Gereformeerde kerk Johannesburg-Oos
Die Gereformeerde kerk Johannesburg-Oos was, soos die naam aandui, ’n gemeente van die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika in die ooste van Johannesburg. Lidmate het gewoon in die oostelike voorstede van die Goudstad, waaronder Troyeville, Jeppestown, Kensington, Malvern, Belgravia, Judith's Paarl en Bezuidenhoutsvallei.
| Gereformeerde kerk Johannesburg-Oos | ||
| ||
| Sluit in | Kensington, Troyeville, Jeppestown, Belgravia, Judith's Paarl, Bezuidenhoutsvallei, Malvern, Cleveland, Denver, Reynolds View | |
| Klassis | Johannesburg | |
| Huidige predikant(e) | Ds. H.J. van der Walt (laaste) | |
| Belydende lidmate | 129 (1986) | |
| Dooplidmate | 27 (1986) | |
| Adres | Pretoriastraat 8 Fairview | |
| Geskiedenis | ||
| Stigtingsdatum | 29 Februarie 1924 | |
| Afgestig van | Johannesburg | |
| Eerste predikant | T.T. Spoelstra (1925–'27) | |
| Datum ingelyf | 1986 | |
| Ingelyf by | Johannesburg (herstig) | |
Dit was een van ses Gereformeerde kerke wat die Goudstad se naam gedra het, van wie vyf tussen 1986 en 1997 ontbind het, en een, Johannesburg-Melville, in 1997 saamgestel uit die ontbinde Johannesburg en dele van Johannesburg-Noord, nog tot 2002 bestaan het, toe dit ingelyf is by Randburg-Oos. Sedert 2002 is Johannesburg-Suid dus al gemeente met die stad se naam as deel van die gemeentenaam.
Die Gereformeerde Kerk aan die Rand
wysig
_en_Ou_Skool_van_die_NG_gemeente_Jeppestown,_Prinsesstraat,_Troyeville.jpg)
Agtergrond
wysigHoewel baie lidmate van die Gereformeerde kerk hulle in en om Johannesburg kom vestig het, is gedurende die eerste 10 jaar ná die ontdekking van die Witwatersrandse goudveld geen afsonderlike gemeente vir Johannesburg gestig nie. Voor 1896 is lidmate is lidmate deur Pretoriase predikante bedien. ’n Aantal lidmate het ’n paar standplase in Mintweg, Fordsburg, aangekoop en ’n kerkgebou ter waarde van £719 daarop opgerig. Tydens die dinamietontploffing op 19 Februarie 1896 is hierdie geboutjie egter verwoes. Die Relief Committee het £750 aan die gemeente Pretoria betaal uit die fonds wat ná die ramp gestig is. Op die Algemene Vergadering op Heidelberg, Tvl., vanaf 16 Maart 1896 is besluit om twee gemeentes aan die Witwatersrand te stig. Op 25 April is die Gereformeerde kerk Krugersdorp van Rustenburg afgestig en op 23 Mei is ook die Johannesburgse gemeente afgestig, en wel met 200 belydende lidmate. Die predikant van Pretoria, ds. Petrus Postma, sou as konsulent kerkdienste in Johannesburg teen £5 per diens waarneem.
Toename in lidmate
wysigEinde 1896 het die kerkraad van Johannesburg besluit om in kombinasie met Krugersdorp ’n eie leraar te beroep. Elke gemeente sou ’n proporsionele deel volgens hul getal lidmate tot die predikant se salaris van £400 per jaar bydra. Nadat ds. P.S. Snyman van Heidelberg vir die beroep bedank het, is ’n geslaagde beroep op ds. Martinus Postma, broer van die konsulent en predikant van Middelburg in die Kaapkolonie uitgebring. Hy is op 28 Augustus 1897 as die eerste Gereformeerde predikant aan in Johannesburg en aan die Rand bevestig. Die gemeente Johannesburg het vinnig gegroei sodat die belydende lidmate einde 1896 reeds 350 getel het. Weens terugslae in die landboubedryf, waardeur die Afrikaners die Afrikaners "zeer achteruit in vermogen is gegaan en verarmd geworden en het dagelijksch brood hier moeten komen zoeken", het die gemeente so vinnig vermeerder, in 1898 het die sieletal (doop- en belydende lidmate saam) reeds op 900 gestaan. Vanweë die snelle uitbreiding en uitgestrektheid van die gemeente het die kerkraad dit in 1899 oorweeg het om 'n tweede predikant te beroep; dog weens die uitbreek van die Tweede Vryheidsoorlog op 11 Oktober 1899 moes alle planne eers laat vaar word.
Naoorlogse tydperk
wysigNá die oorlog het ds. Postma weer versoek dat 'n tweede leraar beroep word aangesien dit onmoontlik vir een leraar was om al die werk te behartig in ’n gebied wat van Krugersdorp in die weste tot aan die oostelike uithoeke van die Witwatersrand gestrek het. Die Johannesburgse kerkraad het hom gedeeltelik tegemoet gekom deur te besluit dat Fordsburg en Braamfontein as twee selfstandige afdelings geskei sou word, maar dit sou nog een gemeente wees. Die afdeling Braamfontein sou sy "mindere kerkelijke en financiele zaken" afsonderlik kon behartig. Opo ’n kerkraadsvergadering van die afdeling Braamfontein op 27 Junie 1903 is besluit om die kerkraad van Johannesburg te versoek dat hulle ’n aanbeveling op die eersvolgende Algemene Vergadering in Januarie 1904 maak dat Braamfontein tot 'n afsonderlike gemeente afgestig word. Aan hierdie versoek is nie voldoen nie aangesien Krugersdorp in 1904 'n eie predikant gekry het. Gevolgelik het die kerkraad liewer hulle goedkeuring daaraan geheg dat die kombinasie Krugersdorp-Johannesburg verbreek word.
Ds. W.J. de Klerk is in 1904 as predikant van Johannesburg bevestig en het die gemeente bedien tot 1907. Intussen het ds. Martinus Postma se seun, Dirk, van 1905 tot 1906 in Krugersdorp gestaan. Ds. M. Postma het Johannesburg in 1904 verlaat en sy broer as predikant van Pretoria opgevolg, maar reeds in 1909 na die Goudstad teruggekeer (nadat Pretoria blykbaar net tot 1906 bedien het) en Johannesburg in kombinasie met Krugersdorp bly bedien tot 1912, toe ds. D.P. du Plessis Krugersdorp se predikant geword het. Van Johannesburg was ds. M. Postma predikant tot 1926. Van 1918 tot 1925 was ds. J.V. Coetzee se medeleraar. Nadat ds. Postma sy emeritaat aanvaar het, was die gemeente sowat twee jaar vakant tot ds. De Klerk in 1928 teruggekeer en gebly het tot sy emeritering in 1943.
Johannesburg en Krugersdorp skei
wysigNadat ds. De Klerk Johannesburg in 1907 verlaat het en Krugersdorp weens die vertrek van ds. D. Postma in 1906 ook vakant was, het die gemeente in 1907 weer gekombineer. Nadat ds. M. Postma teruggekeer het, is die kombinasie einde April 1910 finaal verbreek. Intussen het die afstigting van Braamfontein minder dringend geword namate dit duidelik geblyk het dat Melville, Jeppestown en Bezuidenhoutsvallei groter groeipunte van die gemeente geword het. Vanweë hierdie uitbreiding van die ge-meente is prop. Coetzee in Desember 1918 as tweede leraar bevestig. Teen 1921 het die gemeente reeds uit 1 285 belydende en 1 405 dooplidmate bestaan. Gevolglik het die kerkraad aan die einde van daardie jaar ernstige oorweging aan die stigting van aparte gemeentes in Jeppestown en Melville geskenk. Die Gereformeerde kerk Johannesburg het die ou kerksaal wat die NH of G gemeente Jeppestown in 1898 opgerig het, jare lank gehuur voor hulle dit kon bekostig om dit teen £800 aan te koop.
Op 29 Februarie 1924 is die Gereformeerde kerk Johannesburg-Oos (Jeppe, in die omgang) van die Johannesburgse gemeente afgestig. In die loop van die eerste jaar of twee van sy bestaan het die gemeente se belydende lidmate op 256 te staan gekom en die dooplidmate op 268. Op 1 Maart 1924, ’n dag ná Jeppe, is ook Melville afgestig onder die naam Gereformeerde kerk Johannesburg-Noord. In die Almanak van 1926 word Johannesburg-Noord se belydende lidmate as 455 aangegee en die dooplidmate as 457, want toe reeds het aansienlik meer Afrikaners wes van die middestad gewoon as oos daarvan. Hierdie twee gemeentes het in kombinasie gegaan met ds. JV Coetzee as predikant, terwyl ds. M. Postma in Johannesburg aangebly het.
Stigting en agteruitgang
wysigJohannesburg-Oos is in 1924 gestig en lidmate het veral gewoon in die voorstede Kensington, Malvern en Bezuidenhoutsvallei waar tussen 1896 en 1952 ook vier NG gemeentes tot stand gekom het, naamlik Jeppestown (1896), Malvern (1940), Bezuidenhoutsvallei (1944) en Belgravia (1952). Dié gemeentes het deur inlywing eindelik in 1992 tot slegs die enkele gemeente Kensington verminder. In 2001 het ook die plaaslike Nederduitsch Hervormde gemeente, Kensington (gestig in 1929), ontbind. Ook die plaaslike Afrikaanse laerskole – Kensington, Johan Rissik en Malvern – het einde 1991 tot een, onder Kensington se naam, verminder, terwyl die Hoërskool Kensington einde 1991 gesluit het. Die Laerskool Kensington se onderrigmedium was eers Afrikaans, toe Afrikaans en Engels, en sedert omstreeks 2010 net Engels. So het daar van dit wat eens 'n betreklik groot Afrikaanse gemeenskap in die oostelike voorstede van Johannesburg was, mettertyd feitlik niks oorgebly nie.
Kerkgeboue
wysigOu kerk
wysig
Die Gereformeerde kerk Johannesburg-Oos se eerste kerkgebou, geleë in Prinsesstraat, Troyeville, is by die NG gemeente Jeppestown gekoop. Oudpres. F.W. Reitz, destyds staatsekretaris van die Oranje-Vrystaat, het die hoeksteen op 8 Oktober 1898 gelê (hoewel ds. A.P. Smit skryf "die eerste Saterdag in Oktober 1898", wat 1 Oktober was) en dis blykbaar ingewy op 1 Desember daardie jaar. Dit het net tot Januarie 1907 as die gemeente se aanbiddingsplek gedien, want in daardie jaar is die gemeente se nuwe kerk, ontwerp deur die argitek Hermann Kallenbach, in Fairview, voltooi. Die ou gebou, oorkant die straat van die nuwe (die grens tussen Troyeville en Fairview is Op de Bergenstraat, wat die kerk en kerksaal skei), was geruime tyd die onderwerp van bespreking op Jeppestown se kerkraadsvergaderings. Vanaf die inwyding van die nuwe kerk het dit as kerksaal diens gedoen, maar reeds in 1914 het stemme ten gunste van die verkoop van die saal begin opgaan. Die gemeente het destyds gebuk gegaan onder ’n swaar skuldlas van oor die £5 000 en sommige het die verkoop van die kerksaal as uitweg gesien om die skuld met ’n hele paar honderd pond te verminder.
Hierdie gebou is ’n paar jaar lank vir skooldoeleindes gebruik en kon taamlik voordelig aan die departement van onderwys verhuur word, maar die owerheid het die kontrak later opgesê sodat die Ou Kerk ’n paar lank renteloos gestaan het. Hierdie omstandigheid het as verdere argument vir die verkoop daarvan gedien. Andersyds is weer betoog dat die gemeente tog 'n kerksaal moes hê en dat liewer weer pogings aangewend moes word om hierdie gebou te verhuur. Ds. Louis Fourie, Jeppestown se NG predikant van 1913 tot 1921, wat persoonlik hierdie standpunt gehuldig het, het alles in sy vermoë gedoen om hierdie kerksaal aan die Skoolraad van Sentraal-Rand te verhuur. Eers ná langgerekte onderhandelings en die verloop van 'n paar jaar, geluk dit hom eindelik in 1918 om die Ou Kerk andermaal aan die Skoolraad te verhuur. As gevolg hiervan, en ook omdat die kerkraad nie sy prys vir die gebou kon kry nie en die gemeente tog 'n kerksaal nodig gehad het, is toe van die verkoop daarvan afgesien.
Met die stigting van die Malvern-Afrikaansmedium-skool in Junie 1920, het sy leerlinge hul intrek in die Ou Kerk geneem. Kort daarna is weer sprake van die verkoop van die gebou en in ’n stadium was die moontlikheid daar dat dit aan 'n sekere firma verkoop sou word. Hierdie firma wou 'n lekkergoedfabriek daarin huisves. Gelukkig het die koop nie deurgegaan nie en is maar voortgegaan om dit vir skooldoeleindes te verhuur.
Intussen het die kerkraad van die Gereformeerde kerk Johannesburg (want dit was enkele jare voor die stigting van Johannesburg-Oos in 1924) in sy soeke na 'n geskikte plek van aanbidding, hom tot die kerkraad van Jeppestown gewend, met die versoek om hierdie kerksaal aan hul te verhuur. Die kerkraad het ingestem en so is die Ou Kerk 'n hele paar jaar aan die Gereformeerde gemeente verhuur. Maar intussen het die swaar tye en die drukkende kerkskuld weer 'n geroep om die verkoop van die gebou laat opgaan. Met die doel om die Gereformeerdes tot die aankoop van die gebou te beweeg, het die kerkraad keer op keer die huur opgesit. Maar die Gereformeerde gemeente se geldjies was so min dat hulle vireers nie aan koop kon dink nie. Eers ná langdurige onderhandelings oor en weer, is die kerksaal eindelik in Mei 1923 aan die "Groep Jeppe-Bezuidenhoutsvallei van die Gereformeerde Kerk van Johannesburg" vir £800 verkoop. Die gebou is later heelwat vernuwe. Met die ou kerksaal in besit van ander, moes Jeppestown se NG kerkraad toe andermaal voorsiening maak in die behoefte aan 'n eie kerksaal. Vir dié doel het ds. P.A. Roux (leraar van 1921 tot 1937) en sy boukommissie toe die Ou Skool (anneks die Ou Kerk waarin die eertydse CNO-kerkskool, die "Jeppestown Opvoedings Instituut" gehuisves is) so laat verander dat dit voortaan as kerksaal van die gemeente gebruik kon word.
Nuwe kerk
wysigDs. A.S.E. Yssel het die nuwe Gereformeerde kerk Johannesburg-Oos se hoeksteen op 16 Junie 1951 gelê. Die argitekte was Gerard Moerdyk en Henry Watson. Dié kerkgebou is op ’n hoogte geleë in die omgewing van heelwat ander kerke sodat die inwoners die rif die naam "Hill of Saints" gegee het. Die eerste kerkgebou, opgerig in 1898, is in 1986 tot Nasionale Gedenkwaardigheid verklaar en het ná die samesmelting van die drie Johannesburgse gemeente in daardie jaar Johannesburg (herstig) se eiendom gebly. Die kerkgebou van 1951 is oorgeneem deur die Engelstalige gemeente Good News Community Church.
Ontbinding
wysigKort ná die Tweede Wêreldoorlog het die gemeente meer as duisend siele gehad en in die Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika se eeufeesjaar (1959) 734. Algaande het Afrikaanssprekendes uit die gebied, wat altyd oorwegend Engels was, begin wegtrek. In 1986 het Johannesburg-Oos sowel as Johannesburg-Sentraal en Johannesburg-Mayfair ontbind en saam die gemeente Johannesburg (herstig) gevorm, hoewel 'n deel van Johannesburg-Mayfair oorgegaan het na Johannesburg-Wes. Einde 1991 het die drie Afrikaanse laerskole binne Johannesburg-Oos se gemeentegrense, Johan Rissik (Troyeville), Kensington en Malvern, onder die naam Kensington saamgesmelt. Kort daarna, in 1992, het die NG gemeentes Jeppestown en Malvern saamgesmelt, ook onder die naam Kensington.
In 1997 het Johannesburg-Noord (gesentreer om Melville) ook ontbind en by die herstigte Johannesburg ingeskakel. Die Good News Community Church het toe uit Johannesburg-Oos se kerk na die kerk van Johannesburg-Sentraal getrek en 'n Franse Gereformeerde gemeente Johannesburg-Oos se kerk oorgeneem. In 1998 het Delarey met Johannesburg-Wes saamgesmelt, waarna die verenigde gemeente se naam Bergbron geword het.
In 1999 het Johannesburg se naam Johannesburg-Melville geword, maar in 2002 het ook dié gemeente ontbind, nadat daar aan die einde nog sowat 162 belydende lidmate oorgebly het. So het die tweede oudste gemeente van die Gereformeerde Kerk aan die Witwatersrand, wat onder verskeie name sedert 23 Mei 1896 bestaan het, finaal ontbind. Die laaste kerkgebou was by Eerstelaan 47, Melville. Die gebiede wat eers deel uitgemaak het van Johannesburg-Oos, val sedertdien onder die gemeente Randburg.
Predikante
wysig- Spoelstra, Tjibbe Thomas, 1925–1927 †1987-08-28.
- Dr. De Klerk, dr. Philippus Jacobus Stephanus, 1927–1930 †1971-08-28.
- Van der Walt, Louis Stefanus, 1932–1936 †1962-09-03
- Du Plooy, Jan Frederick, 1937–1943 †1992-11-28.
- Vorster, Johannes Lodewikus, 1944–1948 †1990-05-02.
- Yssel, Abraham Stephanus Erasmus, 1948–1958 (aanvaar sy emeritaat) †1965-10-11.
- Norval, dr. Ernst Jacobus Gustavus, 1958 – 1 November 1974 (oorlede in die amp) †1974-11-01.
- Van der Walt, Hendrik Jacob, 1976–1986 (waarna nog tot 1987 die saamgestelde gemeente Johannesburg) †2004
Bronne
wysig- (af) Harris, C.T., Noëth, J.G., Sarkady, N.G., Schutte, F.M. en Van Tonder, J.M. 2010. Van seringboom tot kerkgebou: die argitektoniese erfenis van die Gereformeerde Kerke. Potchefstroom: Administratiewe Buro.
- (af) Schalekamp, ds. M.E. (voorsitter: redaksiekommissie). 2001. Die Almanak van die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika vir die jaar 2002. Potchefstroom: Administratiewe Buro.
- (af) Smit, ds. A.P. 1947. Ons Kerk in die Goudstad. Johannesburg: Kerkrade van Johannesburg, Fordsburg, Johannesburg-Oos en Jeppestown.
- (af) Van der Walt, dr. S.J. (voorsitter: deputate almanak). 1997. Die Almanak van die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika vir die jaar 1998. Potchefstroom: Administratiewe Buro.
- (af) Venter, ds. A.A. (hoofred.) 1958. Almanak van die Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika vir die jaar 1959. Potchefstroom: Administratiewe Buro.
- (af) Vogel, Willem (red.). 2014. Die Almanak van die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika vir die jaar 2015. Potchefstroom: Administratiewe Buro.
Sien ook
wysigEksterne skakels
wysig- (en) Johannesburg-Oos se tweede en laaste kerkgebou, soos te sien op Google Maps. URL besoek op 24 November 2015.
- (en) Die ou kerkie in Princessstraat, agter die 1951-kerkgebou, soos te sien op Google Maps. URL besoek op 24 November 2015.
- (en) Die ou pastorie in Albert Sisuluweg, soos te sien op Google Maps. URL besoek op 9 November 2017.