William Philip Schreiner

William Philip Schreiner (Wittebergen-reservaat, distrik Herschel, Kaapkolonie, 30 Augustus 1857 tot Llandrindod Wells, Wallis, 28 Junie 1919) was 'n Suid-Afrikaanse prokureur, regsadviseur, prokureur-generaal, eerste minister van die Kaapkolonie, senator van die Unie van Suid-Afrika en hoë kommissaris in Londen, hoewel hy waarskynlik veral onthou word as die broer van Olive Schreiner, die eerste skrywer in Suid-Afrika wat Engelse prosa van eersterangse kaliber opgelewer het. Hy en sy suster, onderskeidelik hul ouers se negende en tiende kind, was die skranderste van die kroos van twaalf.

William Philip Schreiner
Eerste Minister van die Kaapkolonie
Ampstermyn 13 Oktober 1898 – 17 Junie 1900
Voorafgegaan deur	Gordon Sprigg
Opgevolg deur	Gordon Sprigg
Persoonlike besonderhede
Gebore	30 Augustus 1857 Witteberge-sendingstasie
Sterf	28 Junie 1919
Politieke party	Afrikanerbond
Kiesafdeling	Kimberley, Queenstown
Eggenoot/-note	Frances Hester Reitz
Religie	Vrydenker

William Schreiner het 'n leidende rol gespeel in die laaste twee dekades van die 19de eeu wat uitgeloop het op die Suid-Afrikaanse Oorlog. Nadat hy weens verdeeldheid in sy kabinet oor die Suid-Afrikaanse Oorlog as eerste minister van die Kaapkolonie moes bedank, het hy eers weer in 1908 tot die aktiewe politiek teruggekeer en nooit weer 'n leidende rol gespeel soos in die 19de eeu nie. Dr. W.J. de Kock skryf in Heldegalery: "Sy loopbaan was nie skouspelagtig nie, en tog was hy 'n man wat aan sy tydgenote bekend was nie alleen as briljante advokaat en regsgeleerde nie, maar as 'n waarlik goeie mens wat die eienskappe van deeglikheid, mensliewendheid en karaktervastheid in die politieke lewe en in openbare aangeleenthede as bates aangewend het." Hy noem Schreiner se lewe "mooi" en sê dit is gekenmerk deur "hardwerkendheid en deeglikheid, gepaard met vriendelikheid teenoor almal met wie hy in aanraking gekom het". 'n Vriend, adv. Ralph Close, het kort ná Schreiner se dood gesê: "Whatever he said, all men believed him, that as he spake so he thought, and whatever he did, that he did with a good intent."

Edgar H. Brookes skryf hoewel Schreiner anti-imperialisties was, was hy in wese 'n lojale Britse onderdaan. Toe oorlog in Suider-Afrika laat in die 1890's onafwendbaar begin lyk, het Schreiner opreg na vrede tussen Brittanje en die Boererepublieke gestrewe, soms tot die ontsteltenis van die goewerneur en Britse hoë kommissaris, sir Alfred Milner. Schreiner het gehoop, selfs al sou oorlog dan uitbreek, dat die Kaapkolonie "a little place of peace" kon bly, hoewel dit ingevolge die destydse grondwetlike beginsels outomaties by enige oorlog betrokke sou wees wat die koningin verklaar het. As die Kaapse eerste minister van 1898 af, het hy die Tweede Vryheidsoorlog onwillig betree, waarna hy weens tweestryd in sy kabinet in Junie 1900 verplig was om te bedank. In die verkiesing van 1904 kon hy nie daarin slaag om 'n setel te wen nie, en eers in 1908 kon hy terugkeer na die Kaapse wetgewende vergadering. Die subtitel van sy biografie deur prof. Eric Walker is "a South African", en dit, skryf Brookes, was hy inderdaad. "Hy lewe voort in die Suid-Afrikaanse geskiedenis as iemand wat die Afrikaners se belange altyd op die hart gedra het, selfs in hul donkerste uur, en terselfdertyd as 'n vooraanstaande kampvegter vir die Afrika-rasse, maar boweal as iemand met vlekkelose integriteit, verhewe bo bedrog en onbaatsugtig, met 'n liefde vir sy land verhewe bo alle persoonlik ambisie of gerief."

Dr. T.R.H. Davenport skryf: "Schreiner was 'n uiters begaafde man en het die suksesvolste advokaat van sy tyd geword asook 'n leier van die Kaapse balie, maar in die hof het hy nie dieselfde hoë peil bereik nie. Daar was hy geneig om uit die hoogte te wees sodat hy by baie botsings met lede van die regbank betrokke was. Sy neiging om elke puntjie met oordrewe presiesheid te beredeneer, het nie alleen sy kollegas in die hof mateloos geïrriteer nie, maar ook parlementslede, wat somtyds sy uiters ingewikkelde toesprake moes verduur waarin die hooftema uiteindelik totaal vertroebel is deur besonderhede. In 'n eeu van heftige politieke partygees, het Schreiner matig probeer optree, maar nie daarin geslaag nie. Tog was hy as mens hartlik, simpatiek, veels te gulhartig en die opregtheid self sodat hy alom gewild was en hoë agting geniet het."

Herkoms en kinderjare

William se vader, Gottlob Schreiner, is in 1814 op die dorpie Fellbach naby Stuttgart in Duitsland gebore. Nadat hy sy ambag as skoenmaker verlaat het, het hy aan die sendingkweekskool in Basel gaan studeer, van waar hy na die Islington College gegaan het, maar in 1837 vertrek het om in diens van die Londense Sendinggenootskap te tree. Nog in dieselfde jaar, op 7 November 1837, is hy getroud met Rebecca Lyndall nadat hy in Junie daardie jaar as predikant georden is. Rebecca was die dogter van eerw. Samuel Lyndall en sy tweede vrou. Gottlobb is gevul met sendingywer vanweë die Herlewingsbyeenkomste wat hy bygewoon het en, nadat die paartjie getroud is, het hulle 'n skip na die Kaapkolonie gehaal "om die evangelie aan die heidene te gaan verkondig".

William Schreiner se pa, Gottlob Schreiner, was 27 jaar sendeling tot hy gedwing is om te bedank omdat hy om den brode op klein skaal handel gedryf het.

Vroeg in Februarie 1838 het die toekomstige eerste minister van die Kolonie se ouers, wat uiteraard nog kinderloos was, voet aan wal gesit in die Kaap. Kort ná hul aankoms het hulle na Port Elizabeth verhuis en vervolgens na Philipton, nie ver daarvandaan nie. Gottlob was 'n "groot, goed geboude man, teruggetrokke en met 'n naïewe vertroue in mense", maar hoewel hy nie buitengewoon intelligent was nie, het sy goedhartigheid, onselfsugtigheid en vrygewigheid dit vergoed. Sy vrou het al die eienskappe besit wat hy kortgekom het: sy was kragdadig, skerpsinnig en prakties, en het baie van haar eienskappe aan haar kinders oorgedra.

Rebecca Lyndall is in 1818 in Londen gebore. Haar opvoeding was veel beter as dié wat die meeste meisies destyds ontvang het. Sy was 'n vasbeslote vroutjie met 'n fyn waarnemingsvermoë en waagmoed. Die primitiewe, ongenaakbare omgewing en lewensomstandighede in Suid-Afrika moes uiterste sielskrag en uithouvermoë van haar geverg het. Aanvanklik het sy 'n onwrikbare geloof gehad wat haar struikelblokke help oorwin het. Hoewel haar godsdienstige oortuigings soms aan fanatisme gegrens en tot ernstige konflik in haar kinders gelei het, was dit juis dié geloofsopvattinge wat haar staande gehou het.

Van Philipton na Wittenbergen

Van al sy broers en susters was William die naaste aan Olive, wat sowel ouderdom as temperament en intelligensie betref het.

Philipton in die vrugbare Katriviervallei is kort voor die Schreiners hulle daar gaan vestig het, deur swart stamme ontruim ingevolge 'n verdrag tussen goewerneur lord Charles Somerset en hoofman Gaika. Hier is William se oudste suster, Katherine, gebore sonder enige hulp. 'n Jaar later het die gesin na Philippolis in die Suid-Vrystaat verhuis waar, in Adam Kok se gebied, die eerste seun, Frederick, gebore is. In 1842 verhuis die gesin verhuis na Basel, wat deur Gottlob na die Europese stad genoem is, aan die Caledonrivier, naby die grens van die teenswoordige Lesotho. (Van dié sendingstasie het niks oorgebly nie.)

Terwyl die gesin hulle in die daaropvolgende jare op verskeie plekke na aan die grens van dié bergagtige gebied gevestig het, het William se ouer sibbes met gereelde tussenposes vermeerder: Theophilus (Theo) is in 1844 op Colesberg gebore, Alice in 1845 op Basel en Henrietta (Het of Ettie) in 1850 op Umpukani. In 1854 het die gesin na die Wittebergen-sendingstasie verhuis waar Olive Emilie Albertina Schreiner (so genoem na haar gestorwe broers: Emile, Oliver en Albert) op 24 Maart 1855 gebore is as die ouerpaar se neënde kind. Mettertyd sou Rebecca twaalf kinders in die lewe bring, van wie talle kleintyd oorlede is.

Hulle is in chronologiese volgorde (met een wat ontbreek): Kate (1840), wat met die aantreklike sakeman John Findlay getroud is en op Fraserburg gaan woon het. Fred (1841), wat gegradueer het aan die Universiteit van Londen en die aanvanklik geslaagde New College in Eastbourne opgerig het. Emile (?), wat oorlede is binne drie maande ná sy geboorte. Theo (1844), wat 'n onderwysers geword het, nes Fred, maar 'n godsdienstige fanatikus was. Alice (1845), wat met die Ier Robert Hemming getrou het en oorlede is op 38 nadat sy die lewe geskenk het aan 15 kinders. (Hemming was bibliotekaris, winkelier en in 1858 die eerste posmeester op Fraserburg.) Oliver (?), wat jonk oorlede is. Ettie (1850), wat ook 'n godsdienstige fanatikus was, maar volgens William se swaer Samuel Cronwright "miskien die mees uitstaande Christin wat Suid-Afrika al opgelewer het".Albert (?), wat ook jonk oorlede is. Olive (1855), die eerste Suid-Afrikaanse skrywer van Engelse prosa wat roem verwerf het. William (1857), die latere eerste minister en briljante advokaat. Ellie (1862), wat dood is op twee, en wie se dood Olive later sou sê haar oombliklik 'n vrydenker gemaak het.

Hierdie Wittebergen-sendingstasie, waar William ook gebore is, was geleë op 'n windverwaaide, afgesonderde en rotsagtige plek in 'n sogenaamde naturelle-reservaat. 'n Groepie witgekalkte geboue was geleë naby die rand van 'n krans en blootgestel aan die elemente. Eerw. William Shepstone, 'n asmalyer, het dié ligging uitgesoek. Voorheen moes Gottlob sy eie woonplekke bou, maar nou kon hy hom toewy aan die ommuurde groentetuin voor sy huis.

William se suster Kate het die huis geskets en daarmee saam die bergagtige agtergrond en 'n weerligafleier tussen die huis en die kerkie. Weerlig het die suidelike kant van die huis teen daardie tyd al drie keer getref. Dié nedersetting was afgesonder van die beskaafde wêreld, die naaste poskantoor was meer as 150 km daarvandaan op Colesberg. Die inwoners van die reservaat was Fingo, Basoeto en basters met enkele San, wat soms spore gemaak het met die vee.

Verhuising na Healdtown

Nelson Mandela (agter, vyfde van regs) was in 1937 en '38 'n leerling aan die Wesleyaanse Kollege op Healdtown, die sendingstasie waarheen die Schreiners in 1861 met onder andere hul vierjarige seun, William, verhuis het.

William het net sy eerste vier lewensjare op Wittebergen deurgebring, want omstreeks 1861 het die gesin oudergewoonte verhuis, dié keer na Healdtown, sowat 10 km noordoos van Fort Beaufort. (Dit was op dié sendingstasie dat die eerste nog bestaande foto van Nelson Mandela in 1937 geneem is terwyl hy van daardie jaar tot einde 1938 aan die plaaslike Wesleyaanse Kollege studeer het.)

Die klein William was gaande oor sy suster Olive, met wie hy dikwels op die kleivloer van hul eenvoudige huis rondgerol het. Hulle sou lewenslank innig aan mekaar geheg bly, want hy was die naaste aan haar in ouderdom sowel as geaardheid. William se biograaf Eric A. Walker het geskryf: "Hy en Olive het ook die hoë opvatting van plig en selfopoffering behou wat by hulle ingeprent is, maar nie een het die geloof behou wat daarmee gepaardgegaan het nie, as hulle dit ooit gehad het. Religious-minded they both were, intensely so; but not so that they could pour their spiritual zeal into any earthly mould. It was the narrowness of their elders' faith that repelled them."

Die verhuising na Healdtown was as gevolg van 'n ruiling van standplase tussen Gottlob Schreiner en eerw. Arthur Brigg van Healdtown. So het die ossewaens wat William, Olive, Theo en Ettie na Healdtown toe gebring het, met eerw. Brigg na Wittebergen teruggekeer. Die reis van nagenoeg 400 km het 21 dae geduur. Op dié sendingstasie in die Katriviervallei sou William en sy gesin sowat vyf of ses jaar woon. Hier het Olive die meeste van haar tyd gewy aan stories uitdink en privaat fantasieë skep. Kleintyd al het sy die gewoonte gehad om op en af te loop terwyl sy met haarself praat en óf redeneer óf stories uitdink. Dié stories het sy dikwels aan haarself vertel, amper soos aan iemand anders, en dikwels het klein Will haar afgeluister. Dié stories sou hy dan gaan oorvertel, asof hy dit self uitgedink het, tot sy suster se ergernis.

Op Balfour

Nadat die Schreiner-gesin deur Gottlob se ongeslaagde sakeondernemings in armoede gedompel is, het eers Ettie en Olive by hul ouer broer Theo in dié huis op Cradock gaan woon en later ook William.

Die gesin, wat toe bestaan het uit die ouers, Ettie, Olive en Will nadat die ouer kinders die huis verlaat het, het ook op Healdtown nie lank bly woon nie, en in 1865 het hulle verhuis na Balfour, sowat 8 km daarvandaan. Dit was die einde van Gottlob se 27-jarige sendingwerk. Toe hy in 1861 na Healdtown verplaas is, was dit as sendeling sowel as hoof van die Wesleyaanse Nywerheidsopleidingsinstelling vir Naturelle. Om den brode het hy, soos talle ander sendelinge in Afrika, 'n tweede inkomste geskep deur handel te dryf. Maar die Wesleyaanse Sendinggenootskap het streng reëls gehad wat sendelinge belet het om enige ander beroep te beoefen; daarom moes Gottlob bedank. Dit was 'n reuse terugslag vir die gesin, want Gottlob het bloot liggaam en siel aanmekaar probeer hou; die bietjie handel wat hy gedryf het, was waarskynlik allermins winsgewend, want mense kon maklik misbruik maak van sy goedgelowigheid. Ongelukkig was sy karakter glad nie geskik vir die enigste oorblywende loopbaan nie: die handel. Op Balfour het hy 'n algemenehandelaarsaak oopgemaak. Van die oorlewende kinders was Kate en Alice albei getroud en woonagtig op Fraserburg, Fred was onafhanklik in Engeland en Theo was 21. Nog net Ettie (15), Olive (amper 11) en Will (amper 9, die jongste kind wat oorleef het) het by hulle ouers gewoon.

Hul vader se onderneming was, soos te wagte, 'n klaaglike mislukking. Hy het binne 12 maande bankrot gespeel nadat hy onbeperkte krediet toegestaan het aan sy (veral) bruin klante. Nadat hy alles aan sy skuldeisers moes oorhandig, het Gottlob die laaste tien jaar van sy lewe daaraan gewy om winkeltjies op te rig, "altyd in die omgewing van Balfour, en altyd 'n mislukking". Blykbaar het dié terugslae hom nie van stryk gebring nie, want hy het, volgens oorlewering, dit verkies om vir sy vrou uit die koerant voor te lees, pleks daarvan om die enkele klante te bedien. Gelukkig kon familielede die situasie beredder. Fred en Kate se man, John Findlay, wat 'n winkel op Fraserburg bedryf het, sou geld aanstuur, maar die eintlike uitkoms was toe Theo na Suid-Afrika terugkeer om hoof te word van die openbare skool op Cradock. Ettie het vir hom gaan huishou, waarna Olive in 1867 gevolg het en William in 1868. Die ouers het in die omgewing van Balfour aangebly waar Gottlob te perd rondgegaan en met velle, eiers, koffie en suiker gesmous het. Hy is in 1876 oorlede.

Opleiding

Will Schreiner het van sy vroegste skoolopleiding ontvang aan die skool van eerw. Robert Templeton op Bedford. Die Bedfordse Skoolraad het op 13 Desember 1865 besluit om 'n eersteklas- onsektariese seunskool op Bedford op te rig. Templeton was die eerste skoolhoof. Die huidige hoofgebou is op 25 Oktober 1913 in gebruik geneem en omstreeks daardie tyd is die skool se naam verander ter ere van sy eerste skoolhoof.

William het op Cradock skoolgegaan en is blykbaar in 1870 aanvanklik saam met Theo na die pas ontdekte diamantveld, maar het daarna sy skoolopleiding voortgesit op Bedford, Oos-Kaap (aan eerw. Robert Templeton se skool) en Grahamstad (waarskynlik Graeme-kollege), waar Theo onderwyser geword het. William was 'n fris kêrel en 'n knap sportman. Sy lewe lank het hy in sport bly belangstel. Maar hy was ook 'n seun met 'n buitengewone verstand wat, soos sy suster, vroeg al die aandag getrek het. Ná sy skoolopleiding aan Oos-Kaapse instellings, het hy na die Suid-Afrikaanse Kollege (die voorloper van die Universiteit van Kaapstad en SACS) gegaan waar sy vriende manne was soos Henry Juta, John Wessels en Ewald Esselen. Hier het hy in 1874 met lof gematrikuleer.

Drie jaar later, ná voortgesette studie aan die SA Kollege het hy die hoogste punte in die graadeksamen in letterkunde en wetenskap aan die Universiteit van die Kaap die Goeie Hoop (voorloper van die Universiteit van Suid-Afrika) behaal. In 1878 het hy na Engeland gegaan waar hy student was aan die Universiteit van Londen en aan Downing College, Cambridge, en lid geword het van die Inner Temple. Hy slaag die Londense LL.B.-eksamen in die eerste klas en het senior juris in die Cambridge Law Tripos geword. Op 3 Mei 1882 is hy tot die Engelse balie toegelaat en in dieselfde jaar het hy na Kaapstad teruggekeer.

Vroeë loopbaan

Will Schreiner het in 1898 premier van die Kaapkolonie geword danksy die ondersteuning van Jan Hendrik Hofmeyr se Afrikanerbond.

Nadat hy op 17 Augustus as advokaat van die Kaapse hooggeregshof toegelaat is, het hy 'n kantoor in Adderleystraat geopen en deur hard te werk 'n winsgewende praktyk opgebou. In die loop van die volgende 10 jaar het sy praktyk snelle vordering gemaak. In 1885 het hy opsteller van parlementêre wetsontwerpe geword, in 1887 regsadviseur van die goewerneur en hoë kommissaris en in 1889 van De Beers, Kimberley. In 1892 het hy senior advokaat geword. Sy parlementêre verbintenisse het Schreiner in noue aanraking met die politieke lewe van Suider-Afrika gebring. Hy het byvoorbeeld in 1889 saam met sir Francis de Winton se sending na Swaziland gegaan en in Maart 1890 die ontmoeting van sir Henry Loch, pres. Paul Kruger en Cecil John Rhodes by Blignautspont bygewoon, die eerste Swazilandse Konvensie van die jaar opgestel en later, in 1893, die Colesbergse samesprekinge oor Swaziland bygewoon.

In 1891 is hy 'n C.M.G. gemaak vir sy dienste in verband met Swaziland. Rhodes het Will Schreiner kort hierna die prokureur-generaalskap in sy tweede kabinet aangebied, wat in Mei 1893 saamgestel is, waarna Schreiner parlementslid vir Kimberley geword het. Toe reeds het die jong regskenner en politikus in naturellesake belanggestel. Ná 'n baie kort ampstermyn het hy bedank weens swak gesondheid en te veel werk, en is hy vervang deur Henry H. Juta. Tog het hy in September 1894 nogmaals die prokureur-generaalskap aanvaar, nadat hy in die algemene verkiesing van die jaar 'n Barkly-Wes-setel in vennootskap met Rhodes betwis het. In sy verkiesingsveldtog het Schreiner ekonomiese federasie en die politieke en ekonomiese ontwikkeling van die naturellereservate bepleit, waardeur hy die amptelike steun verkry het van die Afrikanerbond, hoewel hy teenstand van sommige lede van die Bond ervaar het.

Jameson-inval

Schreiner het in sy amp gebly tot die Jameson-inval. Daar was noue samewerking tussen hom en Rhodes sodat hy selfs gehelp het met die opstel van 'n ultimatum aan die ZAR oor die sluiting van die driwwe in die Vaalrivier in Augustus 1895, 'n daad wat die Kaapkolonie kon betrek het in 'n oorlog aan die kant van Brittanje teen Transvaal. Maar die Jameson-inval was 'n aaklige skok vir Schreiner. Hy het hierna alle bande met Rhodes verbreek en al was hy gekant teen die onttrekking van die British South Africa Company se oktrooi, het hy lidmaatskap van die Kaapse gekose komitee aanvaar wat Rhodes aan onbehoorlike gedrag skuldig bevind het en het hy in 1897 in Londen getuienis gelewer voor die kommissie van ondersoek na die inval. So het 'n gebeurtenis wat baie Engelssprekendes in die imperiale kamp gejaag het, Schreiner in die teenoorgestelde rigting laat beweeg, na 'n hegter bondgenootskap met die Afrikanerbond op 'n tydstip toe die leierskap van dié liggaam in die Wetgewende Vergadering in die weegskaal was weens J.H. Hofmeyr se uittrede uit die parlement.

Eerste minister

Verkiesing van 1898

Dié foto van Will Schreiner is waarskynlik geneem tydens sy tweejarige termyn as Kaapse eerste minister, 1898 tot 1900.

Vroeg in 1898 is 'n verkiesing gehou vir die Kaapse Wetgewende Raad, met as belangrikste strydvraag: vir of teen Rhodes. In hierdie verkiesing het die Progressiewe (Rhodes se sogenaamde "Partye of Progress") 'n klein oorwinning behaal. In die tweede helfte van die jaar het die kompromis-ministerie van sir Gordon Sprigg egter in die moeilikheid beland. Sprigg het 'n wetsontwerp voorgelê wat voorsiening gemaak het vir 'n herindeling van die parlementêre setels met die oog op die versterking van die Progressiewe. Hieroor het dr. T. te Water, wat die sienswyse van die Bond verteenwoordig het, uit die kabinet getree. Dit is beskou as 'n oorlogsverklaring; en al is die wetsontwerp met 'n klein meerderheid aangeneem, het die regering daarna, op 'n mosie van wantroue, 'n nederlaag gely. Die Wetgewende Vergadering is ontbind, en Kaapland is in die heftigste verkiesingstryd van sy geskiedenis gedompel. Cecil John Rhodes het in hierdie verkiesing, saam met sy vriende, sy volle gewig ingewerp. Deur middel van Het Dagblad, kort tevore deur ds. S.J. du Toit opgerig met behulp van Rhodes, kon tot die Afrikaners gespreek word, terwyl origens 'n swart koerant in die lewe geroep en geldelike belange in verskeie Engelse koerante opgekoop is. Agente is uit Engeland ingevoer spesiaal vir die verkiesing, en geen geld is gespaar nie. Maar in weerwil van dit alles het die Bondsorganisasie geseëvier en is die verkiesing met die steun van die gemagtigde Engelssprekende Kolonialers gewen met 'n meerderheid van een. Met so 'n uiters geringe meerderheid moes premier Schreiner versigtig loop, maar dit het weldra as gevolg van geslaagde tussenverkiesings tot 'n praktiese meerderheid aangegroei.

Vir die Kaapse beweging ten gunste van vrede in Suid-Afrika was die verkiesingsuitslag 'n oorwinning, maar by die imperialiste het dit die oorlogsgees nog sterker aangewakker. Die Progressiewe Party, met Rhodes as die wesenlike leier, het 'n suiwer oorlogsparty geword; terwyl sir Alfred Milner, wat hom ten volle vereenselwig het met die uiterste imperialiste, in die Bondsoorwinning 'n nuwe bewys gesien het vir die toenemende invloed van die Suid-Afrikaanse Republiek, nie slegs op die Hollandse Afrikaners nie, maar ook op die gematigde Engelse groep. Ná hierdie nuwe nederlaag van Rhodes in Suid-Afrika was hy meer vasbeslote as ooit om die prestige van Engeland te handhaaf.

Sprigg moes bedank en Schreiner is gevra om 'n kabinet saam te stel. Hy het die ietwat onharmoniese kombinasie gekies van John X. Merriman (tesourier-generaal), Richard Solomon (prokureur-generaal), Jacobus Wilhelmus Sauer (kommissaris van kroongrond), T.N.G. te Water (minister sonder portefeulje) en A.J. Herholdt (sekretaris van landbou). Schreiner se vernaamste taak gedurende die eerste jaar van sy bewind was om 'n verdere verswakking in die reeds gespanne betrekkinge tussen die Britse regering en die ZAR te probeer voorkom. Deur hegte samewerking met J.H. Hofmeyr buite die kabinet en met T.N.G. te Water daarbinne, het hy sy Bond-ondersteuners onder beheer gehou.

Bloemfonteinse konferensie

Pres. Paul Kruger en sir Alfred Milner kom byeen op die Bloemfonteinse konferensie wat anti-imperialiste gehoop het 'n oorlog in Suider-Afrika sou kon afweer. Pres. M.T. Steyn, die gasheer, staan in die middel.

Terwyl die spanning tussen die imperialiste en gematigde Suid-Afrikaners opgelaai het, het eerste minister Schreiner hard probeer, met behulp van Merriman en die hoofregter, sir John de Villiers, om die mededingende regerings na die konferensietafel te bring. Alfred Milner het die Uitlander-vraagstuk ten volle uitgebuit om Suider-Afrika op 'n oorlog af te stuur wat hy seker was Brittanje sou wen en wat 'n nuwe era van Britse heerskappy oor die hele subkontinent sou inlui. As goewerneur van die Kaapkolonie en hoë kommissaris het hy gedurig klem gelê op die uitlanders se griewe, onder meer dat die Kruger-regering hulle politieke regte geweier het, en daarop gesinspeel dat Krugerisme, die nuwe gonswoord van destyds, tot niet gemaak moes word. Kitchener het die steun van die Britse regering geniet, hoewel Whitehall hom gemaan het om versigtig te wees. Nadat hy 'n ruk lank geduldig opgetree het, het hy ongeduldig geraak en toe aan Joseph Chamberlain geskryf: "Daar is geen ander uitweg nie … behalwe om Transvaal te hervorm, of oorlog." 'n Lang en ingewikkelde geskil het gevolg met versoekskrifte en eise. Schreiner en talle ander Kaapse politici was diep besorg omdat daar byna geen kans was dat die Kaap, as 'n Britse kolonie, onpartydig sou kon bly tydens 'n oorlog tussen die Boererepublieke en sy koloniale heerser nie.

Schreiner het eindelik daarin geslaag om op 31 Mei 1899 in Bloemfontein pres. Kruger en sir Alfred Milner teenoormekaar te bring op 'n konferensie om die probleem tussen Groot-Brittanje en Transvaal op te los. Al het die Kaapse eerste minister Milner, wat as gesant van die koningin sy politieke meerdere was, probeer oorreed om hom toe te laat om die konferensie by te woon, het die hoë kommissaris hom alle deelname geweier. Pres. Steyn het as gasheer opgetree, maar nie aan die samesprekings deelgeneem nie. Milner het dit as 'n nodelose byeenkoms beskou. Blykbaar was hy uit die staanspoor vasbeslote om die konferensie te laat verongeluk en het 'n afsydige houding ingeneem en dikwels laat opgedaag. Pres. Steyn het besef hoe meer pres. Kruger toegee, hoe meer sou Milner eis sodat 'n dooiepunt onvermydelik was. Milner het die onderhandelinge beëindig en teruggekeer na Kaapstad. Albei die Boerepresidente het hierna besef dat oorlog onafwendbaar was.

Suid-Afrikaanse Oorlog

Nadat die Boererepublieke daartoe gedwing is om oorlog teen Brittanje te verklaar, moes Schreiner en sy anti-imperialistiese kabinetslede magteloos toekyk hoe derduisende Britse soldate die Kaapkolonie binnestroom op pad na die gevegsfront op die grens van die Oranje-Vrystaat en Transvaal. Dié Britse troepe was in optog in Strandstraat op pad na die meent in Groenpunt, toevallig verby die huis van Marie Koopmans-De Wet, wat later soveel moeite sou doen om die nood van die lydendes in die republieke te verlig.

Toe Hofmeyr in Julie terugkeer na 'n besoek aan Pretoria met wat die Kaapse kabinet beskou het as 'n redelike grondslag vir 'n ooreenkoms in sy sak, het Schreiner en sy ondersteuners openlik na vore gekom en was hulle ten gunste van 'n aanname van die voorwaardes wat deur Hofmeyr en die Kruger-regering bespreek is, maar dit was tevergeefs. Toe dit duidelik word dat daar oorlog dreig en dat die Kaapkolonie, as Britse gebied, nie formeel neutraal kon wees nie, het Schreiner hom deur bemiddeling van die Bondkomitees en die NG predikante beywer om 'n Boere-rebellie te voorkom, op die voorwaarde, wat met Milner aangegaan is, dat koloniale magte net vir die verdediging van koloniale gebied gebruik sou word. Toe die oorlog uitbreek, het die rebellie gedurende die res van Schreiner se ampstermyn beperk gebly tot gebiede wat werklik deur Boeremagte beset is.

Ná die uitbreek van die oorlog, toe spanning in die Kolonie deurgewerk het tot in die kabinet, was dit vir Schreiner onmoontlik om 'n span bymekaar te hou waarin die Boergesinde Merriman, Sauer en Te Water gewedywer het met die wettiese en pro-imperiale houding van Richard Solomon, wat as prokureur-generaal vir die verhoor van die Kaapse rebelle verantwoordelik was. Die kabinet was skerp verdeel oor die kwessie van die straf van die rebelle. Aanvanklik het alle lede 'n memorandum van Merriman onderskryf wat bepleit het dat die Kanadese presedent van 1838 gevolg moes word, waarvolgens die voorbokke gestraf word, maar algemene amnestie aan die res verleen word. Maar druk deur die koloniale sekretaris, Joseph Chamberlain, en Milner, het Schreiner daartoe beweeg om sy steun te gee aan die beleid wat deur die Britse regering aan die hand gedoen is: spesiale geregshowe om die rebelle te verhoor, met 'n vyf jaar lange verbeuring van stemreg as die minimum straf.

Toe Solomon en Herholdt ook hul steun toesê aan hierdie beleid, het dit 'n onherstelbare skeuring in die kabinet veroorsaak sodat premier Schreiner in Junie 1900 bedank het. Deurdat sy beleid nie deur die Bond-koukus onderskryf is nie, hoewel sonder bitterheid, het hy met 'n handjie vol volgelinge, bekend as die 'Adullamiete', na die dwarsbanke verskuif. Kort daarna het hy 'n persoonlike referendum in sy kiesafdeling, Malmesbury, gehou. Toe hy nie voldoende bewys van positiewe steun kon kry nie, het hy as lid bedank nadat hy die kiesafdeling sedert 1898 verteenwoordig het. Schreiner het teruggekeer na die gereg en regsadviseur geword van die Kaapse regering, die British South Africa Company, Rhodesia Railways en Imperial Cold Storage (sir David Pieter de Villiers Graaff se firma).

Terugkeer na die politiek

Dr. Abdullah Abdurrahman en nog swart en bruin leiers, soos John Tengo Jabavu en eerw. W. B. Rubusana, het Schreiner aangespoor om meer regte vir Suid-Afrika se gekleurde bevolking op te eis in die Suid-Afrika-wet, die Grondwet van die Unie van Suid-Afrika.

In 1903 (of 1904) het hy tevergeefs 'n setel in die Wetgewende Vergadering as verteenwoordiger vir Caledon probeer verower; in hierdie stadium was daar nie plek vir onafhanklikes nie en albei setels is deur Bondslede verower. In 1908 probeer hy weer, weer as 'n onafhanklike, en ontvang hy versoeke van kiesers van Port Elizabeth, Oos-Londen, Queenstown, Kokstad en Griekwaland-Oos. Hy het die uitnodiging van Queenstown aanvaar en 'n setel verower, hoewel die speaker, sir William Bisset Berry, 'n vooraanstaande plaaslike kandidaat en mede-onafhanklike, verwerp is. Die eerste minister, Merriman, het Schreiner versoek om die Kaapkolonie te verteenwoordig op die Nasionale Konvensie, maar hy het dit van die hand omdat hy hom reeds verbind het om die verdediging van Dinuzulu, die Zoeloe-opperhoof, waar te neem, wat tereggestaan het weens beweerde deelneming aan die rebellie van 1906. Met kenmerkende onbaatsugtigheid het Schreiner sy volle aandag toegespits op hierdie moeilike, met emosie belaaide saak. Hy was tereg bevrees dat dit op 'n groot geregtelike dwaling sou uitloop en hy het daarin geslaag om Dinuzulu vrygespreek te kry op 18 uit die 21 aanklagte wat deur die vervolging teen hom ingebring is.

Nasionale Konvensie

As hy die Nasionale Konvensie bygewoon het, sou Schreiner moontlik 'n vurige pleidooi gelewer het vir die oordrag van meer politieke mag as wat in die Suid-Afrika-wet beliggaam is, want soos J.H. Hofmeyr, het hy in federasie die oplossing vir die moeilikhede van die toekomstige Unie gesien. Veral was hy bevrees dat die liberale rassebeleid van die Kaapkolonie in gevaar gestel sou word deur 'n unitêre Grondwet. Sy menings oor rassebetrekkinge het, miskien onder die invloed van sy suster Olive, stadig maar seker 'n liberale koers ingeslaan, en hoewel hy nie aan die Konvensie deelgeneem het nie, het hy 'n moedige hoewel vergeefse stryd aangeknoop ter verdediging van die politieke regte van die gekleurde bevolking in die debatte in die Kaapse Parlement oor die Unie-wetsontwerp.

Agiteer vir swart regte

William Schreiner en (voor in middel) en afgevaardigdes van die Kaapkolonie se Suid-Afrikaanse Party, onder wie Abdullah Abdurrahman, John Tengo Jabavu en eerw. W. B. Rubusana, wat in 1909 in Londen probeer steun werf het vir nierassige stemreg in die nuwe Grondwet van die Unie van Suid-Afrika.

Veral op aansporing van dr. Abdullah Abdurrahman, John Tengo Jabavu en eerw. W. B. Rubusana, leiers van die bruin en swart standpunte, het Schreiner voorgestel dat gekleurde burgers verkiesbaar moes wees as lede van die senaat en volksraad, dat die Unieparlement ontneem behoort te word van die bevoegdheid om lede te laat verwyder op grond van ras of kleur en, toe hierdie voorstelle verwerp is, dat die bruin en swart stemreg verskans moet word, nie slegs deur 'n tweederdemeerderheid in albei huise nie, soos neergelê in die konsepwetsontwerp, maar ook deur 'n tweederdemeerderheid van Kaapse lede. Schreiner, ontevrede omdat hy van mening was dat die finale vorm van die Unie-wetsontwerp nie genoegsame sekerheidstellings ingehou het nie, het 'n afvaardiging, waarvan Abdurahman en Rubusana lede was, gelei om hulle saak aan die Britse parlement en publiek te stel. Schreiner wou hê Westminster oorreed om die beginsel van swart stemreg na die hele Unie uit te brei. Die verskansing van dié stemreg (weliswaar gekwalifiseerd), was nie vir hom genoeg nie. Hy is egter kil ontvang in Londen. Die Times het byvoorbeeld aangevoer dat hy nie die ware belange van die gekleurde bevolking van Suid-Afrika verteenwoordig het nie en dat hy trouens deur baie gekleurdes teengestaan is. Die Britse parlement kon in elk geval nie die wil van die volk, soos verwoord deur die parlemente in die kolonies, verontagsaam nie. Albei huise van die parlement het die wetsontwerp aanvaar.

Schreiner wou hom nie as lid vir die verkiesing van die Unievolksraad verkiesbaar stel nie, waarskynlik weens sy ervaring met die swart en bruin afvaardiging in Londen, hoewel hy genl. Louis Botha se uitnodiging aangeneem het om in die senaat te dien as 'n genomineerde met bevoegdheid om in belang van die swart en bruin bevolking te praat. Schreiner het egter algaande uit pas begin voel met die neiging tot rasseskeiding wat besig was om in die beleid jeens gekleurdes te ontwikkel, al is hy eers omstreeks 1908 tot 'n ruimer sienswyse jeens die regte van Suid-Afrika se gekleurde bevolking "bekeer", 'n woord wat hy self in dié opsig gebruik het. Dié bekering het in 1899 begin toe hy die Transkei saam met Jabavu besoek het. Ná sy terugkeer na die politiek, was Schreiner se beleid jeens wat destyds as die "naturelle" bekendgestaan het, dié van integrasie en van gelyke regte vir alle beskaafde mense.

Schreiner se "bekeerde" beskouing van rasseverhoudinge in Suid-Afrika het grotendeels ooreengestem met die Kaapse liberale standpunt wat teruggevoer kan word tot by sir George Grey se opvatting uit die 1850's dat swart mense in die Europese kultuur en instellings opgeneem en geassimileer moet word. Dié beleid het al in die 1860's begin plek maak vir die vroeë voorloper van rasseskeiding (apartheid) toe Theophilus Shepstone reservate in Natal opgerig het. Die oortuiging het ál meer posgevat dat onderhorige volke volgens hul eie gebruike regeer moes word, pleks van hulle in die Westerse kultuur op te neem.

Ná die inlywing by die Kaapkolonie van Brits-Kaffrarië in 1865, Fingoland en Griekwaland-Oos in 1879, Gcalekaland en Temboeland in 1885 en Mpondoland in 1894, was die swart bevolking in die Kaapkolonie amper vyf keer meer as die wit bevolking: 1 480 000 vergeleke met 314 000 volgens die sensus van 1891. In daardie dekade het die swart bevolking ook baie meer begin rondbeweeg tussen die reservate en ál meer het blywende op die dorpe en die stede van die twee kolonies en twee republieke kom woon. Dit was Schreiner wat in 1899, net nege jaar voor sy "bekering" en toe hy nog eerste minister van die Kaapkolonie was, voorgestel het die beste sou wees om verstedelikte swartes, wat na die "blanke nedersettings" verhuis het om te werk, in kampongs saam te voeg, maar aan die einde van hul dienstermyn moes hulle terugkeer na die plek waarvandaan hulle gekom het, "na die naturellegebiede waar hulle eintlik hul tuiste behoort te vind". So het Schreiner die opvatting ondersteun dat swart "lokasies" van wit dorpe en stede geskei moes word. Van 1902 tot 1904 het talle stede en dorpe oral in Suid-Afrika swart mense deur wetgewing begin verplig om in sulke geskeide lokasies te woon.

Ná 1908 het Schreiner onafhanklik van die oorheersende wit ingesteldheid jeens die "rassevraagstuk" opgetree en byvoorbeeld die Naturellegrond-wetsontwerp van 1913 teengestaan, sowel uit beginsel as wat die besonderhede daarvan betref. Ook het hy saamgewerk met Mahatma Gandhi om die Immigrasie-wetsontwerp van 1911, wat hoofsaaklik teen Asiate gemik was, teen te staan. Hy het ook die Vrywaringswetsontwerp geopponeer wat in 1914 deur die regering ingedien is om voorsiening te maak vir die deportasie van die leiers van die Rand-staking.

Badkuur in Duitsland

Schreiner het in 1914 na Bad Nauheim in Duitsland gegaan om 'n lang badkuur te neem.

Schreiner het Suid-Afrika in April 1914 verlaat met die doel om 'n lang badkuur by Bad Nauheim te neem. Hy het reeds 'n geruime tyd hartmoeilikheid ondervind en was altyd 'n werkesel. Sy gesondheid het voorheen al ingegee weens die stremming van 'n omvattende regspraktyk, gepaard met sy parlementêre werk, en sy dokters het hom keer op keer gewaarsku dat hy hom nie voortdurend so kon ooreis nie. Schreiner het hom egter feitlik deurgaans ongenadig bly dryf, dikwels weens geldelike behoeftes, want hy was onder meer vasbeslote om sy kinders 'n goeie opvoeding te gee. Daarby het hy bygedra tot die onderhoud van sy bejaarde moeder, wat tot haar dood in 'n Grahamstadse klooster gewoon het. Gedagtig daaraan dat sy opvoeding slegs moontlik gemaak is deur studiebeurse en die gulhartigheid van sy familie en vriende, het Schreiner voortdurend somme geld gegee vir die opvoeding van sy neefs en niggies en etlike ander behoeftige mense.

Sy laaste vyf lewensjare

Dié foto van Will Schreiner is waarskynlik geneem tydens die laaste dekade van sy taamlik kort lewe. Hy is oorlede in 1919 in die ouderdom van 61.

Met sy gesondheid heelwat beter, het Schreiner enkele dae voor die uitbreek van die Eerste Wêreldoorlog na Londen teruggekeer. Met die dood van die hoofregter, lord De Villiers, in September 1914, is Schreiner 'n setel in die regbank van die appèlhof aangebied, maar hy het dit van die hand gewys. Pleks hiervan het hy die amp van hoë kommissaris van die Unie in Londen aanvaar toe sir David Pieter de Villiers Graaff uit die pos bedank. Sy moeilikste taak in dié veeleisende amp was die versorging van die Suid-Afrikaanse troepe in Europa, wat buite sy ampspligte geval het. Hoewel sy gesondheid ondermyn is deur die voortdurende spanning, het hy sy dienste tot die einde van die oorlog beskikbaar gestel. Hy sterf op die dag waarop die Verdrag van Versailles onderteken is en doen so tot op die dag sy belofte gestand dat hy tot aan die einde van die Groot Oorlog hoë kommissaris sou bly.

Schreiner was 'n Vrymesselaar, sedert sy kollege-dae 'n geesdriftige sportman en 'n uitmuntende rotshengelaar.

Gesinslewe

Schreiner het in 1884 in die huwelik getree met Frances Reitz, die suster van die latere pres. F.W. Reitz van die Oranje-Vrystaat. Hul vader, F.W. Reitz die oue, was 'n seun van die Reitz-stamvader in Suid-Afrika, Jan Frederik Reitz, wat getroud was met Barbara Jacoba van Reenen.

William Schreiner is op 3 Januarie 1884 getroud met Frances Hester Reitz, 'n dogter van F.W. Reitz die oue van Kliprivier, Swellendam, en 'n suster van F.W. Reitz, later president van die Oranje-Vrystaat. Schreiner se skoonvader, 'n seun van die familie Reitz se stamvader in Suid-Afrika, Jan Frederik Reitz (1761–1824), was 'n merkwaardige man en 'n leier in die Overbergse distrik. Jan Frederik, 'n voormalige skeepskaptein, het die merinobedryf in Suid-Afrika tot stand gebring en saam met Michiel van Breda jr. se plaas Zoetendalsvlei (distrik Bredasdorp), het F.W. die oue se plaas Rhenosterfontein (distrik Swellendam) die vroeë middelpunt van die merinobedryf geword. Hy was ook die stigter van die Swellendamse Landbouvereniging en het hom beywer vir selfregering aan die Kaap en vir 'n skeiding tussen staat en kerk. Hy het van 1854 tot 1863 in die Wetgewende Raad gedien en van 1869 in die Wetgewende Vergadering. Uit die huwelik tussen William Schreiner en Frances Reitz is drie dogters en twee seuns gebore.

Bronne

• (en) Brookes, Edgar H. in Potgieter, D.J. 1973. Standard Encyclopaedia of Southern Africa. Cape Town: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery Ltd.
• (af) Davenport, dr. T.R.H. in De Kock, W.J. en Krüger, prof. D.W. (reds.). 1986. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek. Pretoria: Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing.
• (af) De Kock, dr. W.J. in Aucamp, Gerard (red.). 1947. Suid-Afrikaanse heldegalery. Kaapstad: M. Rieck.
• (af) Giliomee, Hermann in Giliomee, Hermann en Mbenga, Bernard (reds.). 2007. Nuwe geskiedenis van Suid-Suid-Afrika. Kaapstad: Tafelberg.
• (en) Krüger, prof. D.W. 1969. The making of a nation. A history of the Union of South Africa, 1910–1961. Johannesburg, London: MacMillan.
• (en) Meintjes, Johannes. 1965. Olive Schreiner. Portrait of a South African woman. Johannesburg: Hugh Keartland (Publishers) (Pty.) Ltd.
• (en) Rosenthal, Eric. 1978. Encyclopaedia of Southern Africa. Kaapstad: Juta & Co.
• (af) Van der Walt, dr. A.J.H., Wiid, dr. J.A. en dr. Geyer, A.L. 1955. Geskiedenis van Suid-Afrika deel 1. Kaapstad, Bloemfontein, Johannesburg: Nasionale Boekhandel, Beperk.