sonder toestemming deur die Litause owerhede in die land te stasioneer. En alhoewel die Sowjet-bewindhebbers die hele Vilnius-streek as integrale deel van die Republiek van Litaue erken het terwyl dit nog onder Poolse bewind was, is uiteindelik net 'n vyfde van die gebied aan Litaue teruggegee. Op 28 Oktober het Litause owerhede hulle in die stad gevestig, en die regeringsetel is geleidelik vanuit Kaunas na Vilnius verskuif.

Kort nadat Litause troepe die stad ingegaan het, het 'n Poolse pogrom teen die Joodse bevolking uitgebreek wat vier dae lank voortgeduur het en waarin een persoon gedood en sowat 200 beseer is. Aangesien die onluste deur Litause owerhede en polisiemagte geduld en selfs aangewakker is, het die Joodse gemeenskap Russiese eenhede, wat naby Vilnius gestasioneer was, om bystand gevra. Eers nadat 35 Russiese 'n rukkie lank na Vilnius ingery het, is die geweldpleging gestaak.

Ofskoon Vilnius net een maand onder Sowjet-bewind was, was die gevolge vir die stad rampsalig: die bewoners het honger gely, musea en argiewe is van historiese dokumente en ander objekte beroof. Waardevolle items en selfs fabrieksaanlegte is deur die Sowjet-troepe na Rusland geneem, waaronder die hele Elektrit-fabriek met al sy geskoolde werkers wat na Minsk verskuif is. 'n Groot aantal mense is in hegtenis geneem of gedeporteer. Die Litause owerhede het blykbaar gehuiwer om na Vilnius terug te keer – uit vrees dat die Russiese militêre teenwoordigheid rondom die stad dit vir Moskou moontlik sou maak om die Litause regering omver te werp.

Die Litause owerhede het met 'n veldtog begin om die Poolse invloed in Vilnius uit te wis. 'n Ooreenkomstige beleid is teenoor die Joodse gemeenskap ingestel. Die gebruik van die Poolse geldeenheid złoty as betaalmiddel is verbied, waarby die invoering van die Litause litas aan 'n 250%-devaluasie gekoppel was. Ander diskriminerende beleide het gevolg.

In die volgende periode, wat enkele maande geduur en deur Litauers as die herinname van hul historiese hoofstad beskou is, terwyl Pole dit as 'n Litause besetting ervaar het, het sowat 50 000 etniese Litauers hulle in Vilnius gevestig. Sowat die helfte hiervan was setlaars uit Poolse gebiede wat deur die Sowjetunie geannekseer is, die ander helfte was amptenare uit Litaue in sy vooroorlogse grense.

Die binneruimte van die Groot Sinagoge tussen 1920 en 1930. Die gebou is in 1945 vernietig

Die sluiting en ontbinding van die Stefan Batory-universiteit deur die Litause owerhede op 15 Desember 1939 is een van die besluite in hierdie periode wat as onbedag gekritiseer is. As deel van die voortlopende "Lituaniserings"-proses is boeke in Pools uit die rakke verwyder en Poolse straatname deur nuwe Litause name vervang. Poolse kantore, skole, sosiale en kulturele weldadigheidsorganisasies, winkels en sakeondernemings is gesluit. In Junie 1940 was daar in die hele stad net twee instellings met Pools as onderrigmedium, terwyl sowat 4 000 Poolse onderwysers ontslaan is.

Vlugtelinge se reg op vrye beweging is beperk – 'n maatreël wat veral baie Pole en Jode getref het: mense wat na Vilnius gekom het om nie deur die Duitsers in hegtens geneem te word nie. Op 28 Maart 1940 is alle mense, wat in Oktober 1920 nie as burgers van Vilnius geregistreer was nie, tot vlugtelinge verklaar. Altesaam 12 000 inwoners het Litause burgerskap verkry, terwyl 150 000 mense – veral Pole – tot buitelanders verklaar is. Hulle was van talle werkgeleenthede uitgesluit en is selfs nie toegelaat om met treine te ry nie.

Die proses om die hoofstad van Kaunas na Vilnius te verskuif was nog nie afgesluit nie toe Vilnius in Junie 1940 ondanks Litause weerstand weer by die Sowjetunie ingelyf en tot hoofstad van die Litause SSR verklaar is. Na ramings is destyds tussen 35 000 en 40 000 inwoners deur die Sowjet-Russiese geheimediens NKWD in hegtenis geneem en na Goelag-kampe toe gestuur.

In Junie 1941 is Vilnius weer deur troepe van die Nasionaalsosialistiese Duitsland ingeneem. Die groot Joodse bevolking is in twee ghetto's in die stadsentrum geplaas, waarvan die kleiner ghetto reeds in Oktober "gelikwideer" is. Die tweede ghetto het tot in die jaar 1943 bestaan, alhoewel sy bevolking deur middel van sogenaamde Aktionen gereeld gedesimeer is. Ondanks 'n opstand op 1 September 1943 is hierdie ghetto uiteindelik verniel.

Na ramings is sowat 95 persent van die plaaslike Joodse bevolking vermoor. Baie van hierdie mense was slagoffers van massaslagtings in Paneriai sowat tien kilometer wes van die historiese stadskern. Die meeste van die ander 30 000 slagoffers van hierdie massamoorde was Pole – krygsgevangenes, lede van die Poolse intelligentsia asook lede van die Armia Krajowa ("Tuisleër") wat destyds sowel teen die Duitsers asook die Litauers geveg het.

Sowat veertig persent van alle geboue in Vilnius is as gevolg van oorlogshandelinge verniel, tog het byna alle argitektoniese monumente, waaronder alle Rooms-Katolieke, Lutherse en Ortodokse kerkgeboue, gespaar gebly. Die gebied van die ghetto met die Groot Sinagoge is volledig verwoes.

Sowjet-Russiese besetting en Litause SSR

Die argitektoniese erfenis van die Sowjet-Russiese besetting: Residensiële woonblokke, soos gesien vanuit die televisietoring

Ná die Tweede Wêreldoorlog is die Poolse bevolking van Vilnius grotendeels verdryf (na ramings het sowat 100 000 inwoners van Poolse afkoms die stad ná die besetting deur die Rooi Leër verlaat). Vilnius het vervolgens as die administratiewe hoofstad van die Litause Sosialistiese Sowjetrepubliek gefungeer. Die stalinistiese beleid van die kommunistiese maghebbers het nie net die nasionalisering en sowjetisering van die Litause ekonomie behels nie, maar was ook daarop gemik om die nasionale en religieuse identiteit van die Litause volk uit te wis – sakrale geboue soos kerke is dikwels tot stoorhuise omgeskep. Die openbare en kulturele lewe is onder streng sensuur geplaas.

'n Newe-effek van die geforseerde kollektivering van die Litause landbousektor was die vinnige verstedeliking van die Litauers – Vilnius se Litaussprekende bevolking het sodoende vinnig toegeneem. Die Sowjet-owerhede het daarnaas in die na-oorlogse tydperk ook die vestiging van werkers uit ander dele van die Sowjetunie bevorder. Die Litause Kommunistiese Party se Politburo het nogtans daarin geslaag om die aantal migrante te beperk sodat die persentasie Russiessprekende bewoners in Vilnius nooit meer as sowat twintig persent beloop het nie, terwyl dit in die ander twee Baltiese hoofstede Tallinn en Riga tydelik tot meer as vyftig persent gestyg het.^[7]

Vilnius ná 1990

Sonenergiepanele op die dak van 'n kantoorkompleks

'n Nagtelike straattoneel in Pilies-straat

Kersbeligting in Gediminaslaan

Ook nadat Litaue sy status as onafhanklike republiek in 1990 herwin het, het Vilnius steeds die setel van die Litause parlement en regering gebly. Russiese troepe het op 13 Januarie 1991, die sogenaamde Bloedige Sondag, 'n vergeefse poging aangewend om die stad te herower waarby veertien mense gesterf het. Binne 'n dekade het die stad tot 'n moderne Westers-kosmopolitiese metropool ontwikkel. Langs die Neris-rivier het 'n nuwe moderne sakesentrum ontstaan.

As deel van die heersende herinneringskultuur, wat deur die afgrensing van Litaue se kulturele en staatkundige identiteit teen Moskou en die Sowjet-Russiese interpretasie van die land se vroeëre geskiedenis bepaal word, word feeste soos die Europadag op 9 Mei gehou en is 'n "Graf van die onbekende partisaan", 'n monument ter ere van die Woudbroeders, die Litause partisanebeweging wat ook ná die Tweede Wêreldoorlog verset teen die Sowjet-Russiese besetters gebied het, op die voormalige Leninplein in die sentrum van Vilnius beplan. Gedurende die feesvierings in 2010 ter geleentheid van die 20-jarige jubileum van Litaue se onafhanklikwording van die Sowjetunie is daar tematies by die millenniumfeesvierings van 2009 aangesluit. Die simbole en mites van die Grootvorstedom Litaue – soos die Vytis-simbool van die berede ridder of die leuse "Diegene, wat nie bereid is om sy lewe vir die vryheid te laat nie, het dit nie verdien nie" – staan sentraal in die verhaal van die onafhanklikheidsbeweging.^[8]

In April 2014 het die burgemeester van Vilnius, Arturas Zuokas, aangekondig dat die stad sy konvensionele straatbeligting tot 2016 met energiebesparende LED-lampe sal vervang wat strate in die hoofstad veiliger sal maak en die gevaar van motorongelukke sal verminder. Altesaam 44 000 straatlampe sal deur 'n gemeenskaplike projek, waarby die stadsregering en 'n Italiaanse privaat maatskappy, Gemmo SpA betrokke is, op een slag opgegradeer word. Die verwagte kostebesparings sal jaarliks meer as €2 miljoen beloop.^[9]

Demografie

Žirmūnai is die mees bevolkte distrik in die munisipaliteit Vilnius

Baie inwoners word in woonstelgeboue gehuisves

Die demografiese ontwikkeling van Vilnius weerspieël die komplekse en onstuimige geskiedenis van hierdie stad. In 1875, toe Vilnius 'n bevolking van sowat 82 700 gehad het, was Jode met 46 persent nog die grootste bevolkingsgroep. In 1902 het die Joodse bevolking tot 80 000 gestyg, of 49 persent van die destydse totale bevolking van 162 633.

Tot en met die Tweede Wêreldoorlog is Vilnius merendeels deur Jode, etniese Pole en 'n beduidende Wit-Russiese minderheid bewoon, terwyl die aantal Litaussprekendes nog baie klein was. Die oorlog was 'n tydperk van ingrypende verandering waartydens die meerderheid van die Joodse bewoners in die Sjoa vermoor is, terwyl groot dele van die Poolssprekende inwoners – dikwels onder dwang – na Wes-Pole uitgewyk het. Die groot Poolse bevolking in die omgewing van Vilnius is deur hierdie ontwikkeling net in 'n mindere mate geraak.

Gedurende en ná die oorlog, toe Vilnius as hoofstad van die Litause SSR uitgebou is, het steeds meer etniese Litauers uit landelike gebiede en Russe hulle in die stad gevestig. Saam met die vinnige ontwikkeling van groot nywerhede, administratiewe en wetenskaplike instellings het Vilnius snelle bevolkingsgroei ervaar.

Volgens die sensus van 2001 was van die totale bevolking van 542 287 57,8% Litauers, 18% etniese Pole, 14% Russe, 4% Wit-Russe, 0,5% Jode en 5% ander. Die meeste inwoners is Rooms-Katolieke Christene.

Ekonomie

Vilnius is die ekonomiese sentrum van Litaue wat saam met sy omliggende gebiede in die administratiewe distrik Vilnius sowat 'n derde van Litaue se bruto binnelandse produk oplewer, en verskeie belangrike maatskappye en finansiële instellings het hulle hoofkwartiere in die stad. Sy hoogs ontwikkelde infrastruktuur, dienstesektor en die groeiende koopkrag van sy inwoners maak Vilnius aantreklik vir buitelandse beleggers sodat die stad in 2007 meer as € 4,6 miljard se regstreekse buitelandse beleggings (RBB) gelok het – een van die hoogste syfers in Oos-Europa. Teen die begin van die 21ste eeu was meer as 60 persent van die totale RBB in Litaue in die hoofstad gekonsentreer.^[10]

Die relatief hoë lewensgehalte en die ryk kulturele lewe dra eweneens by tot Vilnius se ekonomiese en demografiese groei.

Kulturele lewe

Joodse geskiedenis: Jerusalem van die Noorde

'n Lugfoto van Vokiečių gatvė

Die Vokiečių gatvė ("Duitse Straat") in die middestad van Vilnius was eeue lank die middelpunt van een van die beduidendste sentrums van Joodse lewe in Oos-Europa. Nadat die eerste Joodse burgers hulle in die vroeë 14de eeu op uitnodiging van die stadstigter Gediminas in Vilnius gevestig het, het tienduisende Jode uit ander dele van Europa, veral uit die weste (Duitse Jode is onder meer ná die groot pesepidemie van 1348 verdryf), in die volgende eeue na die Litause hoofstad gemigreer. In die laat 14de eeu het Vilnius een van vyf Joodse gemeentes in Litaue gehuisves. Vytautas die Grote (1392–1430) het in 1388/89 'n aantal besondere voorregte aan Joodse burgers gegun. Die Joodse outonomie is deur latere heersers bevestig en verder uitgebrei. Na hulself het die Litause Jode as Litvake verwys, terwyl Vilnius in Jiddisj, die algemene Joodse omgangstaal in die stad, as Wilne bekend gestaan het. In Vilnius is selfs die suiwerste Jiddisj ter wêreld gepraat.^[11]

Die Sinagoge van Vilnius

Toe omstreeks 1572/1573 met die oprigting van die Groot Sinagoge begin is, wat met sy vyf verdiepings sitplekke vir 5 000 gelowiges gebied het, het ook die Joodse buurt van Vilnius ontstaan. Danksy 'n tiental Joodse onderwysinstellings het Vilnius vinnig tot 'n beduidende geestelike sentrum vir Joodse rabbyne ontwikkel, waarby die Gaon van Vilnius, Elijah ben Solomon Zalman (1720–1797), groot bekendheid verwerf het. 'n Bronsbeeld in die Žydų gatvė ("Jodestraat") herinner vandag aan hierdie geleerde.

Daar was sekerlik groter en meer welvarende Joodse gemeentes elders in Europa, tog het baie Jode aangetrokke gevoel tot Litaue, sy geloofsvryheid en die liberale intellektuele klimaat wat deur die plaaslike universiteit bevorder is. Uit Rusland het naas Ortodokse Christene, wat nie by die Russiese staatskerk wou aansluit nie, ook talle Jode na Vilnius geïmmigreer wat in hul tuisland aan willekeur en pogrome blootgestel was.

Die aantal Joodse sinagoges en gebedshuise het in die tyd tussen die twee wêreldoorloë tot 105 gestyg. Vanweë sy groot aantal Joodse instellings – 160 verenigings en partye, die Joodse seksie van die PEN-klub, uitgewerye en drukkerye, die Hebreeuse Strashun-biblioteek, 'n aantal teaters, 'n Tegniese Skool, die Joodse Wetenskaplike Instituut (met Sigmund Freud en Albert Einstein as sy bekendste bestuurslede) en ses dagblaaie wat in Jiddisj of Hebreeus uitgegee is, het Vilnius die byname "Jerusalem van die Noorde" en "Litause Jerusalem" gekry. Daar is selfs beweer dat die Joodse bewoners die suiwerste vorm van Jiddisj gebesig het.^[12] Die Joodse gemeenskap – 70 000 mense in 1919 – het 'n derde van Vilnius se totale bevolking verteenwoordig. Omstreeks 1925 was Vilnius naas Warskou en New York een van die beduidendste sentrums van Jiddisj-sprekendes ter wêreld.^[13]

Monument vir die vermoorde Jode van Vilnius

Met die Duitse besetting van Vilnius in Junie 1941 het een van die grusaamste episodes in die geskiedenis van die Sjoa begin. Alle inwoners van die Joodse buurt is tussen 1 en 3 September 1941 vir "strafaksie" uitgesonder en vermoor. Hulle moes plek maak vir twee ghettos wat vanaf 6 September aan weerskante van die Vokiečių gatvė opgerig is. Die bewoners van die kleiner ghetto – sowat 11 000 mense – is binne twee maande vermoor. Die groter ghetto met 'n bevolking van 25 000 het naas 'n hospitaal, skole en polisiestasie selfs oor 'n ghettoteater beskik. Voordat ook hierdie ghetto op 23 September 1943 ontbind en sy bewoners vermoor is, het eenhede van die gewapende versetgroep Farainikte Partisaner Organisatie (FPO) daarin geslaag om die vlug van altesaam 6 000 te organiseer. In Mei 1944 het die Rooi Leër Vilnius ingeneem.

Die Sowjet-Russe het geleidelik byna alle tasbare herinnerings aan die Joodse lewe, insluitende die Groot Sinagoge, uitgewis. Net die Nuwe Sinagoge (Litaus: Naujoji žydų sinagoga), wat in 1903 in die Moorse styl opgerig is, het bewaar gebly. Vandag het Vilnius nog 'n Joodse bevolking van 3 000.

Die gebou van die eertydse Joodse teater huisves tans die sogenaamde Sentrum van Verdraagsaamheid (Tolerancijos centras) met 'n uitstalling oor Joodse kuns en kultuur tydens die bloeitydperk en in die ghetto. Die Joodse Museum (Gaono Žydų muziejus) behandel die Sjoa en die Joodse verset teen die Nazi's. Naas die herlewing van tradisionele Joodse feeste is 2020 ter geleentheid van die 300ste verjaardag van die Joodse geleerde Gaon van Vilnius uitgeroep tot die «Jaar van die Litause Jode».^[14]

Stadskarakter en boukuns

Die historiese stadskern, soos gesien vanuit die Poort van die Daeraad

Sint-Pieter-en-Paulus-kerk

Gedimino prospektas (Gediminas-laan) op 'n Sondagmiddag

Wolkekrabbers in Šnipiškės, die moderne sakesentrum van Vilnius

Die nuwe sakesentrum

Die stadshorison van Vilnius se historiese stadskern word deur 'n groot aantal kerktorings oorheers – volgens 'n ou spreekwoord kan 'n mens vanuit enige punt in Vilnius tenminste drie torings raaksien. Veral vanweë sy talle sakrale geboue in die Barokstyl toon Vilnius – in teenstelling met die twee ander Baltiese hoofstede Riga en Tallinn en hul Baksteengotiese boukuns – nog steeds 'n groot Poolse en Italiaanse invloed.

Terwyl die Gediminas-heuwel met 'n hoogte van 142 meter met sy vestingstoring bo-oor die ou stadskern verrys, weerspieël die koepels van Rooms-Katolieke kerke en die kleurryke "uietorings" van Ortodokse kerkgeboue die wisselvallige geskiedenis van Vilnius wat sedert die Middeleeue verskeie kere onder vreemde heerskappy gestaan. Nadat Litaue in die Reformasietyd 'n Rooms-Katolieke land gebly het, is talle geboue in die Barokstyl uitgevoer, en Vilnius het uiteindelik as die "Rome van die Ooste" bekend gestaan.

Gedurende die Sowjet-besetting was talle geboue in 'n relatief slegte toestand. Intussen is groot dele van Vilnius se argitektoniese erfenis herstel, gerestoureer en met kleure verfraai.

Die Barokstyl

Die Barokstyl, wat omstreeks 1600 in Italië ontstaan het, is die oorheersende argitektoniese styl in Vilnius. Nadat die groot meerderheid Litauers in die Reformasietydperk Protestantse leerstellings verwerp en steeds hul Rooms-Katolieke geloof bewaar het, het Barok-boumeesters uit ander Europese lande begin om sakrale en wêreldlike geboue in die Barokstyl uit te voer.

Vanaf 1604 het Italiaanse boumeesters die bekende Il-Gesù-kerk in Rome as voorbeeld vir sakrale geboue soos die Kasimir-, Theresia- en Allerheilige-kerk geneem wat met hul drie skepe, breë en ronde vorms en kunsvolle plastiese versierings in pleisterkalk en marmer 'n volledig nuwe boustyl vir kerkgeboue ingevoer het. Die argitekte was meestal skoliere van die eerste generasie Italiaanse barok-boumeesters uit Rome, waaronder Constante Tencalla, wat regstreeks deur Michelangelo beïnvloed is en onder meer die Sint-Kasimir-kapel in Vilnius se Sint-Stanislauskatedraal ontwerp het.

Nadat Sigismund III Wasa in 1587 tot koning van Pole verkies is, het ook Litaue vir 'n tydperk van 81 jaar onder die heerskappy van die Sweedse Wasa-dinastie gekom wat sy naam aan Vilnius se destydse Barok-boustyl verleen het. Hierdie plaaslike Barokstyl word verdeel in 'n periode voor en een ná die sogenaamde "Sondvloed" – 'n reeks van oorloë en verwoestings wat Vilnius teen die middel van die 17de eeu getref en oor 'n tydperk van 56 jaar voortgeduur het. In die opvolgende periode het die Sint-Pieter-en-Paulus-kerk as die beduidendste Barok-gebou in Vilnius ontstaan.

In 1737 en 1748 is Vilnius deur twee groot brandrampe verwoes, en saam met die heropbou het argitekte, waaronder die beroemde Duits-gebore boumeester Johann Christoph Glaubitz, die klassieke skool van Vilnius se Barokstyl ontwikkel. Glaubitz het 'n groot aantal geboue soos byvoorbeeld die Johannes- en die Katharina-kerk van volmaakte binne-argitektuur in die laat Barokstyl voorsien.

Die boukuns in die tweede helfte van die 18de eeu was onder meer deur illusionistiese muurskilderye en kunsvolle fresko's gekenmerk waarby die laasgenoemdes soms die illusie skep dat hulle tussen die wolke van 'n oneindige gewelf sou sweef. Die fantasieryke muurskilderye is vinnig ook vir die buiteversierings van kerkgeboue, burgerhuise en die gewels van poorte gebruik. In hierdie tydperk is ook 'n departement argitektuur aan die Universiteit van Vilnius in die lewe geroep, met dosente soos Marcin Knackfus wat vanaf 1768 in Vilnius werksaam was en onder meer die Verkiai-kasteel aan die noordelike stadsrand vir biskop Masalskis omgebou het.

Die Nuwe Sentrum

Die Europa-toring in Vilnius, Litaue

Die nuwe stadsentrum van Vilnius is wes van die historiese stadskern geleë en word in die noorde en weste deur die Neris-rivier begrens. Sy hoofwinkelstraat, die Gedimino prospektas, wat teen die middel van die 19de eeu as 'n breë laan aangelê is en in sy geskiedenis reeds verskillende name gedra het. Oorspronklik het dit as Sint Jorislaan bekend gestaan, onder die Poolse bewind tussen 1922 en 1939 as Mickiewiczlaan, daarna – afhangende van die politieke gebeure en besetters – as Hitler-, Stalin- en Leninlaan. Sedert 1989 staan dit as Gediminaslaan bekend en loop oor 'n afstand van twee kilometer reguit vanaf die katedraal tot by die Neris en die parlementsgebou in die weste. Die laan verbind Vilnius se vier grootste pleine met mekaar. Langs sy boonste deel is talle historiese geboue in die Neoklassistiese styl opgerig. So het adellikes en die plaaslike patrisiaat hul stadspaleise en villa's aan weerskante van die laan laat oprig.

In dele van die Gedimino prospektas word net voetgangers toegelaat, en naas talle winkels en winkelsentrums, internasionale hotelle, koffiekroeë, restaurante en banke is ook staatsdepartemente, ander openbare instellings soos Litaue se konstitusionele hof, die Litause Akademie van Wetenskappe, die KGB-museum en die parlementsgebou hier geleë. Huurgeldvlakke het hier sterk toegeneem en is intussen die hoogstes in die Baltiese lande. Saans en op naweke word motors gedeeltelik verban.

Šnipiškės, 'n stadsdeel aan die Neris se noordoewer wat deur die Wit Brug (Baltasis tiltas) met die historiese kern verbind word, is Vilnius se nuwe sakesentrum waar in die eerste dekade van die 21ste eeu talle wolkekrabbers, waaronder die Europa-toring (Europos bokštas), opgerig is. Meer sakegeboue en moderne woonstelblokke sal in die nabye toekoms hier gebou word.

Die televisietoring

Die televisietoring (Televizijos bokštas) in die stadsdeel Karoliniškes is in 1991 ingewy. Die toring is die hoogste gebou in Vilnius en oortref met sy hoogte van 327 meter die Paryse Eiffeltoring nog met ses meter. Die televisietoring se uitsigplatform en die restaurant Paukščių Takas ("Melkstraat") is teen 'n hoogte van 165 meter geleë. Die sitplekke langs die vensters is op 'n ronde platform aangebring wat een keer per uur om sy eie as draai. Tydens goeie weerstoestande strek die uitsig sowat sestig kilometer ver.

In die kerstyd word die televisietoring gereeld tot Europa se hoogste verligte kersboom omgeskep.^[15] In 2011 is die toring met 32 girlandes met 'n totale lengte van 6 km en 6 000 gloeilampe versier. In die somerseisoen is die televisietoring 'n gewilde bestemming vir rekspringers.

Op 13 Januarie 1991 het die stryd om onafhanklikheid in Litaue 'n nuwe hoogtepunt bereik – om die ongesensuurde verslaggewing van Litaue se uitsaaikorporasie te beskerm, het duisende ongewapende burgerlikes 'n menslike skild rondom die televisietoring gevorm. Tydens 'n aanval deur spesiale Sowjet-eenhede is elf mense op straat doodgeskiet of deur pantsers platgery. Nog drie mense het in die radioateljees gesterf. 'n Verdere 1 782 mense is beseer. Een Sowjet-soldaat het deur "vriendelike vuur" omgekom. Die ongesensuurde program is tot op die laaste minuut uitgesaai, en die omroeper se laaste woorde was: "Die televisietoring en die ateljees word nou aangeval, maar ons sal uiteindelik oorwin."

Die Sowjet-troepe het Vilnius vervolgens nog 222 dae lank tot by die Moskouse staatsgreep op 22 Augustus 1991 beset. Vandag herinner 'n uitstalling in die televisietoring se grondverdieping asook elf klein gedenkstene buite die toring aan die slagoffers, terwyl ook strate in die omgewing na hulle vernoem is.

Vervoerwese

'n Solaris-trolliebus met 'n maršrutinis taksi-minibus net agter hom

Die internasionale lughawe van Vilnius

Vilnius se moderne lughaweterminaal

Ten opsigte van sy vervoerverbindings is die Litause hoofstad vanweë sy geografiese posisie naby die sterk bewaakte buitegrens van die Europese Unie (EU) met Wit-Rusland in 'n soort "dooie winkel" geleë. Die beduidendste vervoerverbindings vanuit die Baltiese lande na die res van die EU loop deur Kaunas, die tweede grootste stad van Litaue sowat 100 kilometer wes van Vilnius. Die twee stede word deur 'n snelpad met mekaar verbind.

Spoorweë

Die spoorwegstasie van Vilnius is 'n belangrike halte vir sogenaamde korridor-treine wat vanuit die Russiese kernland via Wit-Rusland na die Russiese eksklawe Oblast Kaliningrad ry, alhoewel passasiers hier nie mag op- of afklim nie. Nasionale treinverbindings word na Kaunas en Klaipėda (via Šiauliai) aangebied, internasionale treinroetes verbind Vilnius met Warskou (via Šeštokai), Minsk en Riga.

Busse

Vilnius beskik oor 'n sentrale terminaal vir busroetes wat alle buurlande asook verskeie ander bestemmings in die Europese Unie bedien. Die Poolse spoorwegmaatskappy Polskie Koleje Panstwone bied 'n InterCity-busdiens na Warskou aan, terwyl ander ondernemings ook stede soos Berlyn bedien (daar is tot op datum geen regstreekse treinverbindings met die Duitse hoofstad nie). Tussenstedelike busdienste verbind Vilnius met kleiner stede in Litaue.

Lugvervoer

Die internasionale lughawe van Vilnius is sowat 5,9 km suid van die stadsgebied geleë. Dit is die grootste van Litaue se vier internasionale lughawens volgens passagiergetalle en tans een van die snelste groeiende lughawens in Europa met jaarliks sowat twee miljoen passasiers. Die lughawe beskik oor een aanloop- en landingsbaan en dien as spilpunt vir Air Lituanica, Wizz Air en Small Planet Airlines, asook as fokuslughawe vir Ryanair en 'n verskeidenheid ander Europese lugrederye.

Die lughawe, wat sy deure op 17 Augustus 1932 geopen het en in die beginjare vlugte na bestemmings in Pole en die Baltiese lande aangebied het, is tans in staatsbesit en word deur die Litause Departement van Vervoer en Kommunikasie beheer.

Paaie

Snelpaaie verbind Vilnius met Kaunas, die veerboothawe Klaipėda aan die Oosseekus en Panevėžys, asook met die belangrike Europese Roete 67 (Via Baltica). Ander belangrike grootpaaie loop in die rigting van Wit-Rusland en Pole.

Openbare vervoer

Vilnius beskik nie oor 'n moltreinstelsel of trems nie sodat busse, trolliebusse en privaat huurmotors die enigste keuses is. Onder die laasgenoemde kategorie val ook minibusse wat plaaslik onder hul Russiese benaming maršrutiniai taksi bekend staan en geskeduleerde roetes bedien. Die trolliebus-netwerk met 19 roetes dateer nog uit die Sowjet-tydperk en is in 1956 in bedryf gestel. Litaue se nasionale spoorwegmaatskappy Lietuvos Geležinkeliai bied daarnaas 'n beperkte stadstreindiens vir pendelaars uit die voorstede van Vilnius aan.

Sport

Die Siemens Arena

Korfbal en sokker is van die gewildste sportsoorte in Litaue, en 'n aantal spanne is in Vilnius gesetel. Die grootste hiervan is die korfbalklub BC Lietuvos Rytas wat aan Europese kampioenskappe soos Euroleague Basketball en ULEB Eurocup, die inheemse korfballiga Lietuvos Krepšinio Lyga (LKL) en die Baltiese Korfballiga deelneem. BC Lietuvos Rytas het die ULEB Cup (die voorloper van die Eurocup) in 2005 en die ULEB Eurocup in die 2009 gewen. Die span se tuisstadion is die Lietuvos Rytas Arena met 1 700 sitplekke, terwyl alle Europese asook beduidende inheemse en Baltiese wedstryde in die Siemens Arena met 11 000 sitplekke plaasvind. 'n Tweede span wat in die LKL speel, is BC Sakalai.

Die belangrikste sokkerspanne in Vilnius is FK Žalgiris Vilnius en FK Vėtra wat albei in die Litause A Lyga speel. Maar net Žalgiris Vilnius het daarin geslaag om die titel in hierdie liga te wen – in 1991, 1992 en 1999.