Azerbeidjan
Azerbeidjan (of Azerbaidjan of Aserbeidjan; Azerbeidjans: Azərbaycan, [ɑzæɾbɑjˈd͡ʒɑn]), amptelik die Republiek Azerbeidjan (Azərbaycan Respublikası, [ɑzæɾbɑjˈd͡ʒɑn ɾespublikɑˈsɯ]), is 'n landingeslote land in Suidwes-Asië in die Kaukasusberge. Dit is die beduidendste land in die suidelike Kaukasus-streek van Eurasië. Azerbeidjan word begrens deur die Kaspiese See in die ooste, Rusland in die noorde, Georgië in die noordweste, Armenië en Turkye deur die Naxçıvan-eksklawe van Azerbeidjan in die weste en Iran in die suide. Die land, wat in 1920 met geweld by die Sowjetunie ingelyf is, het sy onafhanklikheid in 1991 met die verbrokkeling van dié staat herwin.[6]
| |||||
| Volkslied: Azərbaycan marşı (Azerbeidjans vir: "Mars van Azerbeidjan") | |||||
.svg)
| |||||
| Hoofstad | Bakoe | ||||
| Grootste stad | Bakoe | ||||
| Amptelike tale | Azerbeidjans | ||||
| Regering | Unitêre semi-presidensiële[1] grondwetlike republiek İlham Əliyev Mehriban Əliyeva Ali Asadov | ||||
| Onafhanklikheid Vorming en onafhanklikheid
• Koninkryk Albania • Eldiguzide • Demokratiese Republiek • Sosialistiese Sowjetrepubliek • Azerbeidjanse onafhanklikheid • Huidige grondwet |
van die Sowjetunie 4de eeu v.C. ca. 1135 28 Mei 1918 28 April 1920 18 Oktober 1991 12 November 1995 | ||||
| Oppervlakte - Totaal - Water (%) |
86 600 km2 (112de) 33 400 myl2 1,6 | ||||
| Bevolking - 2022-skatting - Digtheid |
10 353 296[2] (90ste) 117 / km2 (99ste) 303 / myl2 | ||||
| BBP (KKP) - Totaal - Per capita |
2024-skatting | ||||
| BBP (nominaal) - Totaal - Per capita |
2024-skatting | ||||
| MOI (2021) |  0,745[4] (91ste) – hoog
| ||||
| Gini (2005) | 26,6[5] – medium | ||||
| Geldeenheid | Manat (AM) (AZN)
| ||||
| Tydsone - Somertyd |
AZT (UTC+04) nie toegepas nie (UTC) | ||||
| Internet-TLD | .az | ||||
| Skakelkode | +994 | ||||
Azerbeidjan se historiese en kulturele erfenis strek so ver terug as die begin van die menslike beskawing. Die land is een van 'n reeks gebiede op aarde waarna as die "wieg van die mensdom" verwys word en lê in die hartland van 'n aantal antieke beskawings. Tans is Azerbeidjan een van ses onafhanklike state met Turkssprekende bevolkings, 'n lidstaat van die Turkse Raad en TÜRKSOY, 'n internasionale organisasie met sy hoofkwartier in Ankara wat die gemeenskaplike administrasie van Turkse kultuur en kunste behartig.
Die land, wat homself beskou as regsopvolger van die eerste demokratiese en sekulêre Islamitiese staat op aarde, die Demokratiese Republiek van Azerbeidjan, is steeds een van die mees progressiewe en sekulêre samelewings in die Islamitiese kultuurkring. Sy vooruitstrewende ekonomie is aan die land se olie- en gasrykdomme te danke, ten spyte van 'n bloedige oorlog met Armenië oor die Nagorno-Karabach-streek.[6]
'n Poëtiese bynaam van Azerbeidjan is "Land van Vlamme" of "Land van Vuur", 'n verwysing na die brandende aardgasbronne wat in antieke tye as die "Heilige Vuur van Bakoe" vereer is, maar ook na die land se verlede as een van die sentrums van die Zoroastrisme, die voor-Islamitiese godsdiens van Persië met sy kenmerkende vuurtempels. Veral in landelike gebiede is die Islamitiese godsdiens deurweef met elemente uit antieke kultusse.[7]
Etimologie
Die naam Azerbeidjan kan waarskynlik teruggevoer word na Atropates, 'n satrap van Alexander die Grote, wat in 328 v.C. die gebied van die huidige Iranse Azerbeidjan geregeer het.[8] Die Grieke het na hierdie streek as Atropatene verwys – 'n term wat deur die Parthers as Aturpatakān en deur die Sassaniede as respektiewelik Adurbadagān en Adeirbadagān oorgeneem is en waaruit die huidige landsnaam sou ontwikkel.
'n Ouer hipotese, wat vandag meestal verwerp word, voer die etimologiese wortel terug na die antieke Zoroastrisme. Die Awestiese Frawardin Yasht bevat die opmerking "âterepâtahe ashaonô fravashîm ýazamaide" ("Ons bid die Fravashi van die heilige Atarepata aan").).“[9]
Hierdie bewering word ten minste deur die feit gestaaf dat die groot vuurheiligdom Takht-i Suleiman in die gebied geleë was, waarna in die laat antieke tydperk as Adurbadagān verwys is, dus in die huidige Iran.
Die huidige staatsgebied van die Republiek Azerbeidjan is aansienlik kleiner as dié van die antieke Atropatene en kom grotendeels met Albania ooreen, 'n antieke Kaukasiese koninkryk.[10]
Geografie
Azerbeidjan is een van net twee lande wat deur land omring word wat op twee kontinente geleë is; die ander is Kasakstan. Azerbeidjan se staatsgebied beslaan die suidoostelike deel van Transkaukasië op die landbrug tussen die Swart- en die Kaspiese See. Dit strek van die Groot Kaukasus-bergreeks in die noorde tot by die Ararat-hooglande in die suidweste en die kusgebied van die Kaspiese See in die ooste.
Azerbeidjan se 86 600 km² maak dit effens groter as die Suid-Afrikaanse provinsie Mpumalanga. 5 500 km² word deur die outonome Republiek Nachitsjewan beslaan. Van die vroeë 1990's tot in 2023 was sowat 'n vyfde van Azerbeidjan se staatsgebied deur Karabach-Armeense eenhede beset, waaronder die hele Nagorno-Karabach-streek asook dié gebied se landverbindings met Armenië.
Azerbeidjan se buurlande is Armenië in die weste, Georgië en die Russiese Federasie (die outonome Republiek Dagestan) in respektiewelik die noord-weste en noorde, Iran en – langs 'n grenslyn van net nege kilometer – Turkye in die suide en suid-weste. Die Kaspiese See vorm 'n natuurlike grens in die ooste.
Die hartland van Azerbeidjan word deur die Koera-Araks-laagland oorheers – 'n landskap wat grotendeels nie hoër as 200 meter bo seevlak nie en in sy oostelike dele selfs enkele meter benede seevlak geleë is. Die Koera-riviervlakte het 'n halfdroë steppeklimaat met gematigde winters en warm somers. Die streek ontvang jaarlikse gemiddelde neerslae van tussen 200 en 350 millimeter, maar danksy besproeiing kan die vrugbare grond vir landboudoeleindes gebruik word.
Die oostelike hoof- asook kleiner bergkamme van die Groot Kaukasus-bergreeks loop deur die noorde van die land. Die hoogste piek in dié reeks, Bazardüzü, is 4 466 meter bo seevlak. Die Klein Kaukasus-reeks met die vulkaniese Karabach-hooglande is eweneens in Noord-Azerbeidjan geleë. Laer bergreekse strek vanuit die noord-ooste tot by die Abşeron-skiereiland en die Kaspiese See.
Die Koera vorm met sy takriviere Araks en Arasani die grootste rivierstelsel in die land. Daar is sowat 1 000 riviere in Azerbeidjan, maar geeneen van hulle is bevaarbaar. Behalwe vir die lentetyd, wanneer hulle deur smeltende sneeu gevoed word, is die meeste riviere maar klein stroompies.
Alhoewel Azerbeidjan in die subtropiese sone geleë is, en ondanks sy relatief klein oppervlakte, word hier as gevolg van sy reliëf nie minder as agt van die wêreld se elf klimaatsones aangetref. Die laer geleë landsdele het meestal 'n halfwoestyn- of steppe-klimaat, terwyl die laagvlaktes van Lenkoran 'n subtropies-humiede klimaatsone vorm waar sitrusvrugte soos lemoene en suurlemoene, tee en rys gekweek word. Die groot verskeidenheid fauna en flora word in nasionale parke bewaar, waaronder Gizilagach met meer as 220 voëlspesies en Gircan met sy rare boomspesies.
Die Lenkoran-vlaktes is die mees suidelike kusgebied in die Koera-Araks-streek wat deur die Talisj-gebergte begrens word. Hierdie reeks strek tot in Iran. Die Abşeron-skiereiland met die hoofstad Bakoe steek in die Kaspiese See uit en is een van die droogste streke in Azerbeidjan. Net soos in ander landsdele word hier soutmere aangetref wat in die somertyd volledig uitdroog en op sneeulandskappe lyk. Sodra hulle met water begin vul, verander hulle hul kleur voortdurend na gelang van die wisselende lig- en weerstoestande.
Sowat elf persent van die oppervlakte is bebos. Die tipiese flora sluit eike, beuke- en kastaiingbome asook struikgewasse in. Halfwoestyne, soms ook woestyne, bedek groot dele van die Koera-Araks-vlakte.
Die Kaspiese See
Die Kaspiese See vorm met 'n oppervlakte van 370 000 km² die grootste natuurlike binnelandse waterreservoir ter wêreld. Dit ontvang water vanuit 'n aantal groot riviere, waaronder Wolga, Koera, Gorgan en Atrek. Daar is geen natuurlike afloop van water uit die see nie. Aangesien die waterliggaam geen verbinding met die groot oseane het nie en deur 'n lae soutgehalte gekenmerk word (net in sy mees suidelike gedeelte is die waardes van die soutgehalte met 30 persent relatief hoog), is die Kaspiese See streng genome 'n meer.
Sterk verdamping en oorbenutting van sy watervoorraad vir besproeiingsdoeleindes het die oppervlak laat krimp. As gevolg van geologiese aktiwiteite het die seespieël intussen begin styg. Wetenskaplikes verwag dat hierdie proses vir die volgende 200 jaar gaan voortduur en die seespieël met maksimaal 40 meter kan styg sodat groot dele van die huidige kusgebiede oorstroom sal word.
Naas sy olie- en aardgasvelde, wat onder die grootstes ter wêreld getel word, het die Kaspiese See ekonomiese betekenis as visgrond. Sowat tagtig persent van die wêreld se steurvoorrade is hier gekonsentreer en lewer waardevolle beloega-kaviaar. Ondanks Azerbeidjan se groot seehawe in Bakoe is daar min skeepsverkeer in die Kaspiese See. Kazakstan as buurland het voorgestel om 'n Eurasiese kanaal te bou wat die Kaspiese met die Swartsee sal verbind en vaartyd in vergelyking met die huidige Wolga-Don-kanaalroete aansienlik sal verkort.
Azerbeijan se vakansieoorde langs die Kaspiese See is noord van die olie- en gasvelde geleë, soos byvoorbeeld die Nabran-strande naby die stad Khoedat (180 kilometer noord van Bakoe). Warm- en mineraalwaterbronne is volop in die gebied, net soos watervalle en bosgebiede.
Natuurbewaring
Azerbeidjan is baie ryk aan dier- en plantspesies, maar ook aan ongerepte natuurlandskappe. In die Sowjettydperk is reeds veertien natuurbewaringsgebiede geproklameer om die land se verskillende ekostelsels te beskerm. Die konsep van hierdie Sowjet-Russiese zapovedniks het egter voorsiening gemaak vir 'n skeiding van mens en natuur wat vandag nie meer nagevolg word nie.
Vir Azerbeidjan se agt nuwe nasionale parke is 'n nuwe integratiewe konsep ontwikkel. Elke park beskik oor 'n besoekersentrum wat inligting oor die plaaslike fauna en flora beskikbaar stel en toere reël. Terwyl die infrastruktuur van bestaande parke nog verder ontwikkel word, word drie nuwe parke in die Groot en Klein Kaukasus-bergreeks rondom die Göygöl-meer, die bergpiek Şahdağ en naby Nabran beplan. Op die lang termyn sal sowat elf persent van die land se oppervlakte as parke en natuurbewaringsgebiede beskerm word.
Flora en fauna
Die landskappe van Azerbeidjan, wat in verskillende klimaatsones en hoogtes bo seevlak geleë is, bied 'n lewensruimte vir meer as 18 000 dier- en 4 300 plantspesies. Die laer geleë landsdele het dikwels 'n woestynagtige karakter en is arm aan spesies. Hulle kontrasteer met berghellings wat danksy hoë reënval dig bebos is. Hier word veral loofbosse met eike-, beuke- en kastaiingbome aangetref. Die enigste naaldbome, wat alle klimaatveranderings in die laaste dertien miljoen jaar net soos uiterste hittetoestande getrotseer het, is eldar- en die uiters seldsame Koch-dennebome in die omgewing van die Göygöl-meer. Die bosse in die Suid-Azerbeidjanse Nasionale Hirkan-park is deur Unesco as wêreldnatuurerfenis gelys. Dié park is die laaste natuurlik habitat van die seldsame ysterhoutboom. Sy swaar hout versink in water. Ander boomspesies, wat orals in die land aangetref word, is platane, granaat-, olyf- en moerbeibome. Altesaam elf persent van Azerbeidjan se oppervlakte is bebos, terwyl die berggebiede met hul Alpynse weiveldflora in die lente met 'n blommeprag spog.
Azerbeidjan se fauna, waaronder 102 soogdierspesies, word deur bere, wolwe, Europese wildevarke, wild soos herte, jakkalse, tierkatte, luiperde (waarvan nog net sowat vyftien in Naxçivan aangetref word), hiënas, reptiele en knaagdiere gekenmerk. Baie navorsing is al oor die plaaslike spinnekopspesies gedoen waarvan tans sowat 690 bekend is. Die Hirkan-tier was vroeër inheems aan die Taliş-streek, maar het al teen die middel van die 20ste eeu uitgesterf. Belangrike voëlspesies sluit roofvoëls in die bergstreke asook pelikane, vlaminke en ander spesies in die kusgebiede en die omgewing van mere in.
Die Karabach-perd, 'n ry- en renperd uit die bergagtige steppes van Azerbeidjan, het sy oorsprong in Karabach. Dit word tans veral in die Shaki-streek geteel, maar met minder as 1 000 diere is die spesies op die rand van uitsterwing.
Geskiedenis
Antieke tydperk
Azerbeidjan is in die 1ste millennium v.C. deur 'n Mediese stam bewoon wat veral vir sy priestersklas (Magi) bekend gestaan het. Hul naam leef steeds voort in die term "magiër" (towenaar). Dit is ook moontlik dat die Iranse profeet en stigter van die Zoroastrisme, Zoroaster (of Zarathoestra) 'n boorling van dié gebied was.
Die eerste histories gedokumenteerde ryk in die huidige staatsgebied van Azerbeidjan was Albania. Hierdie staat, wat deur nomadiese Albani bewoon is, is in die 4de eeu v.C. gestig. Die werke van 'n aantal antieke skrywers, waaronder Plinius, Plutarg en Strabo, bevat verwysings na Albania. As gevolg van Pompeius se veldtogte het Albania in 65 v.C. 'n Romeinse vasalstaat geword.
Ná die begin van die Christelike tydrekening was Albania van die Parthiese Ryk afhanklik en het verskeie kere oorlog teen die buurlande Armenië en Iberië gevoer. Armeense sendelinge het in die 4de eeu die Christendom na die gebied gebring. Nadat die Parthiese Ryk reeds aan die begin van die 3de eeu verval het, het Albania in die laat 4de eeu 'n vasalstaat van die Sassaniede-ryk geword.
Vanaf die 4de eeu het Sabiriese setlaars hulle in Azerbeidjan in gebiede noord van die historiese Albania gevestig. Eerste Turkse volksgroepe het al twee eeue vroeër na Azerbeidjan gemigreer. Toe die Arabiere Azerbeidjan in 642 verower het, was die bevolking nog merendeels van Iranse afkoms. Dit was 'n reeks Turkmeense immigrasiegolwe waardeur die land in die volgende twee eeue geturkiseer is. In die 11de eeu het Turkmeense nomade op pad na Anatolië deur die gebied getrek. Hulle sou later die Seldjoeke- en die Ottomaanse Ryk in Anatolië stig.
Azerbeidjan onder Sowjet-Russiese heerskappy
- Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Azerbeidjanse Sosialistiese Sowjetrepubliek.
Die eerste sosiaal-demokratiese groeperings is in Bakoe reeds in die 1890's gevorm, en vanaf 1901 het Russiese Bolsjewiki van Bakoe een van die sentrums van hul radikale politieke beweging gemaak van waar in 1903, 1904 en 1913/1914 algemene stakings georganiseer is. Net enkele dae ná die Russiese Oktoberrewolusie op 25 Oktober 1917 was ook Bakoe in die magsgreep van Bolsjewiki. Hulle is nege maande later in 'n burgeroorlog met republikeinse nasionaliste en sogenaamde "wit troepe", wat deur Turkye en die Duitse Ryk ondersteun is, verwikkel.
In die volgende twee jaar het Azerbeidjan eers deel uitgemaak van 'n kortstondige Transkaukasiese Statebond om daarna as onafhanklike Demokratiese Republiek van Azerbeidjan 'n selfstandige staat te vorm wat onder meer deur die Verenigde State erken is.
Die strategiese betekenis van Azerbeidjan as uitvoerder van ru-olie was vir die rewolusionêre Moskouse bewind rede genoeg om die land weer met geweld by Rusland in te lyf. Op 27 April 1920 het die Rooi Leër Bakoe ingeneem, en Azerbeidjan sou sewe dekades lank deur Sowjet-Rusland oorheers word – tussen 1920 en 1936 saam met Georgië en Armenië as deel van die Transkaukasiese SFSR, daarna as Azerbeidjanse Sosialistiese Sowjetrepubliek.
Die politieke elite in Azerbeidjan het steeds opponerende en nasionalistiese neigings getoon, en net soos in ander dele van die Sowjetunie het die owerheid ferm opgetree teen afvalliges en nasionaal-gesinde intellektueles. Baie van hulle is geïnterneer, soos byvoorbeeld die geskiedkundige, oriëntalis en latere president Aboelfas Eltsjibei of die digter Hüseyn Calid, 'n boorling van Naxçivan, wat na Siberië verban en daar in 1941 in 'n strafkamp oorlede is.
Die beleid van Sowjetisering, wat net soos elders in die Sowjetunie toegepas is, het die sluiting van moskees en skole behels en die Russiese taal teenoor Azerbeidjans bevoordeel. Die Sowjetregering het ekonomiese voordeel uit die plaaslike olierykdomme getrek, al het Azerbeidjan se olievelde hul belangrikheid ná die ontdekking van groot Siberiese velde ingeboet.
Heydar Əliyev het as invloedryke partyleier tussen 1969 en 1982 'n suksesvolle program van industrialisering van stapel gestuur wat van Azerbeidjan in die 1970's die snelsgroeiendste industriële Sowjetrepubliek gemaak het. Alijef is selfs as 'n lid van die magtige Politburo benoem – 'n amp wat hy tot in 1987 sou beklee. Dit was aan sy geslaagde industrialiseringsbeleid en ander suksesse te danke dat Əliyev ook ná die verbrokkeling van die Sowjetunie 'n leidende politieke rol in Azerbeidjan kon speel. in 1993 is hy as president van die onafhanklike Republiek Azerbeidjan verkies en het die land tien jaar lank geregeer.
Konflik met Armenië
Die onafhanklikwording van Azerbeidjan is deur 'n bloedige konflik met Armenië oorskadu, wat sy wortels het in 'n ou gebiedsgeskil waarin die twee lande mekaar teenstaan in hul wedersydse aanspraak op die outonome gebied Nagorno-Karabach.
Reeds op 20 Februarie 1988 het die parlement in Stepanakert, die hoofstad van die omstrede gebied, by die Hoogste Sowjet in Moskou aansoek gedoen dat Nagorno-Karabach onder beheer van Armenië sou val. Nadat dié aansoek nie goedgekeur is nie, het onluste in die gebied uitgebreek. Ná blokkades, die verdrywing van etniese Azerbeidjanners en 'n algemene staking het die gebied tydelik onder regstreekse Sowjetadministrasie gekom. Op 1 Desember 1989 het die Armeense parlement vir die hereniging met Nagorno-Karabach gestem. Twee jaar later het die omstrede gebied eensydig sy onafhanklikheid verklaar.
Die situasie is deur die groeiende Azerbeidjanse volksfront-beweging vererger wat in September 1989 – in reaksie op die konflik met Armenië en die verbrokkeling van die Sowjetunie – die onafhanklikheid van Azerbeidjan verklaar het. Hierdie ontwikkeling het gepaardgegaan met betogings en pogroms op etniese Armene in Bakoe. Die Sowjetregering het troepe in Bakoe ontplooi om 'n burgeroorlog te voorkom en wet en orde te herstel. Op 20 Januarie 1990 het Russiese tenks Bakoe binnegery, en tydens geweldpleging het 131 mense hul lewens verloor.
Azerbeidjan het Gorbatsjof se referendum oor hervorming van die Sowjetunie in die volgende jaar geboikot. Ná die mislukte staatsgreep van ortodokse kommuniste in Moskou het die Azerbeidjanse parlement op 30 Augustus sy onafhanklikheid van die Sowjetunie verklaar.
Die gewapende konflik in Nagorno-Karabach het intussen tot openlike oorlog vererger. Aanvanklik het Azerbeidjanse troepe in die lente van 1992 militêre suksesse behaal, maar Armeense eenhede het 'n teenaanval geloods en Azerbeidjan in 'n uitputtingsoorlog gewikkel. In die laat somer van 1993 het Armeense troepe naas Nagorno-Karabach steeds meer gebiede ingeneem totdat die hele korridor tussen Armenië en die omstrede gebied beset was. 'n Kunsmatige grenslyn met doringdraad en grensposte is tussen die besette gebiede en die res van Azerbeidjan getrek.
Die konflik het tussen 1988 en 1994 meer as 20 000 menselewens geëis, terwyl een miljoen Azerbeidjanners en Armene uit hul tuislande verdryf is.
Bevolking
In Julie 2011 het die bevolking van Azerbeidjan 9 165 000 beloop waarvan 53,1 persent verstedelik was. Die jaarlikse bevolkingsgroei was in 2010 1,3 persent. 23 persent van die bevolking is jonger as 14 jaar.[11] Die mees digbevolkte gebiede is die Abşeron-skiereiland rondom Bakoe en die Lenkoran-vlakte. Feitlik die hele bevolking is geletterd.
95 persent van die bevolking beskou hulself as etniese Azerbeidjanners. Daar is minderhede van Talisje, Russe, Oekraïners, Koerde, Aware, Mesjete, Tatare, Turke, Georgiërs, Lesgiërs, Kaukasiese Duitsers (wat gedurende die Tweede Wêreldoorlog grotendeels gedeporteer is) en Armene (Byna alle Armene het in die Nagorno-Karabach-streek gewoon, maar het in 2023 voor die Azerbeidjanse verowering na Armenië gevlug).
Godsdiens
95 persent van die Azerbeidjanners is aanhangers van die Islamitiese geloof (waarvan 85 persent Sjiïete en 15 persente Soenniete).[12] Daar is 'n klein Joodse minderheid asook klein gemeentes Russies-Ortodokse, Georgies-Ortodokse, Armeens-Apostoliese (In Nagorno-Karabach), Rooms-Katolieke en Protestantse Christene.
Die Islamitiese godsdiens speel steeds 'n belangrike rol as kulturele tradisie en bron van identiteit, en alhoewel die invloed van Islamistiese stromings sedert Azerbeidjan se onafhanklikwording toegeneem het, is die persentasie praktiserende Moslems laer as in ander Islamitiese lande. Nogtans voel talle jongmense aangetrokke tot die godsdiens en word orals in die land nuwe moskees opgerig en bestaandes gerestoureer, so byvoorbeeld in Şüvələn en Nardaran, twee stede op die Abşeron-skiereiland waar inwoners tradisioneel streng godsdienstig is. Hier het groot religieuse gebouekomplekse ontstaan.
In landelike gebiede is dikwels ou animistiese tradisies en rituele bewaar en met Islamistiese geloofspraktyke vermeng. Van oudsher was Azerbeidjanners aanhangers van Zoroastrianisme, 'n ou profetiese geloof wat sy oorsprong in voor-Islamitiese Persië het. Zoroastriese plekke van aanbidding staan as vuurtempels bekend. Orals in die land word heiligdomme, sogenaamde pirs, aangetref waaraan gelowiges genesende kragte toeskryf. So word onder meer natuurlike waterbronne, stene of struike as heiligdomme vereer. Een van die bekendste voorbeelde van pirs is die heilige berg Beşbarmaq wat daagliks deur tientalle pelgrims beklim word.
In Azerbeidjan is staat en godsdiens van mekaar geskei. Die staat neem 'n verdraagsame houding teenoor die gelowe van minderhede in, en in die verlede was Azerbeidjan 'n toevlugsoord vir Christene wat in hul tuislande aan godsdienstige onderdrukking blootgestel was. 'n Bekende voorbeeld is Molokane of Russies-Ortodokse Ougelowiges wat in die vroeë 19de eeu deur die tsaristiese owerheid uit Rusland verdryf is. Hul nakomelinge woon steeds in Ivanovka, 'n klein nedersetting met 'n sterk Russiese karakter.
In Bakoe het Joodse sinagoges en Christelike kerke naby Islamitiese moskees ontstaan. Terwyl Russies-Ortodokse, Rooms-Katolieke en Evangelies-Lutherse kerkgeboue steeds deur hul gemeentes onderhou word, staan talle Armeens-Apostoliese kerke as gevolg van die Armeens-Azerbeidjanse oorlog tans leeg en is sommige van hulle selfs beskadig of vernietig. Ander kerkgeboue is reeds in die Sowjettyd omgeskep tot teaters of sportsale omgeskep, net soos moskees waarvan sommige vernietig of as musea gebruik is.
Status van vlugtelinge
As gevolg van die gewapende konflik met Armenië is die meeste etniese Armene uit die land verdryf en beloop die aantal Azerbeidjanse burgers met 'n Armeense etniese agtergrond tans nog sowat 645,[13] terwyl 586 000 Azerbeidjanners uit Armeens-besette gebiede en 'n kwart miljoen Azerbeidjanners uit Armenië na die huidige de facto-staatsgebied gevlug het[14] en nog steeds as vlugtelinge onder dikwels haglike lewensomstandighede in Azerbeidjan bly.
Die Azerbeidjanse bewind stel om politieke redes min belang in die integrasie van vlugtelinge sodat baie van hulle intussen geëmigreer het. Etniese Armene, wat uit Azerbeidjan gevlug het, het hul Azerbeidjanse burgerskap volgens 'n wet, wat in 1998 afgekondig is, kwytgeraak.
Duitse nedersettings
Die kulturele betrekkinge met Duitsland kan tot in die vroeë 19de eeu teruggevoer word. Vanaf 1818 het Swabiese setlaars – merendeels radikale Piëtiste uit Württemberg – hulle in die Suid-Kaukasusgebied gevestig en diep spore gelaat. Die eerste Duitse nedersetting in Azerbeidjan was Alt Katharinenfeld wat in 1818 gestig, maar een jaar later weer verlaat is. 'n Tweede kolonie het aan die teenoorliggende oewer van die Sjamchor-rivier ontstaan.
Helenendorf, die huidige Göygöl, is in 1819 deur 194 Swabiese gesinne gestig. Hulle het uit die Noord-Kaukasus en Tiflis na Azerbeidjan gekom om hier die grootste Duitse nedersetting in die land te vestig. Die eerste Evangelies-Lutherse kerk in die land is in 1857 in Helenendorf opgerig. Dit is met fondse, wat deur die Duitse regering beskikbaar gestel is, in die vroeë 21ste eeu gerestoureer en vir die nageslag bewaar. In 2008 is dit aan die plaaslike stadsregering oorhandig. In die omgewing van Göygöl getuig oorspronklike Swabiese plase van die Duitse erfenis.
Nog ses Duitse nedersettings het tussen 1888 en 1914 ontstaan: Georgsfeld (1888), Alexejewka (1902), Grünfeld en Eichenfeld (1906), Traubenfeld (1912) en Jelisawetinka (1914). In die 1920's is twee bykomende dorpe, Marxowka en Kirowka, deur setlaars uit die oorspronklike kolonies rondom Helenendorf en Annenfeld gestig.
Die aantal Duitse setlaars is deur die Duitse konsul in Konstantinopel in 1918 op sowat 6 000 beraam. Hulle het steppe-gebiede aan die voet van bergreekse in vrugbare landbougrond omgeskep. Vanaf 1860 het die setlaars hulle op wynbou toegespits.
In Bakoe is 'n Duitse Evangelies-Lutherse kerk volgens die ontwerp van 'n Duitse argitek opgerig.
Taal
Azerbeidjans of Azərbaycan dili, wat soms ook Azeri genoem en by die suid-westelike groep van Turkse tale gereken word, het sedert 1992 ampstaalstatus. In dieselfde jaar is die Cyrilliese alfabet, waarin die taal sedert 1939 geskryf is, deur Latynse letters vervang.
Nóg die Cyrilliese nóg die Latynse alfabet was voldoende om alle Azerbeidjanse klanke te transkribeer sodat Än aantal spesiale letters vir albei alfabette ontwikkel moes word. Soms bestaan daar nog onsekerheid oor die regte spelling vir geografiese name sodat twee of meer variante kan voorkom. 'n Presiese transkripsie van Azerbeidjanse skryfwyses na Afrikaans of Engels is haas onmoontlik.
Azerbeidjans is baie nou verwant aan Turks soos dit in Turkye gepraat word en verskil van dié buurtaal hoofsaaklik ten opsigte van sy woordeskat. Insluitende sprekers in naburige Iran word Azerbeidjans deur tussen 20 en 32 miljoen mense as moedertaal gepraat. Terwyl Russies nie langer ampstaalstatus geniet nie en baie van sy funksies ten gunste van Azerbeidjans ingeboet het (die gebruik van dié taal en die Cyrilliese alfabet word sedert 2002 deur wetgewing beperk), dien dit steeds as 'n belangrike verkeerstaal waarna dikwels as "inter-etniese taal" verwys word.
Die onderrigmedium van Russiese skole is ná Azerbeidjan se onafhanklikheid meestal na Azerbeidjans verander. In reaksie hierop is 'n aantal Russiese privaat skole gestig. Die Russiese taalgemeenskap beskik nog steeds oor sowat twintig een- of tweetalige dagblaaie, radiostasies en televisiekanale, en die Russiese Skouburg in Bakoe bied steeds Russiese toneelstukke aan. Die meerderheid Russiessprekendes het egter al geëmigreer, en dié tendens duur steeds voort.
Kennis van Engels bly tans meestal nog beperk tot die bewoners van Bakoe en sy omgewing. Naas Russies en Engels is Duits die derde belangrikste Europese taal wat op skool en in universiteite onderwys word. Daarnaas is Frans en Turks gewilde vreemde tale by leerders en studente.
Armeens, die belangrikste minderheidstaal in Azerbeidjan, is voor die oorlog met Armenië deur sowat sewentig persent van die bewoners van Nagorno-Karabach asook deur minderhede etniese Armene in ander streke van Azerbeidjan, veral in stedelike gebiede, gepraat. Ná die verdrywing van Armene was die gebruik van Armeens feitlik beperk tot Nagorno-Karabach waar dit deur byna die hele bevolking gepraat is, voordat dié gebied in 2023 deur Azerbeidjan verower is.
Naas Armeens is daar nog altesaam veertien ander minderheidstale uit vier verskillende taalfamilies, waaronder Georgies en Awaries.
Politiek
Binnelandse beleid
Staatsvorm en regeringstelsel
Volgens die grondwet van 1995 is Azerbeidjan 'n presidensiële republiek. Dit verleen verregaande grondwetlike en uitvoerende bevoegdhede aan die president wat vir 'n ampstermyn van vyf jaar regstreeks verkies word. Oorspronklik het die Azerbeidjanse grondwet die president tot twee ampstermyne van vyf jaar elk beperk, maar hierdie beperking is opgehef nadat stemgeregtigdes in 'n referendum op 18 Maart 2009 'n sodanige wysiging van die grondwet met 'n groot meerderheid van die uitgebragte stemme goedgekeur het.
Die staatshoof mag sowel die premier asook die ministers, wat almal uitsluitlik aan hom verantwoordelik is, benoem of uit hul ampte ontslaan.
Die president mag kandidate vir die amp van regter aan die grondwetlike, die hooggeregs- en die ekonomiese hof asook alle ander regters benoem; is gemagtig tot administratiewe optrede en mag die parlement ontbind. Hy is nie verantwoordelik aan die parlement nie. Net indien hy sy grondwetlike bevoegdhede sou misbruik, mag die grondwetlike hof die inisiatief neem om hom deur die parlement uit sy amp te laat ontslaan.
Azerbeidjan is 'n sentralistiese staat. Die administratiewe hoofde van die land se 78 provinsies (rajons) word deur die president benoem, net soos die plaaslike owerhede. Die munisipale verkiesings, wat in 1999 ingevoer is en waartydens munisipale rade verkies word, is dus van ondergeskikte belang. Die eksklawe Nachitsjewan het die status van 'n outonome republiek met sy eie grondwet en parlement.
Grondwetlike organe
Die Nasionale Vergadering (Milli Məclis) is 'n eenkamerparlement met 125 afgevaardigdes wat sedert 2005 volgens 'n meerderheidstelsel vir 'n termyn van vyf jaar verkies word. Een setel word vir die kiesafdeling Nagorno Karabach (Dağliq Qarabağ) gereserveer. Die laaste verkiesings is op 7 November 2010 gehou.
Die amp van president word tans deur İlham Əliyev, die seun van die ontslape president Heydər Əliyev, beklee. Hy is lid van die regerende party Yeni Azərbaycan Partiyası ("Nuwe Azerbeidjanse Party"). Volgens amptelike statistieke het hy tydens die verkiesing van 15 Oktober 2003 meer as 80 persent van die uitgebragte stemme op hom verenig. Met uitsondering van die verkiesing in 1992, toe Əbülfəz Elçibəy as staatshoof verkies is, is alle verkiesings in Azerbeidjan sedert die onafhanklikwording as ondemokraties volgens westerse standaarde bestempel.
Die amp van premier word sedert 8 Oktober 2019 deur Ali Asadov (Nuwe Azerbeidjanse Party) beklee.
Die Grondwetlike Hof, wat op 4 Julie 1998 gestig is, word deur nege regters gevorm. Burgers mag individuele klagtes indien.
Naas die parlement mag ook die president en die hooggeregshof wetsvoorstelle indien. Die begroting word deur die president aan die parlement vir goedkeuring voorgelê.
Menseregte
Die Azerbeidjanse grondwet bevat 'n uitgebreide katalogus van menseregte. Die land het daarnaas 'n aantal internasionale ooreenkomste ter beskerming van menseregte onderteken. So het Azerbeidjan in laat 2001 ook die Europese Menseregtekonvensie geratifiseer. Die doodstraf is reeds in 1998 afgeskaf.
Sedert die land in Januarie 2001 tot die Europaraad toegetree het, word Azerbeidjan deur dié organisasie se Parlementêre Vergadering en Ministerkomitee gemonitor. Die land het veral nog nie alle verpligtinge ten opsigte van mediavryheid nagekom nie. Die Parlamentêre Vergadering het die Duitse afgevaardigde Christoph Strässer op 24 Maart 2009 as spesiale verslaggewer oor politieke gevangenes benoem. Tot dusver is hy toegang tot Azerbeidjan geweier.
Vroueregte
Die rol van vroue is steeds deur groot verskille tussen stedelike en landelike gebiede gekenmerk. In regtelike opsig word daar nie teen vroue gediskrimineer nie. Maar dikwels plaas ekonomiese en sosiale lewensomstandighede meer laste op vroue. Vroue is tans ook nie proporsioneel in die openbare en politieke lewe verteenwoordig nie. Nogtans geniet Azerbeidjanse vroue in die openbare lewe meer vryhede as hul geslagsgenote in ander lande met 'n Islamitiese kultuur.
Republiek Artsach
- Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Republiek Artsach.
Vanaf 1988 het etniese konflikte tussen Azerbeidjanners en Armene rondom die Nagorno-Karabach-streek ontstaan waar etniese Armene, hul taal en kultuur stelselmatig onderdruk en infrastruktuur nie onderhou is nie. Hierdie gebied met 'n oppervlakte van 4 400 km² en 'n bevolking van 137 743 (volgens die sensus van 2005), wat in 1921 by Azerbeidjan ingesluit is, was merendeels (73,5 persent) deur etniese Armene bewoon toe die geskil in 1992 tot 'n volskaalse oorlog tussen Armenië en Azerbeidjan geëskaleer het wat tot in 1994 sou voortduur. Ondanks 'n wapenstilstandsooreenkoms, wat deur Rusland bemiddel is, het in Maart 2008 weer gevegte langs die demarkasielyn opgevlam.
Nadat die enklawe Nagorno-Karabach deur Armeense troepe beset en in 1994 'n korridor tussen dié gebied en Armenië geskep is, is sowat twintig persent van die Azerbeidjanse staatsgebied deur Armeense eenhede beheer. Die Republiek Artsach het ná die verdrywing van etniese Azerbeidjanners 'n suiwer Armeense bevolking gehad en na internasionale erkenning gestreef nadat dit hom op 10 Desember 1991 eensydig onafhanklik verklaar het.
In September 2023 het Azerbeidjan 'n nuwe offensief geloods teen die Republiek Artsach wat tot die ontbinding en inlywing van Artsach op 1 Januarie 2024 en die vlug van amper die hele etniese Armeense bevolking na Armenië gelei het.[15]
Nachitsjewan
- Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Nachitsjewan.
Nachitsjewan (Azerbeidjans: Naxçivan) is 'n enklawe in die hooglande van Armenië met 'n oppervlakte van 5 500 km² en 'n bevolking van 306 000. Die gelyknamige hoofstad het sowat 68 000 inwoners.
Die gebied geniet die status van 'n outonome republiek. Sy bewoners is merendeels etniese Azerbeidjanners (97 persent) en aanhangers van Sjiïtiese Islam. Daar is klein minderhede Russe, Koerde en ander etniese groepe.
Buitelandse beleid
Grondbeginsels
Ná die oorlog met Armenië wat tussen 1992 en 1994, wat oor die Nagorno-Karabach-streek geveg is, is dié gebied saam met sewe omliggende provinsies deur Armenië beheer. Dit was een van die sentrale doelwitte van Azerbeidjan se buitelandse beleid om sy territoriale integriteit te herstel. Die sogenaamde "Minsk-groep" van die Organisasie vir Veiligheid en Samewerking in Europa (OVSE) onder gemeenskaplike voorsitterskap van Frankryk, die Verenigde State en Rusland voer tans vertroulike samesprekings met albei konflikpartye ten einde 'n gemeenskaplike vreedsame oplossing te bemiddel. In September 2023 is Nagorno-Karabach eindelik deur Azerbeidjan verower en op 1 Januarie 2024 ingelyf.
Azerbeidjan wek met sy geopolitiese ligging tussen Europa en Sentral-Asië asook tussen Rusland en die Midde-Ooste en sy olie- en gasrykdomme nie net die belangstelling van sy buurlande (waaronder veral Rusland, Turkye en Iran) nie, maar ook dié van westerse nywerheidslande en multinasionale oliemaatskappye. Die voormalige president Hejdar Alijef het goeie betrekkinge met Europa en Turkye aan die een en Rusland en Iran aan die ander kant gehandhaaf om die politieke onafhanklikheid van Azerbeidjan te verseker. Die huidige staatspresident Ilham Alijef handhaaf sedert sy ampsoorname in 2003 noue bande met die weste.
Die belangrikheid van Azerbeidjan as uitvoerder van ru-olie en aardgas en deurgangsland vir olie- en gasuitvoere uit Sentraal-Asië het met die inbedryfstelling van die oliepyplyne Bakoe-Tiflis-Ceyhan (BTC) en die gaspyplyn Bakoe-Tiflis-Erzurum steeds toegeneem. Daarnaas beplan die Europese Unie om 'n "Suidelike Korridor" te skep wat sy afhanklikheid van Russiese gas- en olieuitvoere sal verminder.
Betrekkinge met die Verenigde State
Terwyl die Verenigde State die Kaspiese Seegebied as 'n strategies belangrike wêreldstreek beskou, is samewerking met Washington eweneens van stategiese belang vir Azerbeidjan.
Vir Washington is Azerbeidjan as uitvoerder van ru-olie en gas 'n belangrike element in sy pogings om alternatiewe energiebronne en transitoroetes te ontsluit. Naas die BTC-pyplyn stel die Verenigde State net soos Europa ernstig belang in die gaspyplynprojekte van die Suidelike Korridor.
Azerbeidjan is vir Amerika daarnaas ook 'n bondgenoot in sy stryd teen terrorisme. 'n Klein kontingent van 90 Azerbeidjanse soldate is in Afghanistan ontplooi.
Betrekkinge met Turkye
Turkye is die mees nabygeleë strategiese vennoot vir Azerbeidjan en sy landverbinding na die weste. In kulturele, etniese en taalkundige opsig bestaan daar 'n besondere band tussen die twee lande. Dikwels word daarna verwys dat hulle "twee state, maar een nasie" is.
Soms is daar egter verskil tussen Bakoe en Ankara se standpunte oor politieke vraagstukke en nasionale energiebeleid. Ten opsigte van die Nagorno-Karabach-kwessie het Azerbeidjan sy invloed in Ankara laat geld. Vordering met 'n oplossing vir dié kwessie is vir Turkye tans 'n voorvereiste vir nouer politieke bande met Armenië.
Betrekkinge met die Russiese Federasie
As bemiddelaar tussen Azerbeidjan en Armenië speel die Russiese Federasie 'n sleutelrol in die konflik oor Nagorno-Karabach. Nadat die vroeëre president Hejdar Alijef in 2002 'n besoek aan Moskou gebring het, het die verhoudinge tussen die twee lande voortdurend verbeter. In 2009 is 'n ooreenkoms oor Azerbeidjanse gasuitvoere na Rusland gesluit. Rusland het sedertdien 'n belangrike militêre radarstasie naby Gabala opgerig.
Ekonomie
Ontwikkeling
Alhoewel ekonomiese groei in Azerbeidjan teen 'n sterk tempo voortduur, steun dit net soos in die Sowjettyd hoofsaaklik op die oliebedryf en ander natuurlike hulpbronne. Ná die onafhanklikwording in 1991 het die ekonomie 'n transformasieproses na 'n markekonomie begin – 'n ontwikkeling wat tydelik deur die oorlog met Armenië onderbreek is.
Die olie- en gasbedryf, wat sedert 1997 'n beslissende bydrae tot Azerbeidjan se hoë ekonomiese groeikoers gelewer het, is steeds in staatsbesit. Buite dié bedryf is die meeste sektore nog swak ontwikkel en het modernisering nodig. Die informele sektor speel 'n belangrike rol.
Die per kapita-bruto nasionale produk het in 2010 VSA-$ 5 330 beloop.[16] Die ongelyke verdeling van inkomste bly een van die grootste ekonomiese en sosiale uitdagings vir die regering. Vir president İlham Əliyev is die bestryding van armoede 'n sentrale politieke doelwit om die invloed van opposisiegroepe te beperk. Volgens statistieke van die Wêreldbank het in 2008 nog 15,8 persent van die bevolking onder die broodlyn geleef, teenoor 49,6 persent in 2001.
Die korrupsievlakke in regeringstrukture en die ekonomie – 'n tipiese verskynsel in baie olieproduserende lande – is steeds kommerwekkend. Volgens Transparency International se lys van minskorrupte lande is Azerbeidjan in 2010 as 134ste van altesaam 178 lande geranglys.
Landbousektor
Landbou is die belangrikste ekonomiese sektor ná die olie- en gasbedryf. Sy aandeel aan die bruto nasionale produk beloop sowat 7 persent. Sowat die helfte van die oppervlakte word vir landboudoeleindes gebruik, waarvan 1,8 miljoen hektaar as akkerland en 2,1 miljoen hektaar as weivelde, die res word vir vrugte- en wynbou, teeplantasies en ander spesiale gewasse gebruik. Meer as sewentig persent van die akkerland is onder besproeiing.
Die vrugbare landbougrond in Noord- en Sentraal-Azerbeidjan lewer graan, katoen, wyn, tabak en moerbeibome vir die tradisionele sywurmteelt op. Plase in die subtropiese Lenkoran-streek produseer rys, sitrusvrugte, saffraan en tee. Die winterweivelde in die laer geleë landsdele en somerweilande in die bergstreke word vir veeteelt (hoofsaaklik skape en beeste) gebruik.
In die Sowjettydperk is die produksie van Azerbeidjan se landboubedryf by die behoeftes van die hele Sowjetmark aangepas. So is meer wyn verbou en die rysproduksie verminder. Die verbrokkeling van die Sowjetunie het ook Azerbeidjan se landbousektor in 'n ernstige krisis gedompel en hervormings noodsaaklik gemaak.
'n Eerste belangrike stap was om die plaaslike landbousektor meer selfversorging-georiënteerd te maak en agrariese produkte en vrugte te verbou wat in Azerbeidjan benodig word. Tien jaar ná die land se onafhanklikwording is egter steeds 70 persent van alle benodigde landbouprodukte ingevoer – onder meer danksy die hoë wisselkoers van die Azerbeidjanse manat teenoor die geldeenhede van buurlande soos Rusland, Turkye en Iran. 'n Tweede faktor was die gebrek aan moderne voedselverwerkingsaanlegte. Ondanks die verouderde toerusting in dié bedryf het die landboubedryf se aandeel aan totale beleggings in 2002 slegs 0,8 persent beloop, in vergelyking met die olie- en gasbedryf se 68,5 persent. In die eerste dekade van die 21ste eeu is Azerbeidjan se landbou daarnaas deur natuurrampe geraak, waaronder swaar oorstromings en 'n sprinkaanplaag vroeg in 2003.[17]
In 1995 is met omvattende grondhervorming begin waarby grond en ander eiendomme van kollektiewe boerderye (kolchosse) en agrariese bedrywe in staatsbesit (sovchosse) onder bewoners van landelike gebiede herverdeel is. Daarnaas is voedselverwerkingsbedrywe, wat voorheen in staatsbesit was, geprivatiseer. Tans word 99,7 persent van Azerbeidjan se totale landbouproduksie deur privaatboerderye opgelewer. Die landbousektor verteenwoordig 38,7 persent van alle werkgeleenthede in die land.[18]
Vervoer
Spoorweë
Die eerste spoorlyn in Azerbeidjan, wat op 20 Januarie 1880 ingewy is, was 20 kilometer lank en het Bakoe met Sabunçu verbind. Destyds is ru-olie met stoomtreine vervoer. Op 8 Mei 1883 is die spoorlyn tussen Bakoe en Tbilisi met 'n lengte van 550 km en in 1900 'n derde verbinding tussen Derbent en Bileceri (231 km) in bedryf gestel.
Die Azerbeidjanse Spoorweë (ADDY) was gedurende die Tweede Wêreldoorlog van strategiese belang aangesien dit die Rooi Leër van ru-olie voorsien het.
Die huidige spoorlynnetwerk het 'n totale lengte van 2 944 km, waarvan 2 122 km in gebruik is. Die besigste roetes met altesaam 1 277 km is geëlektrifiseer. Die Azerbeidjanse Spoorweë het 26 201 bruto registerton vrag en 5,5 miljoen passasiers in 2005 vervoer.
Kultuur
Olie
Ru-olie is een van die goue drade wat deur die geskiedenis van Azerbeidjan loop. Kleiner hoeveelhede olie is reeds vanaf antieke tye op die Abşeron-skiereiland ontgin om as brandstof te dien, onder meer om die vlamme in die vuurtempels van die Zoroastrisme te voed wat as reinigende krag vereer is, of as preserveermiddel.
In 1907 het Amerikaanse sakebaronne soos Rockefeller en Rothschild met inheemse magnate soos Hadji Moesa Taghijef en Seid Mirbabajef saamgespan om met die grootskaalse ontginning van Azerbeidjan se olievoorrade te begin. Hier het destyds die eerste oliepyplyne ter wêreld ontstaan, en bruin goud was die toormiddel waarmee Bakoe binnekort van 'n vaal stadjie tot 'n kosmopolitiese en glinsterende metropool omskep is.
Net soos vandag het die oorgrote meerderheid van die bevolking min voordeel uit die ekonomiese opbloei getrek, maar die vroeë 19de eeuse oliemagnate het tenminste 'n sin vir kuns, kultuur en argitektuur gehad en het stylvolle paleise, konsertgeboue en villa's laat oprig.
Literatuur
Azerbeidjanners heg groot waarde aan hul digkuns, en die land se digters is alomteenwoordig in die vorm van talle monumente. Nizami Gəncəvi, 'n 12de eeuse Azerbeidjanse digter wat in die destydse literêre taal Persies geskryf het, word as die beduidendste klassieke digter van die Persiese poësie beskou, en monumente, wat tere ere van die digter opgerig is, word in elke Azerbeidjanse stad aangetref. 'n Groot Nizami-monument is byvoorbeeld in die middestad van Bakoe op die Fonteineplein opgerig. Die jaar 1991 is deur Unesco tot Nizami-jaar verklaar.
Sy literêre werk sluit vyf groot heldedigte (Xəmzə) in wat ook in Europese tale soos Duits vertaal is. Leyli en Madjoen het generasies van latere digters geïnspireer en ook die Duitse digtervors Johann Wolfgang von Goethe beïndruk.
Memed bin Suleyman Füzuli (* omstreeks 1483 of 1495; † 1556) het die eerste bewerking van dié stof in Azerbeidjans geskryf. Alhoewel hierdie digter in Irak geleef het, word hy as een van die nasionale simbole van Azerbeidjan vereer aangesien hy sy werke in drie tale geskryf het: Persies, Arabies en Azerbeidjans. Die laasgenoemde was in sy tyd nog hoofsaaklik 'n volkstaal wat eers deur Füzuli tot 'n volwaardige literêre taal ontwikkel is en waarin sy grootste literêre prestasies behaal het.
Füzuli word as een van die beduidendste digters van die klassieke Azerbeidjans-Turkse literatuur beskou en deur die Alewiete as een van die sewe groot poëte (Turks: Yedi Ulu Ozan) vereer. Sy werke word vandag nog in die hele Turkiessprekende wêreld gelees, sy dramatiese digkuns as tonele in die hele Midde-Ooste opgevoer, terwyl komponiste talle van sy gedigte getoonset het.
Bekende vroulike digters is Mehseti Gənjəvi en Xurşidbanu Natəvan of Natavan (1830–1897). Bekende manlike 19de eeuse digters sluit Axundov (1812–1878), die naamgewer van Bakoe se Staatsbiblioteek, en Mirza Şafi (1794–1852) in.
Musiek
Musiek speel 'n sentrale rol in die alledaagse lewe en die kultuur van Azerbeidjanners. Baie inwoners speel tenminste een instrument, en hierdie musikale belangstelling en aanleg word deur die staat met groot subsidies vir musiekonderwys en musikale kunste bevorder.
Aşıq-tradisie
Die erfenis van Azerbeidjanse volksmusiek strek so ver terug as 1 000 jaar gelede. In Suid-Azerbeidjan het in die 16de eeu 'n tradisie van barde (Azerbeidjans: aşıq) begin ontwikkel wat dastans, gedigte waarin liefdes- en heldeverhale vertel word, voorgedra en mondeling oor generasies oorgelewer is. Gedurende die Sowjettydperk het hierdie gedigte ook 'n politieke funksie as berymde protes teen die Russiese besetters vervul.
Tans tree aşıqs onder meer by huwelike en ander feeste op en begelei hul gesang op die saz, 'n Azerbeidjanse langnek-luit. Die oorlog met Armenië het die hartland van die aşıq-tradisie, die Azerbeidjanse gebiede wes van die Republiek Nagorno-Karabach, van sy bewoners en hul kultuur beroof. Talle aşıqs leef net soos hul gehore al jare lank in vlugtelingkampe waar feeste met gesang nouliks gevier kan word.
Die aşıq-kuns is deur Unesco in 2009 as "meesterwerke van die mondelinge en immateriële erfenis van die mensdom" gelys.[19]
Muğam-musiek
Azerbeidjanse muğam-musiek is 'n soort simfoniese werk wat in dele met gesang en instrumentele musiek gerangskik word. Sy wortels lê in die Persiese hoofse musiek sodat Europese musikale konsepte soos tonale skema's met toonaarde net soos Europese ritmes hier nie toegepas kan word nie. Opvoerings kan soms ure duur, waarby die sanger op Azerbeidjan se drie nasionale instrumente begelei word – die tar ('n soort luit), die kamança ('n soort knieviool met 'n dik resonansie-ruimte) en die daf ('n soort tamboeryn).
Die simfoniese grondslag van muğam-musiek het in die vroeë 20ste eeu die oorname en plaaslike ontwikkeling van westerse klassieke musiek vergemaklik. So het Azerbeidjanse komponiste 'n leidende rol in die klassieke musikale lewe van die Sowjetunie gespeel. 'n Tweede komponent van muğam-musiek, improvisasies, het daarvoor gesorg dat dié tradisionele musiekstyl ewe maklik ingang in die plaaslike jazz-musiek gevind het.
In 2003 is muğam-musiek deur Unesco eweneens as "meesterwerke van die mondelinge en immateriële erfenis van die mensdom" gelys.
Opera en ballet
Ballet en opera geniet groot aansien in Azerbeidjan. Enkele komponiste soos Uzeir Hajjibekov, wat die operas Ker-Ogly en Leyli en Mejnūn en die operette Arshin Mal ʾAlan gekomponeer het, en Kara Karayev (wat sukses behaal het met simfoniese musiek en ballette soos "Sewe Skoonhede" en "Die Pad van Donder") het ook in die buiteland bekendheid verwerf.[20]
Kookkuns
- Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Azerbeidjanse kookkuns.
Die afwisselende natuur, die verskeidenheid klimaatsones en die lang geskiedenis met verskillende kulturele invloede word in Azerbeijan se kookkuns weerspieël. Al is dit nog weinig bekend in die buiteland, word dit deur kenners as een van die mees gesofistikeerdes ter wêreld beskou.[21] Oosterse en Kaukasiese invloede word gekombineer met vars speserye en kruie wat dikwels slegs in Azerbeidjan beskikbaar is en hier gebruik word om 'n verskeidenheid vleisgeregte te verfyn. Die hoë lewensverwagtig van Azerbeidjanners word dikwels naas die gematigde klimaat en gesonde leefwyse ook aan sy gesonde kos toegeskryf.
Net soos in ander Islamitiese lande word veral skaap-, bok- en hoendervleis, selde ook beesvleis bedien. Danksy die nabyheid van die Kaspiese See is daar ook 'n groot verskeidenheid visgeregte, waarby elke gewes sy eie spesialiteite het. Restaurante in Bakoe bedien alle streekkosse van Azerbeidjan.
Sopdisse met 'n sterk boeljon as basis staan as hoofgereg sentraal op Azerbeidjanse spyskaarte. Hulle word met talle speserye gegeur. Ander disse word sowel as voor- asook as hoofgeregte bedien. Vir tipiese geregte soos piti en kufta-bosbasj (gekookte vleisbolletjies) word eers die aftreksel as sop en daarna die vleis en ander bestanddele, wat daarin gaargemaak is, geniet.
Ryspilaf is die bekendste en kenmerkendste gereg in Azerbeidjan se kookkuns. Elke gewes het sy eie resep met verskillende bestanddele soos vleis, vis, vrugte en speserye. Gewilde variante uit 'n totaal van sowat veertig streekresepte is Kaurma-pilaf met bokvleis, tojug-pilaf met hoendervleis, Sjirin-pilaf met soet gebakte vrugte of Sjoedli-pilaf met melkrys.
Net so gewild soos pilaf is dolma, 'n maalvleisgereg met rys, uie, eiervrugte en vars kruie wat in uitgeholde tamaties en rissies gevul of in kool- of wynblare toegedraai en gebraai word. Nog 'n feitlik daaglikse Azerbeidjanse maaltyd, wat dikwels ook op feesdae bedien word, is sjasjlik – klein stukkies vleis of maalvleis wat met bokstertvet gebraai word.
Vars kruie, tamaties en komkommers word by alle geregte bedien. Tipiese nageregte soos baklava en halva, wat oral in die Turkse kultuurgebied geniet word, is ook in Azerbeidjan gewild. Elke maaltyd word met Azerbeidjanse tee afgerond, waarby verskillende soorte konfyt as versoeter dien.
Sport
Vrystylstoei word tradisioneel as Azerbeidjan se nasionale sport beskou, waarin Azerbeidjan 14 medaljes op Olimpiese Spele gewen het, waaronder vier sedert sy toetrede tot die Internasionale Olimpiese Komitee. Deesdae is die suksesvolste sportsoorte vir Azerbeidjan sokker en stoei.[22]
Sokker is die gewildste sportsoort in Azerbeidjan en die Vereniging van Azerbeidjanse Sokkerfederasies is met 9 122 geregistreerde spelers die grootste beheerliggaam in dié land.[23][24] Die Azerbeidjanse nasionale sokkerspan kompeteer redelik laag op internasionale vlak in vergelyking met die nasionale sokkerklubs. Die suksesvolste Azerbeidjanse sokkerklubs is Neftçi, Qarabağ en Gabala. In 2012 het Neftchi Baku die eerste Azerbeidjanse span geword om die groepfase van 'n Europese toernooi te haal, nadat hulle die Sipriotiese APOEL met 4–2 volgens algehele telling in die uitspeelrondte van die UEFA Europa League 2012–13 verslaan het.[25][26] In 2014 het Qarabağ die tweede Azerbeidjanse klub geword wat die UEFA Europa League se groepfase gehaal het. In 2017 het Qarabağ die eerste Azerbeidjanse klub geword om die UEFA Champions League se groepfase te haal, nadat hulle Kopenhagen met 2–2 volgens die wegdoelreël in die uitspeelrondte geklop het.[27] Futsal is ook 'n gewilde sportsoort in Azerbeidjan. Die Azerbeidjanse nasionale futsalspan het die vierde plek tydens die UEFA Futsalkampioenskap 2010 behaal, terwyl die plaaslike klub Araz Naxçivan die bronsmedalje tydens die UEFA Futsalbekertoernooie in 2009–10 en 2013–14 gewen het.[28] Azerbeidjan was gedurende die 2013/2014- en 2014/2015-seisoene die hoofborg van die Spaanse sokkerklub Atlético Madrid, 'n vennootskap wat volgens dié klub sou help om "die beeld van Azerbeidjan in die wêreld te bevorder".[29]
Azerbeidjan is een van die tradisionele sterk lande in wêreldskaak[30] hulle het baie internasionale skaaktoernooie gehuisves en die Europese Spanskaakkampioenskap in 2009, 2013 en 2017 gewen.[31][32][33] Noemenswaardige skaakspelers van die land se skaakskole wat 'n aansienlike bydrae in die spel gelewer het, sluit in Teimour Radjabov, Shakhriyar Mamedyarov, Vladimir Makogonov, Vugar Gashimov en die voormalige Wêreldskaakkampioen Garri Kasparof. Teen 2014 was die land die tuiste van die Shamkir Skaak, 'n kategorie-22-toernooi en een van die toernooie met die hoogste gradering nog.[34] Bakspel speel ook 'n belangrike rol in die Azerbeidjanse kultuur.[35] Dié spel is baie gewild in Azerbeidjan en word wyd gespeel onder die plaaslike publiek.[36] Daar is ook verskillende variasies van bakspel deur Azerbeidjanse kundiges ontwikkel en ontleed.[37]
Die Azerbeidjanse Vrouevlugbalsuperliga is een van die sterkste vroueligas in die wêreld. Sy nasionale vrouespan het tydens die Europese Vrouevlugbalkampioenskap 2005 in die vierde plek geëindig.[38] Oor die onlangse jare heen het klubs soos Rabita Baku en Azerrail Baku groot suksesse tydens Europese toernooie behaal.[39]
Azerbeidjan beskik met die Bakoe-straatrenbaan oor 'n Formule Een-renbaan, wat in Junie 2012 geopen is,[40] en die land het sy eerste Formule Een Grand Prix op 19 Junie 2016 aangebied[41] en die Azerbeidjanse Grand Prix in 2017, 2018, 2019, 2021 en 2022. Van die ander jaarlikse sporttoernooie sluit in die Bakoe Bekertennistoernooi en die Tour d'Azerbaïdjan-fietswedren.
Sedert die 2000's het Azerbeidjan verskeie belangrike sporttoernooie aangebied, insluitende die Europese Ritmiese Gimnastiekkampioenskap 2009, Europese stoeikampioenskap 2010, AIBA-wêreldbokskampioenskap 2011, FIFA o/17-Vrouesokker-Wêreldbekertoernooi in 2012, F1-kragboot-wêreldkampioenskap 2013, Europese Taekwondokampioenskap 2014, Europese Ritmiese Gimnastiekkampioenskap 2014 en die Wêreldskaakolimpiade 2016.[42] Op 8 Desember 2012 is Bakoe aangewys as gasheerstad vir die Europese Spele 2015, die eerste toernooi van sy soort.[43] Bakoe het ook die Islamitiese Solidariteitspele 2017[44] en die Europese Olimpiese Jeugsomerfees 2019 aangebied,[45] en dit was een van die gasheerstede tydens die Europese Sokkerkampioenskap 2020, wat weens die wêreldwye Covid-19-pandemie in 2021 beslis is.[46]
Sien ook
Verwysings
- ↑ (en) LaPorte, Jody (2016). "Semi-presidentialism in Azerbaijan". In Elgie, Robert; Moestrup, Sophia (reds.). Semi-Presidentialism in the Caucasus and Central Asia. Londen: Palgrave Macmillan (published 15 Mei 2016). pp. 91–117. doi:10.1057/978-1-137-38781-3_4. ISBN 978-1-137-38780-6. LCCN 2016939393. OCLC 6039791976.
{{cite book}}: Ongeldige|ref=harv(hulp) - ↑ (en) "Azerbaijan". Central Intelligence Agency. Besoek op 1 Februarie 2024.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 (en) "Azerbaijan". Internasionale Monetêre Fonds. Oktober 2023. Besoek op 1 Februarie 2024.
- ↑ (en) "Human Development Report 2021/2022" (PDF). United Nations Development Programme. 2021. Besoek op 1 Februarie 2024.
- ↑ (en) "Gini index – Azerbaijan". Wêreldbank. Besoek op 1 Februarie 2024.
- ↑ 6,0 6,1 (af) HAT Taal-en-feitegids, Pearson, Desember 2013, ISBN 978-1-77578-243-8
- ↑ (de) Philine von Oppeln en Gerald Hübner: Aserbaidschan. Unterwegs im Land der Feuer. Berlyn: Trescher 2009, bl. 29
- ↑ (en) Audrey Alstadt: The Azerbaijani Turks. Power and Identity under Russian Rule. Hoover Press 1992
- ↑ (en) Frawardin Yasht („Hymn to the Guardian Angels). Vertaling deur James Darmesteter (uit: Sacred Books of the East, American Edition, 1898)
- ↑ (en) Wladimir Minorsky: Caucasica IV. In: Bulletin of the School of Oriental and African Studies, boekdeel 15/3. Universiteit van Londen: Londen 1953, bl. 504
- ↑ (en) azernews.az: Azeri population up 1.3 percent Geargiveer 14 Oktober 2011 op Wayback Machine
- ↑ (en) Administrative Department of the President of the Republic of Azerbaijan – Presidential Library – Religion
- ↑ (ru) Этнический состав Азербайджана (по переписи 1999 года)
- ↑ (de) Duitse Departement van Buitelandse Sake: Azerbeidjan
- ↑ (en) Avet Demourian (29 September 2023). "More than 80% of Nagorno-Karabakh's population flees as future uncertain for those who remain". Associated Press. Besoek op 1 Februarie 2024.
- ↑ (en) Wêreldbank: Azerbeidjan
- ↑ (en) Regional Surveys of the World: Eastern Europe, Russia and Central Asia 2004. 4de uitgawe. Londen: Europa Publications 2003, bl. 111
- ↑ (de) Ambassade van Azerbeidjan in Duitsland – Oorsig oor die landbousektor Geargiveer 31 Oktober 2012 op Wayback Machine
- ↑ (de) eurovision.de: Aserbaidschan – Feuriges aus dem Orient
- ↑ (en) Encyclopædia Britannica: Azerbaijan – Cultural life. Besoek op 12 Junie 2016
- ↑ (de) Uli Rothfuss: Aserbaidschan – Land der Feuer. Bern: Edition Erpf 1997, bl. 246
- ↑ (en) "Named the most popular kinds of sports in Azerbaijan". report.az. 2 Augustus 2017.
- ↑ (az) "Azərbaycanda nə qədər futbolçu var?". news.milli.az. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 2 Februarie 2014. Besoek op 2 Februarie 2014.
- ↑ (en) "Football in Azerbaijan". FIFA. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 20 Augustus 2007. Besoek op 20 Augustus 2007.
- ↑ (ru) "Нефтчи" стал первым азербайджанским футбольным клубом, вышедшим в групповой этап еврокубков – ФОТО". 1news.az. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 1 September 2012. Besoek op 1 September 2012.
- ↑ (ru) "ЦСКА вылетел из еврокубков". UEFA. 30 Augustus 2012. Besoek op 30 Augustus 2012.
- ↑ (en) "Liverpool and Sporting make it as Qarabağ create history". UEFA. 23 Augustus 2017. Besoek op 24 Augustus 2017.
- ↑ (en) "Araz clinch third place on penalties". UEFA. 25 April 2010. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 23 Desember 2010. Besoek op 23 Desember 2010.
- ↑ (en) "Azerbaijan: Official Atlético sponsor". Atlético Madrid. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 31 Mei 2016. Besoek op 31 Mei 2016.
- ↑ (en) "Chess with Luke McShane". Daily Express. 17 Mei 2009. Besoek op 12 April 2014.
- ↑ (en) "Azerbaijan's chess team became European champion". Today.Az. 31 Oktober 2009. Besoek op 30 Junie 2010.
- ↑ (en) "Azerbaijan, Russia take gold at the European Team Chess Championship". Chessdom. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 2 Mei 2019. Besoek op 2 Mei 2019.
- ↑ (en) "World Chess Champion: Zeynab Mammadyarova". Azerbaijan International. Besoek op 30 Junie 2010.
- ↑ (en) "Carlsen beats Nakamura for perfect 2/2 start in the Gashimov Memorial". The Week in Chess. Besoek op 24 April 2014.
- ↑ (ru) "История нард". 1-Kalyan. Besoek op 27 Mei 2007.
- ↑ (ru) "Нарды – игра, требующая сноровки и удачи". inforing.net. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 14 Oktober 2017. Besoek op 14 Oktober 2017.
- ↑ (ru) "История Нард". Nards.
- ↑ (en) "More than just Mammadova: Azerbaijan's ladies cause World Championship upset". fivb.org. Besoek op 8 Mei 2014.
- ↑ (en) "Vakıfbank women achieve historic success, winning intercontinental volleyball trophy". Hürriyet Daily News. Besoek op 8 Mei 2014.
- ↑ (en) "Baku". Racing Circuits. Besoek op 28 Oktober 2018.
- ↑ (en) Christian Sylt. "F1 Will Race in Azerbaijan in 2016 Says Ecclestone". Forbes. Besoek op 25 Julie 2014.
- ↑ (en) "Azerbaijan is a country known for its love of sport and sportsmanship". baku2015.com. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 26 September 2013. Besoek op 26 September 2013.
- ↑ (en) "Baku 2015 heralds new era in European sports movement". The Washington Times. Besoek op 27 Januarie 2014.
- ↑ (en) "Baku 2017". www.baku2017.com. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 22 Junie 2017. Besoek op 22 Junie 2017.
- ↑ (en) "Baku to host 2019 Summer European Youth Olympic Festival". Europese Olimpiese Komitees. 17 Januarie 2017. Besoek op 9 Julie 2018.
- ↑ (en) Graham Dunbar (20 Oktober 2020). "Euro 2020 not at risk from UEFA block on Azerbaijan hosting". Genua: Associated Press. Besoek op 22 Oktober 2020.
Bronnelys
- Algemeen
- (en) "Azerbaijan". Encyclopædia Britannica. Besoek op 1 Februarie 2024.
- (en) "Azerbaijan". Central Intelligence Agency. Besoek op 1 Februarie 2024.
Eksterne skakels
| Wikimedia Commons bevat media in verband met Azerbeidjan. |
| Sien Azerbeidjan in Wiktionary, die vrye woordeboek. |
- Media
- Algemene inligting
- (az) (de) (fr) (es) (en) (ru) (tr) Azerbaijan Geargiveer 11 Februarie 2012 op Wayback Machine
- Toerisme
- (en) Toerisme-inligting oor Azerbeidjan op Wikivoyage
