Wikipedia

Tonga

soewereine staat in Oseanië, geleë op 'n argipel

Tonga (Engels: [ˈtɒŋə] of [ˈtɒŋɡə]; Tongaans: [ˈtoŋa][7]), amptelik die Koninkryk Tonga (Engels: Kingdom of Tonga; Tongaans: Puleʻanga Fakatuʻi ʻo Tonga), is 'n eilandstaat in die Stille Oseaan en Oseanië wat uit 169 eilande bestaan, waarvan 36 bewoon is. Tonga beslaan 'n oppervlakte van 747 km² en het 'n bevolking van 104 889 in 2024 gehad.[1]

Koninkryk Tonga
Kingdom of Tonga (Engels)
Puleʻanga Fakatuʻi ʻo Tonga (Tongaans)
Vlag van Tonga Wapen van Tonga
Vlag Wapen
Nasionale leuse: Ko e ʻOtua mo Tonga ko hoku tofiʻa
(Tongaans vir: "God en Tonga is my erfenis")
Volkslied: Ko e fasi 'o e tu'i 'o e 'Otu Tonga
(Tongaans vir: "Die lied van die koning van die Tonga-eilande")
Ligging van Tonga
Hoofstad Nukuʻalofa

21°8′S 175°12′W / 21.133°S 175.200°W / -21.133; -175.200

Grootste stad Nukuʻalofa
Amptelike tale Tongaans en Engels
Regering Unitêre parlementêre
grondwetlike monargie
Tupou VI
Siaosi Sovaleni
Onafhanklikheid
• Huidige grondwet
• van die Verenigde Koninkryk
4 November 1875
4 Junie 1970
Oppervlakte
 - Totaal
 
 - Water (%) 		 
747[1] km2  (189ste)
288 myl2
4,0
Bevolking
 - 2024-skatting
 - 2021-sensus
 - Digtheid 		 
104 889[1] (191ste)
100 209[2]
140 / km2 (76ste)
364 / myl2
BBP (KKP)
 - Totaal
 - Per capita 		2024-skatting

$777 miljoen[3]
$7 811[3]

BBP (nominaal)
 - Totaal
 - Per capita 		2024-skatting

$545 miljoen[3]
$5 483[3]

MOI (2022) 0,739[4] (98ste)  –  hoog
Gini (2022) 27,1[5] –  medium
Geldeenheid Paʻanga (TOP)
Tydsone
 - Somertyd 		(UTC+13)
(UTC+14[6])
Internet-TLD .to
Skakelkode +676
Ligging van Tonga
Kaart van Tonga

Tonga is in die ooste van Fidji, in die suidooste van Wallis en Futuna, in die suide van Samoa, in die suidooste van Amerikaans-Samoa, in die weste van Niue en die Cookeilande en in die noorde van Nieu-Seeland geleë. Die hoofstad en grootste stad is Nukuʻalofa.

Die Nederlandse ontdekkingsreisiger Willem Schouten het Tonga in 1616 as eerste Europeër bereik, gevolg deur Abel Tasman in 1643. In 1773, 1774 en 1777 het die Britse ontdekkingsreisiger James Cook Tonga besoek. In 1845 het die ambisieuse jong vegter, strateeg en woordvoerder Tāufa'āhau Tonga as 'n koninkryk verenig en in 1875 tot 'n grondwetlike monargie verklaar. Tonga het 'n beskermde staat geword, nadat die koninkryk op 18 Mei 1900 met die Verenigde Koninkryk 'n Verdrag van Vriendskap onderteken het. Onder die beskerming van Groot-Brittanje kon Tonga as enigste Stille Oseaan-land sy soewereiniteit en monargiese regering behou (in teenstelling met Hawaii en Tahiti). Die Verdrag van Vriendskap en Tonga se beskermingsstatus het in 1970 volgens gevestigde reëlings, wat in 1965 deur Koningin Sālote Tupou III ingestel is, geëindig. Tonga is 'n unitêre parlementêre grondwetlike monargie binne die Britse Statebond met 'n eie monarg as staatshoof. Tonga is een van slegs vyf lande binne die Britse Statebond, waar 'n inheemse monarg op die troon sit (die ander vier is Broenei, Eswatini, Lesotho en Maleisië).

Etimologie

wysig

In baie Polinesiese tale, waaronder Tongaans, is die woord tonga ([ˈtoŋa])[8][9][10] afgelei van fakatonga, wat "suidwaarts" beteken, en die argipel is só genoem omdat dit die suidelikste eilandgroep van Wes-Polinesië is.[1][11] Die woord tonga is verwant aan die Hawaise woord kona wat "loefkant" beteken en die oorsprong van die Hawaise Kona-distrik se naam is.[12]

Tonga het in die Weste bekend geword as die "vriendelike eilande" weens die aangename ontvangs tydens kaptein James Cook se eerste besoek in 1773. Hy het aangekom teen tye van die jaarlikse ʻinasi-fees wat fokus op die skenking van die eerstelinge aan die Tuʻi Tonga (die eiland se monarg) en daarom het hy 'n uitnodiging na die feesvieringe ontvang. Volgens die skrywer William Mariner wou die politieke leiers Cook ironies genoeg tydens die samekoms vermoor, maar hulle het dit nie deurgevoer nie omdat hulle nie op 'n plan kon besluit nie.[13]

Sport

wysig
 
Sewesrugbywedstryd tussen Kenia en Tonga, 2006
 
Tonga voer die Sipi Tau voor die wedstryd teen Frankryk tydens die Rugbywêreldbeker 2011 op

Rugby is verreweg die gewildste sportsoort in Tonga en dit is een van die min lande waar rugby die hoofsport is. Slegs die Cookeilande, Fidji, Nieu-Seeland, Samoa en Wallis kan soortgelyke bewerings maak.[14] Die Tongaanse nasionale rugbyspan het sedert 1987 vir amper elke rugbywêreldbekertoernooi (behalwe vir dié van 1991) gekwalifiseer. Hulle is veral bekend vir die tradisionele Sipi Tau-oorlogsdans voor elke wedstryd. Met ’n bevolking van sowat 100 000 is die keuring van talentvolle spelers in vergelyking met ander lande baie klein, maar Tonga behoort konstant aan die 15 beste spanne wêreldwyd en hulle is redelik mededingend. Dié land ly egter onder 'n groot uitvloei aan talent, aangesien baie spelers in die professionele ligas in Australië, Nieu-Seeland, Europa of Japan speel en deur die onderskeie land ingeburger word. Volgens Wêreldrugby se reëls is 'n tydperk van vyf jaar ononderbroke blyplek genoeg om vir die nasionale span van 'n ander land uit te draf (tot aan die einde van 2020 was dit slegs drie jaar).[15] Van die bekendste spelers met 'n Tongaanse herkoms is Israel Folau, Toutai Kefu, Sekope Kepu, Viliami Ofahengaue, Wycliff Palu en George Smith (vir Australië), Doug Howlett en Jonah Lomu (vir Nieu-Seeland), Billy en Mako Vunipola (vir Engeland) asook Taulupe Faletau (vir Wallis).

Die Stille Oseaan-eilandstate se beheerliggame is nie sterk genoeg om hierdie uitvloei aan talent stop te sit nie. Soms word die sistematiese stropery in 'n ironiese manier met die 19de eeuse Blackbirding vergelyk.[16] Tongane, wat hul eie land verteenwoordig, kan nie altyd vir hul nasionale span verskyn nie, aangesien veral Engelse klubs huiwerig is om spelers vir toetswedstryde beskikbaar te stel. Die professionele span Moana Pasifika, wat sedert 2022 aan die internasionale toernooi Superrugby deelneem, sal as 'n oplossing dien. In dié span, wat in die Nieu-Seelandse stad Auckland gesetel is, speel Tongane saam met Samoane en Nieu-Seelanders met 'n Polinesiese herkoms; dié span streef 'n verkieslik “Stille Oseaan”-karakter na.[17] Aan die begin van 2022 het Wêreldrugby 'n nuwe reël geïmplementeer wat vir die Stille Oseaan-eilandstate as baie voordelig beskou word. Hiervolgens kan nasionale spelers van 'n “groot” rugbyland na 'n ander land oorskakel, ongeag die aantal toetswedstryde wat tot dusver gespeel is. Hiervoor moes 36 maande verloop het sedert die laaste toetswedstryd en die speler moet in die betrokke land gebore wees; 'n oorskakeling is ook moontlik met 'n ouer of grootouer wat daar gebore is.[18]

Tonga beskik met die Teufaiva Sport-stadion oor 'n baie moderne rugbystadion, maar dit word die meeste van die tyd nie gebruik nie. Daar is min opponente wat bereid is om die lang rys na Tonga aan te pak. Australië en Nieu-Seeland kom slegs selde teen die eilandstate te staan. Teen einde van meer toetswedstryde is die Stille Oseaan-nasiesbekertoernooi (tot 2006 die Stille Oseaan-drienasies genoem) gestig, waaraan onder andere die nasionale spanne van Tonga, Fidji en Samoa deelneem.

Soos in ander Stille Oseaan-eilandstate word op Tonga 'n tradisionele plaaslike soort krieket beoefen, lanita genoem.[19]

Verwysings

wysig
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 (en) "Tonga". Central Intelligence Agency. Besoek op 12 November 2024.
  2. ↑ (en) "Tonga's population drops to 100,209". Matangi Tonga. 24 Desember 2021. Besoek op 31 Desember 2021.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 (en) "Tonga". Internasionale Monetêre Fonds. Oktober 2024. Besoek op 12 November 2024.
  4. ↑ (en) "Human Development Report 2023/2024" (PDF). United Nations Development Programme. 13 Maart 2024. Besoek op 12 November 2024.
  5. ↑ (en) "Gini Index – Tonga". Wêreldbank. Besoek op 12 November 2024.
  6. ↑ (en) "Summer daylight saving moves Tonga 14 hours ahead of UTC". Matangi Tonga Online. 31 Oktober 2016. Besoek op 12 November 2024.
  7. ↑ (en) Churchward, C.M. (1985). Tongan grammar. Oxford University Press. ISBN 0-908717-05-9.
  8. ↑ (en) "Tonga". Merriam-Webster Dictionary, Merriam-Webster. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 1 Junie 2022. Besoek op 1 Junie 2022.
  9. ↑ (en) C.M. Churchward (1985). Tongan grammar. Oxford University Press. ISBN 0-908717-05-9.
  10. ↑ (en) Deverson, Tony; Kennedy, Graeme, reds. (2005). "Tonga". Oxford University Press. doi:10.1093/acref/9780195584516.001.0001. ISBN 978-0-19-558451-6. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 28 Februarie 2022. Besoek op 28 Februarie 2022.
  11. ↑ (en) "Search | English". Tongan Translator. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 29 April 2018. Besoek op 29 April 2018.
  12. ↑ (en) Lee Jolliffe (2010). Coffee Culture, Destinations and Tourism. Channel View Publications. p. 112. ISBN 978-1-84541-192-3.
  13. ↑ (en) William Mariner; John Martin (1817). An account of the natives of the Tonga islands in the south Pacific Ocean: With an original grammar and vocabulary of their language. Compiled and arranged from the extensive communications of Mr. William Mariner, several years' resident in those islands. Vol. 2. p. 64–65. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 12 April 2016. Besoek op 12 April 2016.
  14. ↑ (en) "Rugby History in Fiji". Teivovo. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 14 November 2007. Besoek op 6 Oktober 2007.
  15. ↑ (en) "World Rugby raises international eligibility period from three to five years". BBC. 10 Mei 2017. Besoek op 12 November 2024.
  16. ↑ (en) "Pacific's brawn drain is world rugby's gain". North West Star. 7 Oktober 2011. Besoek op 12 November 2024.
  17. ↑ (en) "Next steps in Pacific Island professional teams' journey confirmed by NZ Rugby". All Blacks. 14 April 2021. Besoek op 12 November 2024.
  18. ↑ (en) "World Rugby's tweak of eligibility rule game changing for Pacific Island unions". stuff.co.nz. 25 November 2021. Besoek op 12 November 2024.
  19. ↑ (en) South Pacific and Micronesia. Lonely Planet. 2006. p. 53. ISBN 1-74104-304-2.

Bronnelys

wysig
Algemeen

Eksterne skakels

wysig
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Tonga&oldid=2715576"