Geskiedenis van Afrika
In hierdie artikel word die geskiedenis van Afrika tot en met kolonialisme oorsigtelik bestudeer. Daar word na prehistoriese tydperke, verkenning en die kontinent se verhouding met die Weste gekyk.
Voorgeskiedenis
wysigDie Vroeg- en Middel-paleolitiese tydperk
wysig
Tydens die Pleistoseen, 2,5 miljoen jaar gelede, het in Oos- en Suidelike Afrika oerwesens geleef. Hulle het regop geloop en 'n stel tande gehad wat baie soos dié van die moderne mens gelyk het. Hul gesigte was in verhouding tot die hedendaagse mensape, die Australopithecinae, heelwat smaller as hul agterkoppe. Hoewel hul skedelinhoud (600 cc) skaars groter as dié van 'n gorilla was en hulle self nog geen werktuie kon vervaardig nie, word hulle deur antropoloë saam met die genus Homo geklassifiseer.
Ná ontdekkings uit die oertyd kon antropoloë die prehistoriese wesens van Afrika in drie hoofgroepe indeel:
- Die klein geboude allesetende Australopithecus boisei;
- die Australopithecus africanus, onderskeidelik uit Tanzanië (Olduwai) en Suid-Afrika; en
- die groter geboude vegetariër Australopithecus robustus of Paranthropus van Suid-Afrika, wat in 'n beboste omgewing geleef het. Laasgenoemde dateer terug tot die Middel-Pleistoseen, 100 000 tot 500 000 jaar gelede.
Oorblyfsels van die Australopithecinae is naby die Tsjadmeer en in Ethiopië gevind.
In die vroeë Pleistoseen-lae van Olduwai in Tanzanië is daar ook oorblyfsels gevind van 'n mensagtige Homo habilis. Dit het kleiner tande, maar 'n groter skedelinhoud (680 cc) en het kleiner soogdiere gejag en werktuie gemaak, soos primitiewe kerfmesse waarvan die kante aan een of albei kante afgewerk was. Dit is bekend as die Olduwai-beskawing. Dié soort mense het na bewering 'n miljoen jaar gelede in Oos-Afrika geleef.
In die Middel-Pleistoseen is die kerf- of hakmesse tot volwaardige handbyle ontwikkel. Die hele kerfmes is netjies afgewerk sodat dit mooi in die hand kon pas, en albei kante is skerpgemaak sodat dit gebruik kon word om wild mee te slag en wortels uit te grawe. Hierdie soort gereedskap is gebruik deur 'n nuwe soort mens, die Homo erectus africanus (of Pithecanthropus) wie se oorblyfsels in Algerië en Tanzanië gevind is.
Die Homo erectus africanus word gekenmerk deur 'n groter skedelinhoud (900–1050 cc), en met die uitsondering van die kopbeen, feitlik 'n moderne skelet. Die voorkop trek egter, nes die ken, taamlik ver terug agtertoe. Groot oogbanke kom bokant die oë voor.
Die Homo erectus was 'n vleiseter wat op grootwild jag gemaak het met houtspiese waarvan die punte in die vuur hard gemaak was. Hulle het in die grasvlaktes in kampe naby water geleef.
Die tradisie van die handbyl kan verdeel word in die vroeë fase in die begin van die Middel-Pleistoseen, en 'n ontwikkelde fase wat verder uit Noord- en Oos-Afrika na die Kaap (Stellenbosch-beskawing) en Wes-Afrika uitgebrei.
Teen die einde van die Middel-Pleistoseen sowat 200 000 jaar gelede, het daar om die Middellandse See 'n vuursteentegniek ontwikkel. 'n Voorafbewerkte stuk klip in 'n skilpadvorm geneem en skilfers is van hierdie kern afgekap totdat die werktuig die gewenste vorm gehad het (Levallois-tegniek). 'n Latere tegniek was om die skilfers tot pylpunte en skrapers af te werk.
Later is die tegniek ook suid van die Sahara aangetref waar die Fauresmith-beskawing van die grasvlaktes en die Sangoan-beskawing in die reënwoude rondom die ewenaar dit gebruik het. Dié kulture is verder gedra deur 'n nuwe soort mens, bekend as die Homo sapiens rhodesiensis, wat steeds gekenmerk is deur groot wenkbroue en 'n groter skedelvolume (1000 cc). Die jag van grootwild met behulp van spiese en die bola ('n slinger met 'n klip) was steeds een van die belangrikste maniere van bestaanvoering.
Laat-Paleolitiese en Mesolitiese tydperk
wysig
Sedert die verskyning van die moderne mens het Afrika suid van die Sahara in hul ontwikkeling begin terugsak by die bewoners van Noord-Afrika wat veral in gebiede langs die Middellandse See gewoon het. Ware steennywerhede het ontstaan waar fyner voorwerpe soos dolke met skerp lemme vervaardig is. Hamerslae is duidelik hierop sigbaar. Die soort gereedskap is byvoorbeeld in 38 000 v.C. deur die Dabba-beskawing van Cirenaïka en later ook deur die Oranian-beskawing gebruik.
Elders het die Levalloisien-tradisie in die Laat-Pleistoseentyd voortgeleef: in die Aterian-beskawing van die Maghreb en die Sahara; in die Stilbaai-beskawing van Suid- en Oos-Afrika; en in die Lupembien van die bosgebiede digby die ewenaar in Sentraal-Afrika.
Sedert 7000 v.C. vind ons in Afrika 'n tendens om baie klein, mikrolitiese gereedskap te vervaardig. In die Maghreb en Libië het 'n Hamietiese ras klein lemmetjies en halfmaanvormige pylpunte vervaardig. In Kenia het die draers van die Capsien-beskawing begin visvang met vervaardigde harpoene. In die savanne van Namibië het die Nachikufu-beskawing ontstaan en in Suid- en Oos-Afrika het die Smithfield- en Magosien-beskawings tot stand gekom. Hieruit, omstreeks 6000 v.C., het die Wilton-beskawing ontwikkel.
Daar word gereken dat die eerste draers van hierdie kultuur die San was, wat later deur die Afrikane suidwaarts tot in die Kalahariwoestyn teruggedryf is. Dit is hier dat hulle vandag nog grotendeels hul tradisionele bestaanswyse voortsit. Die rotstekeninge, wat so eie aan die San-kultuur is, is wydverspreid in Suid- en Oos-Afrika gevind.
Neolitiese en Ystertydperk
wysig
Die neolitiese invloed het Afrika vroeg in die vyfde millennium v.C. uit Suidwes-Asië bereik. Die Capsiens van Cirenaïka en die Maghreb het nou naas die versameling van weekdiere (versamelaarskultuur), ook diere begin mak maak en met veeteelt begin. Daar is ook pottebakkersware gemaak en wat met skulpe versier is. Dat die Sahara destyds heeltemal geskik was vir bewoning, word bewys uit rotstekeninge wat in die hooglande gevind is.
Aanvanklik het jag nog steeds die belangrikste plek in die ekonomie ingeneem, maar sedert die vierde millennium v.C. het veeteelt die belangrikste rol vervul, soos duidelik uit rotstekeninge van beeste en skape blyk.
Met verloop van tyd het die neolitiese beskawing tot by die Soedan in Oos-Afrika uitgebrei. Inwoners het behalwe visvangs en jag, ook vee aangehou, potte gebak en gepoleerde handbyle vervaardig. Oos- en Suid-Afrika word sedert 2000 v.C. dan ook sterk deur die beskawing in die Soedan beïnvloed.
Yster word nou vir die eerste keer in die Fenisiese kolonie Kartago gebruik. Uit Egipte word dit na die suidelik geleë Meroe-kultuur uitgebrei, en die verspreiding geskied nog verder suid deur die inheemse sprekers van Afrikatale. Juis die aanwesigheid van yster en die toenemende invloed van die Middellandse See-beskawing, het gelei tot die ontstaan van die Middeleeuse koninkryke in Afrika. Hierdie koninkryke het 'n nuwe fase in die prehistorie van Afrika ingelei.
Verkenning
wysigOudheid
wysig
Die Egiptenare het die eerste poging aangewend om Afrika te verken. Op land het hulle nie verder as die Soedan gevorder nie, maar ter see het hulle, volgens die Griekse historikus Herodotos, met behulp van Feniciese skepe daarin geslaag om om die hele Afrika te seil.
Toe die Romeine aan die begin van die Christelike jaartelling daarin geslaag het om die hele Noordkus van Afrika te beheer, het hulle hul ook suidwaarts gewend.
Onder Nero, keiser van 64 tot 68, het verskeie ekspedisies die Nylrivier opgevaar en probeer om Suid-Soedan te bereik.
Baie belangriker as dié enkele verkenningstogte, was die kolonisasie van die Noordkus van Afrika gedurende die Oudheid. Dit het veral op die gevestigde kultuur van die Berbers 'n invloed gehad.
Islamitiese uitbreiding
wysig
Uitbreiding onder die Profeet Mohammed, 622–632
Uitbreiding tydens die patriargale Kalifaat, 632–661
Uitbreiding tydens die Omajjadiese Kalifaat, 661–750
Die Arabiere se verowering van Noord-Afrika in die 7de eeu het die vasteland van Afrika vir 'n lang tyd van Europa en sy invloed afgesny. Die verkenning van Afrika is toe uitsluitlik deur die Arabiere voortgesit. Later het ander Islamitiese volke in hul voetspore gevolg. Deur hulle toedoen is 'n groot gedeelte van "Donker Afrika" ontsluit.
Die invloed van die Islam was in die algemeen blywender as dié van Europa, omdat dit oor 'n langer tydperk geduur het en baie Afrika-volke hulle tot Islam bekeer het.
Teen ongeveer 1000 v.C. het die Arabiere en die Perse Oos-Afrika binnegedring en baie handelsposte, soos Kilwa en Mombasa, langs die kus gestig. Die handel het hoofsaaklik uit goud, ivoor en slawe bestaan. Die inheemse bevolking is hierby betrek en daar het selfs 'n geleidelike vermenging tussen die verskillende bevolkingsgroepe plaasgevind.
'n Belangrike en betroubare Chinese bron, Sin T'ang-sjoe, uit die jaar 1060, beskryf presies die rol wat die Arabiere en Perse in die tyd as tussengangers gespeel het in die handel tussen Oos-Afrika en China.
Vanaf 1504 is groot dele van Wes-Afrika en verskeie van die destydse kleiner koninkryke onder die oorheersing en invloed van Islam gebring. In hierdie stadium is die hele Noord-Afrika, insluitende die Sahara, met karavane vol handelsware deurkruis. Groot dele van Wes-Afrika en die binneland is verken en byna die hele Ooskus tot by die monding van die Zambezirivier was aan die Arabiere bekend. Een van die bekendste Arabiese ontdekkingsreisigers was Ibn Battuta (1304–1377) van Marokko. Hy het 'n volledige beskrywing van al sy reise deur Afrika agtergelaat.
Westerse verkenning
wysig
Eers gedurende die Middeleeue, teen ongeveer die 13de eeu, het Afrika weer kontak met Europa gemaak.
Spaanse en Portugese sendelinge het hulle met die toestemming van die More aan die mees noordelike punt van Afrika gevestig. In die 14de eeu het die pous van Rome probeer om in aanraking te kom met 'n groep Christene wat volgens oorlewering iewers in Oos-Afrika tussen die "heidene" sou geleef het. Sy afvaardiging het inderdaad die Ethiopiërs hier aangetref, en hulle was reeds in die 4de eeu gekersten. Gesante is tussen Rome en Ethiopië uitgeruil in 'n poging om 'n front teen Islam te vorm. Dit het misluk, maar in die proses het Europa meer oor daardie deel van Afrika geleer.
Intussen het die Portugese ywerig die Weskus van Afrika begin verken. Aanvanklik het die Portugese die gebiede wat sterk onder die invloed van Islam gestaan het, vermy. Hulle het hulle sendingstasies en handelsposte net langs die kus opgerig. Teen die tweede helfte van die 15de eeu was daar 'n wending. Nuwe navigasietegnieke het die Portugese in staat gestel om die Atlantiese Oseaan en die kus van Afrika steeds verder en verder te verken. Die Arabiese handelsposisie, selfs aan die Ooskus, het in die gedrang gekom. Die Portugese het die Arabiese handelsroetes na Venesië via die Rooisee en Egipte afgesny. Hulle het waardevolle produkte uit die Ooste en van die Ooskus van Afrika met die Kaapse roete na Europa gebring.
In die 17de eeu het ander Europeërs – in die besonder die Nederlanders en die Engelse – die Portugese hulle monopolistiese handelsposisie ontneem deur self met die artikels in Afrika handel te dryf.
Net soos die Portugese wou hulle dit ook nie in die binneland waag nie. Gevolglik het geen nuwe ontdekkingsreise plaasgevind nie. Die binneland is eers teen die 19de eeu verken, eers weens ideologiese oorwegings van die sendelinge (David Livingstone), en later deur die groot koloniale moondhede self.
Middeleeuse koninkryke
wysig
Die eerste werklik Middeleeuse koninkryke in Afrika het omstreeks 600 in die Soedan, en later geleidelik ook in die res van "Donker Afrika" ontwikkel.
Die opkoms van hierdie koninkryke hou moontlik verband met die algemene gebruik van ysterwapens, die opkoms van die Berberstamme uit Noord-Afrika en die toenemende handelsbande. Só het klein ryke en dorpsgemeenskappies tot groter eenhede met 'n koning of opperhoof ontwikkel.
Die Soedannese beskawing
wysig
Al die Soedannese koninkryke het in die gebied direk onder die Sahara en bo by die ondeurdringbare reënwoude van Sentraal-Afrika ontstaan. Die eerste wat hier 'n bloeityd beleef het, was die Koninkryk Ghana.
Dit lê noordwes van die huidige Ghana en strek van die Nigerrivier in die ooste tot diep in Mauritanië. Daar word algemeen aanvaar dat dit in die 4de eeu deur Sonike gestig is. Volgens die Tariech al-Soe dan, wat in 1652 in Timboektoe geskryf is, het Ghana reeds vóór die jaar 700, 22 konings gehad.
Al is die oorsprong van die koninkryk ietwat vaag, kan daar met sekerheid aanvaar word dat die bloeitydperk van Ghana van die 7de tot die 11de eeu, verband hou met groot goudneerslae wat daar ontdek is en die daaropvolgende handel met die Arabiere. Later is slawe ook uitgevoer. In ruil vir die goud is sout ingevoer. Die konings van Ghana het die goudhandel beheer deur self groot hoeveelhede agter te hou en belasting te hef.
In die 11de eeu het Ghana begin agteruitgaan weens die hernieude invalle van die Berbers en die indringing van die Islam. Ander klein koninkrykies in Wes-Afrika het nou sterker na vore getree, naamlik Mali, Kanem-Bornu, Songhay en Oyo.
Die Koninkryk Mali is deur die Mandinka gestig, wat tot die Mande-volke behoort. Nadat Mali tot die Islam bekeer is, het dit 'n groot bloeitydperk beleef.
Onder die Islamitiese leier sultan Kanken Moesa van Mali, met die handelsentrum Timboektoe as hoofstad, het Mali 'n belangrike sentrum van die Islamitiese kultuur geword. Trouens, Mali was die verbinding na die see vir die state Songhay en Kanem-Bornoe wat dieper die binneland in geleë was. Hulle het langs die karavaanroete na Egipte in die omgewing van die Tsjadmeer ontwikkel.
Die Soedanese koninkryke het belangrik gebly, selfs nadat die Europeërs hulle langs die Goudkus gevestig het. Hulle het daarin geslaag om die beheer van die goudmyne te behou en het 'n lewendige handel met die handelsposte langs die kus gehandhaaf.
In die 17de eeu het die Bambara-koninkryke, Segu en Kaarta, Mali se leidende rol oorgeneem. Later het die Koninkryk Asjanti en Dahome ontstaan.
Teen die middel van die 18de eeu het die slawehandel die Soedan se mannekrag baie uitgeput. Dit was een van die redes waarom die koninkryke begin verval het en uit die noorde deur die Islamitiese veroweraars verder en verder na die see teruggedryf is. Tog was die ryke nog sterk genoeg om sake vir die Westerse koloniale moondhede van die 19de eeu baie moeilik te maak.
Ooskus van Afrika
wysig
Intussen het die handelstate van Kilwa, Mombassa, Zanzibar en Pemba langs die ooskus waarskynlik onafhanklik van die koninkryke van die Soedan ontwikkel.
Die stede het 'n uitgebreide handel gehad met die lande langs die Indiese Oseaan (Indië, die Arabiese lande en China). So is goud uit Mosambiek byvoorbeeld vir katoen verhandel. In die 13de eeu het die konings van Zanzibar en Kilwa hul eie kopermuntstukke met hul naam daarop gesmee.
In dié gebiede het 'n vermenging tussen die inheemse Afrikane en die Arabiere plaasgevind. Vermenging met die Indiërs en die Perse het die Swahili-groep gevorm. Hul taal, Swahili, het die voertaal van Oos-Afrika geword en het só die Islam ook verder versprei.
In die jaar 917 het al-Masoedi, wat in Bagdad gebore is, onder andere die volgende oor die magtige ryk van Zenj in Suidoos-Afrika geskryf: "Die mense van Zenj hou vee aan en ken die piesang, wat deur die Maleiers na Madagaskar ingevoer is." Daar word gemeen dat hulle die voorlopers van die bewoners van Monomotapa was.
Gedurende die 19de eeu is die ruïnes van Groot-Zimbabwe in die destydse Suid-Rhodesië ontdek. Mure van tot 7 m hoog en 5 m dik is gevind. Die mure is hoofsaaklik in die 11de en 12de eeu deur die Karanga, 'n stamgroep van die Mashona, gebou. Hulle koning, Amtota, het die ryk van Monomotapa gestig met 'n politieke stelsel wat sy teëhanger in dié van Kilwa aan die kus gehad het.
Die Portugese het Monomotapa in die 17de eeu oortuigend verslaan.
Sentraal-Afrika en die Kongo
wysig
Die Bakwesi het Sentraal-Afrika in die 14de en 15de eeu binnegedring en daar 'n koninkryk gestig. Ander, die voorvaders van die Loeo, het Buganda gestig. Hier het die sosiale struktuur berus op die besit van vee en nie grond nie.
Die hoë bevolkingsdigtheid wat tot vandag in die gebiede heers, kan gedeeltelik aan hierdie ou beskawing toegeskryf word. Die Koninkryk die Kongo het eers later ontstaan. Moontlik het dit in sy ontwikkeling die voorbeeld van die Soedanese koninkryke gevolg met wie hulle wel verbinding gehad het.
Die Kongo was in die algemeen minder geskik as die Soedan vir die opbou van groot ryke, omdat die ondeurdringbare oerwoude sinvolle kommunikasie tussen die verskillende stamme feitlik onmoontlik gemaak het.
Die gebied het geleidelik digter bevolk geraak deur die plaaslike bevolking en die Midde- en Wes-Afrikane van die Soedan, wat onder andere die Loeba- en Loenda-koninkryke gestig het.
Teen die einde van die 15de eeu het die Bakongo ná baie onderlinge stryd 'n groot koninkryk noord van die huidige Angola opgebou. Toe koning Nzinga Mbemba van die Kongo-ryk hom deur Portugese sendelinge laat doop het en die naam Alfonso aangeneem het, is die bande tussen sy volk en die Portugese versterk. Daarmee is die selfstandige ontwikkeling van die ryk voltooi.
Die Portugese se belangstelling het egter algaande na die suide, die huidige Angola, verskuif. Afgesien van 'n paar sendelinge, wat ook dikwels as handelaars gekom het, het die Koninkryk die Kongo en die latere klein koninkrykies nog lank buite die Westerse invloedsfeer gebly.
Afrika en die Weste
wysigIn die geskiedenis van Afrika se aanraking met die Westerse Wêreld kan daar duidelik vier tydperke onderskei word.
Portugese ontdekkingsreise
wysig
Die Portugese was die eerste Europeërs wat kans gesien het om die handelsmonopolie van die Arabiere in Afrika te verbreek. Hulle kon dit doen deur van nuwe seevaarttegnieke gebruik te maak. In die loop van die 15de eeu het hulle 'n aantal moeilike reise om die Kaap onderneem, maar slaag uiteindelik in 1487 daarin om Kaap die Goeie Hoop te bereik.
Die Portugese het oral langs die kus waar die inheemse bevolking dit toegelaat het, handelsposte, wat soos klein forte gelyk het, gebou. Een van die oudstes was die een op die eiland Arguin in Noord-Mauritanië wat in 1445 gebou is. Die grootste was die kasteel St. George d'Elima in Ghana en is in 1482 opgerig. In die algemeen het die Portugese nie werklik nou aanraking met die Afrikane gehad nie. Die enigste uitsondering was die Koninkryk die Kongo, suid van die Kongorivier. Koning Nzinga Koewoe het gesien dat betrekkinge met die Portugese baie voordelig vir sy ryk kan wees. Daarom het hy in 1487 afgevaardigdes na Lissabon gestuur om te vra vir tegniese hulp en opleiding van sy werkers. Hy het hom ook tot die Rooms-Katolieke geloof bekeer en sendelinge in sy ryk toegelaat. Koning Nzinga Koewoe se opvolger, Nzinga Mbemba, met die Christennaam Alfonso, het die hoofstad M'Banza Kongo herdoop na San Salvador. Sy ryk het egter gou begin verval en die sendelinge het hulle meer met die slawehandel besig gehou as met die oordra van die Europese lewens wyse en kultuur, óf die evangelie.
In 1568 is San Salvador deur die Jaga-volk binnegeval en verwoes en kort daarna het die "Christelike" Kongo-ryk verbrokkel.
Handel (16de–19de eeu)
wysig
Behalwe goud, ivoor en volstruisvere was slawe 'n tradisionele uitvoerproduk van Afrika. Die Arabiere het hulle van die plaaslike heersers gekoop en hulle as huisbediendes gebruik.
Die Spanjaarde en Portugese het agtergekom dat die inheemse slawe van Afrika in goeie aanvraag was in die nuwe gebiede van die Amerikas. Nou is die slawehandel, wat in die Middeleeue in Europa verbode was, weer toegelaat. In 1517 het Karel V van Spanje amptelik toestemming daarvoor gegee.
Van toe af tot ver in die 19de eeu het die slawehandel oor die Atlantiese Oseaan plaasgevind. Sowat 15 miljoen slawe het in dié tyd die Nuwe Wêreld bereik. In ag genome die hoeveelheid mense wat tydens werwing en vervoer op land en ter see gesterf het, het ongeveer 50 miljoen Afrikane die slagoffers van hierdie slawehandel geword.
Afgesien van die handel oor die Atlantiese Oseaan, was daar ook nog die slawehandel van die Arabiere, veral die van Oman, wat slawe uit Somalië, Kenia en Tanzanië na Indië verskeep het.
In die 17de eeu het die Portugese mededinging begin kry van die Nederlanders, die Engelse, die Franse, die Dene en die handelaars van Hamburg. As gevolg hiervan het hulle al hul nedersettings langs die Weskus, behalwe Angola, verloor. Die inheemse heersers aan die kus het die verskillende Europese moondhede teen mekaar afgespeel, verdrae gesluit en grond verhuur vir die bou van forte. Tog het die mag van die 17de-eeuse handelsmaatskappye nooit verder gestrek as die kanonne op hul forte nie.
Die Nederlanders het hul hoofposte in die kasteel St. George d'Elima, wat hulle in 1637 van die Portugese verower het, en by Axim gehad.
Die Engelse het die Cape Coast aan die begin van 1664 beset. In die huidige hoofstad Accra was daar in 1659 sowel 'n Nederlandse, Engelse as Deense fort. Die Franse het aan die begin van 1671 'n nedersetting in Quidah (Dahomé), en in 1658 een by St. Louis (Senegal) gehad. By die forte en handelsposte is baie artikels, maar hoofsaaklik goud en slawe van die inheemse handelaars en agente, gekoop.
Goudbesendings na Europa het in die 17de eeu 'n hoogtepunt bereik, maar in die 18de eeu weer afgeneem. 'n Belangrike verskil met die Amerikaanse goudhandel was dat die Europeërs in Afrika nooit toegelaat was om eers self voor die 19de en 20ste eeu die goudneerslae te ondersoek nie.
Weens die transatlantiese handel met Amerika is daar in die 17de en 18de eeu ook 'n aantal nuwe gewasse van kommersiële waarde, soos suikermielies, kassawe, grondboontjies en patats na Afrika ingevoer. Die invoer uit Europa het hoofsaaklik bestaan uit buskruit, vuurwapens en 'n verskeidenheid verbruikersgoedere soos tekstielware, jenewer en snuisterye.
In sekere gebiede in Afrika is muntskulpe as betaalmiddel gebruik. Die Nederlanders het die skulpe by Ceylon bymekaargemaak en dit in groot hoeveelhede na Afrika gebring. Die lewendige handel het daartoe gelei dat nuwe paaie van die kus na die binneland aangelê is. Sommige is met die karawaanroetes van die Sahara verbind.
Teen die middel van die 17de eeu het 'n aantal kultuurverwante gemeenskappe hulle tot mekaar aangetrokke gevoel en deur vereniging groter kultuurgemeenskappe gevorm. In 1700 het 'n aantal Akan-koninkryke in Ghana verenig om die magtige Asjanti-konfederasie te vorm. Die goue troon was hul nasionale simbool. Hul leier, Osai Toetoe, is in 1725 oorlede. Die Joroeba-konings van Nigerië is onder die alafin (monarg) van Oyo verenig. Abomey, wat oorspronklik 'n vasalstaat onder Oyo was, is deur sy koning Agaja (1708–1732) gereorganiseer. Hierdie nuwe koninkryke het diplomatieke betrekkinge met die Europeërs aan die kus gehandhaaf en die handel tot aan die einde van die 19de eeu gereël. Die enigste plek waar Blanke koloniste hulle gevestig het, was aan die Kaap die Goeie Hoop, waar die VOC in 1652 'n verversingspos opgerig het. Die immigrante, eers die Nederlanders en later die Franse Hugenote en Duitsers, het van landbou en veeteelt geleef en later dieper die binneland in getrek.
Namate hulle die binneland inbeweeg het, het hulle die Khoisan-volke onderwerp. Vervolgens het hulle met die Xhosas gebots, wat weer gelei het tot die Grensoorloë van 1779 tot 1850.
Aan die begin van die 19de eeu is daar nog twee groot Islamitiese ryke in Wes-Afrika gestig. Twee geleerdes uit die Foelani-volk was daarvoor verantwoordelik, naamlik Oetmaan dan Fodio (1754–1818) en al-Haadj Omar Taal (1797–1864). Hulle politieke doel was om die Islam te versprei en 'n einde te maak aan die mag van die baie klein Afrika-heersers wat die onderdane vir hulle landboubedrywighede misbruik het. Hulle doel is egter nooit bereik nie omdat die Franse en Engelse ekspedisies dit verhinder het. Dit geld ook vir die Zoeloe-koninkryk in Suid-Afrika wat Shaka, wat van 1807 tot 1828 regeer het, uit die Nguni-volk gestig het. Die ryk is eers deur 'n burgeroorlog geteister en het later finaal voor die Boere en die Engelse geswig.
19de-eeuse indringing
wysig
.png)
In die 19de eeu het Europa se belangstelling in Afrika aansienlik toegeneem. 'n Rede was dat die uitvinding van die telegraaf en die stoomboot-kommunikasieverbinding tussen Afrika en Europa vinniger en doeltreffender gemaak het.
Eers was die belangstelling bloot humanitêr van aard, en dit het gegaan oor sendingwerk en die afskaffing van die slawehandel. Hierin het Engeland die leiding geneem. In 1807 is die slawehandel, wat toe al nie-winsgewend was, afgeskaf, en in 1833 is slawerny ook verbied. Spoedig het ander lande Engeland se voorbeeld gevolg, maar Portugal het eers in 1878 sy slawebedrywighede gestaak.
Intussen is daar oral in Europa sendinggenootskappe gestig wat hulle op die "ongelowige barbare" van Afrika toegespits het. Bekendes was die London Missionary Society, die Church Missionary Society, die Bremer Mission, die Moravic Brothers, die Mission Africaine de Lyon en die White Fathers.
Die reise van die sendeling David Livingstone in Oos-, Suid- en Sentraal-Afrika van 1853 tot 1873 het veral groot bekendheid verwerf. Van direkte belang was ook die ekspedisies van die geografiese genootskappe wat met of sonder steun van die regering plaasgevind het. Die verslae van die ekspedisies het 'n groot invloed op die openbare mening in Europa gehad. Dit het gelei tot die politieke en ekonomiese belangstelling in Afrika.
Die tyd van die handelsmaatskappye was verby. Die forte het onder die regstreekse beheer van die verskillende Europese moondhede geval. Handel is ook op 'n groter skaal bedryf en 'n groter verskeidenheid handelsware is aangebied.
Palmolie, veral in lampe gebruik, het die belangrikste uitvoerproduk geword. Die toestand van die onafhanklike Afrika-handelaar het langsamerhand versleg teenoor die ryk Europese handelaars, wat buitendien eerder deur hul eie regerings ondersteun is.
Al dié omstandighede het gelei tot die vinnige indringing van Europese moondhede in Afrika. In 1861 het die Engelse die eerste moderne kolonie, naamlik Lagos (Nigerië), gestig. Hulle het ook daarop aangedring om die skepe ná en van Afrika te deursoek vir die aanwesigheid van slawe. Slawe wat aan boord gevind is, is na Freetown in Sierra Leone gebring. Bevryde slawe uit Amerika het na 'n ander deel van die Weskus verhuis waar Liberië in 1847 as 'n onafhanklike staat met sy eie grondwet tot stand gekom het.
Die oorgang van die laaste Afrika-vestings van die Dene en Nederlanders na die hande van die Engelse in onderskeidelik 1850 en 1872 het tot die eerste groot militêre optrede in Wes-Afrika gelei. In 1874 het 'n Engelse ekspedisiemag onder leiding van sir Garnet Wolseley (1833–1913) koning Kofi Karikari van die Asjanti's, wat sy reg op die voormalige Nederlandse gebied wou handhaaf, verslaan. Die hoofstad Kumasi is verwoes.
Intussen het die Franse teen 1830 ook begin om Noord-Afrika binne te dring. Tussen 1854 en 1864 het Louis Faidherbe (1818–1889) 'n aantal ekspedisies in die omgewing van Senegal uitgevoer. Daarmee het hy die grondslag van die Franse koloniale ryk suid van die Sahara gelê.
In 1876 het Leopold II van België die International Association for the Exploration and Civilizing of Central Africa – bekend as die Internasionale Afrika-Assosiasie – gestig om die gebied om die Kongorivier te verken.
Die Amerikaanse ontdekkingsreisiger Henry Morton Stanley is deur Leopold opdrag gegee om verdrae met die "inboorlinge" te sluit en die gebied vir die handel oop te stel. Die Wedloop om Afrika was nou in volle swang.
Tussen 1883 en 1885 het 'n aantal Duitse ekspedisies probeer om soveel grondgebied moontlik onder die beskerming van die Duitse keiser te bring. Terselfdertyd het die Engelse en Franse militêre ekspedisies Afrika deurkruis om soveel Afrika-leiers moontlik te oorreed om veiligheidsverdrae met hulle regerings te sluit.
Dié chaotiese toestand het tot politieke spanning in Europa gelei. In 1885 is daar op die Koloniale Konferensie van Berlyn besluit om Afrika se invloedsfeer op te deel. Die finale verdeling van Afrika het egter later plaasgevind deur die sluit van 'n aantal verdrae tussen Engeland, Frankryk, Duitsland en later ook België.
Die koloniale tydperk
wysig
Die vestiging van die Europese moondhede se mag in Afrika het baie militêre inspanning geverg. Die Franse het byvoorbeeld 'n gedugte teenstander gehad in die Dyula-leier, Samori, wat in 1898 daarin geslaag het om die onafhanklikheid van sy gebied in Guinee en die noordelike deel van die Ivoorkus te verdedig en te behou. In Suidwes-Afrika was die Duitsers verantwoordelik vir die onderdrukking van 'n Herero-opstand wat gelei het tot die Herero-volksmoord. In Oos-Afrika was hulle verplig om oorlog te voer teen Hebe (1891–1892). In 1885 het die Engelse onder die leiding van genl. Gordon, wat in die veldslag gesneuwel het, 'n nederlaag gely teen die godsdienstige leier van die Mahdi in die Soedan, Mohammed Ahmad.
Van 1899 tot 1902 het die Tweede Vryheidsoorlog in Suid-Afrika tussen die Engelse en die onafhanklike blanke koloniste geheers. Die ontdekking van goud en diamante was die belangrikste motief.
Dit het tot 1914 geduur voordat Afrika geheel en al onder koloniale bestuur was. Aan die begin moes die kolonies met min geldelike bystand van die moederland bestuur word. Ten einde fondse te genereer is die inheemse bevolking aan verskeie soorte belastings en ander verpligtinge onderwerp, soos hutbelasting en die verpligting om 'n aantal produkte wat baie in aanvraag in Europa was, te verbou. Hulle moes ook sonder vergoeding vir die regering werk. Die onderwys- en gesondheidsdienste is aanvanklik alles aan die sendelinge oorgelaat.
Die aanlê van spoorverbindings is weens militêre en ekonomiese oorwegings bevorder. In Oos-Afrika is daar om dié rede van Asiatiese kontrakarbeiders gebruik gemaak. Grond is veral in Kenia en die destydse Rhodesië beskikbaar gestel waar die koloniste plantasies kon aanlê.
Die Engelse het in hulle kolonies lord Lugard se gedagte van direkte bestuur toegepas. Dit het daarop neergekom dat die verskillende bevolkingsgroepe volgens hul eie wette en regsbeginsels van hul tradisionele leiers bestuur word, solank hulle (die leiers) lojaal bly aan die Engelse gesag.
Die Franse gebiede het onder baie direkter gesag van hul koloniale heersers gestaan. Net die wat die Franse kultuur en lewenswyse aanvaar het, kon deel in die gesag. Só het verskillende vorme van koloniale bestuur ontstaan, waar elke Europese moondheid probeer het om die bevolking van Afrika volgens hulle lewenswyse op te voed.
Sien ook
wysigBron
wysig- Wêreldspektrum, Vol. 1, 93-, ISBN 0908409 41 9
Eksterne skakels
wysig
Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Geskiedenis van Afrika.
