Wikipedia

Kasakstan

(Aangestuur vanaf Kazakhstan)

Kasakstan (Kasaks: Қазақстан, Kazakstan, [qɑzɑqˈstɑn], luister (hulp·inligting); Russies: Казахстан, Kazachstan), amptelik die Republiek Kasakstan (Kasaks: Қазақстан Республикасы, Qazaqstan Respýblıkasy; Russies: Республика Казахстан, Respublika Kazakhstan), is ’n transkontinentale, maar landingeslote land in Sentraal-Asië, met ’n klein deel wes van die Oeral-rivier wat in Oos-Europa val.[5] Dit word in Afrikaans ook Kazakstan of Kazachstan gespel. Dit grens aan die Russiese Federasie, die Volksrepubliek China, Kirgisië, Oesbekistan, Turkmenistan en die Kaspiese See. Die hoofstad is Astana; tot in 1997 was dit Almati (voorheen Alma-Ata genoem).

Republiek Kasakstan
Қазақстан Республикасы
Qazaqstan Respýblıkasy (Kasaks)
Республика Казахстан
Respublika Kazakhstan (Russies)
Vlag van Kasakstan Wapen van Kasakstan
Vlag Wapen
Volkslied: Менің Қазақстаным
(tr.: Meniñ Qazaqstanım)
Ligging van Kasakstan
Hoofstad Astana

51°10′N 71°25′O / 51.167°N 71.417°O / 51.167; 71.417

Grootste stad Almati
Amptelike tale Kasaks ("nasionaltaal")
Russies ("amptelike taal")
Regering Unitêre dominante-party
presidensiële republiek
Kasim-Zjomart Tokajef
Oljas Bektenof
Onafhanklikheid
• Kasakse Khanaat
• Alasj-outonomie
• Kirgisiese ASSR
• Kasakse ASSR
• Kasakse SSR
• Soewereiniteit verklaar
• Republiek Kasakstan
• Onafhanklikheid verklaar
• Erken
• Huidige grondwet
1465
13 Desember 1917
26 Augustus 1920
19 Junie 1925
5 Desember 1936
25 Oktober 1990
10 Desember 1991
16 Desember 1991
26 Desember 1991
30 Augustus 1995
Oppervlakte
 - Totaal
 
 - Water (%) 		 
2 724 900 km2  (9de)
1 052 100 myl2
1,7
Bevolking
 - 2023-skatting
 - Digtheid 		 
20 000 000[1] (62ste)
7 / km2 (236ste)
18,1 / myl2
BBP (KKP)
 - Totaal
 - Per capita 		2024-skatting

$696,903 miljard[2] (41ste)
$34 476[2] (56ste)

BBP (nominaal)
 - Totaal
 - Per capita 		2024-skatting

$290,994 miljard[2] (49ste)
$14 396[2] (64ste)

MOI (2021) 0,811[3] (56ste)  –  baie hoog
Gini (2018) 27,8[4] –  laag
Geldeenheid Tenge (₸) (KZT)
Tydsone
 - Somertyd 		(UTC+5 en +6)
nie toegepas nie (UTC+5 en +6)
Internet-TLD .kz, .қаз
Skakelkode +7-6xx, +7-7xx
Nasa-Satellietbeeld van Kasakstan.
’n Kaart van Kasakstan.

Kasakstan is die wêreld se negende grootste staat en die grootste wat deur land omring is. Sy oppervlakte van 2 724 900 km² is groter as dié van Wes-Europa.[5][6] Die gebied sluit in vlaktes, steppe, taiga, canyons, heuwels, deltas, sneeubedekte bergpieke en woestyne. Sy bevolkingsdigtheid is minder as ses mense per vierkante kilometer.

Die gebied is histories bewoon deur nomadiese stamme. Dit het in die 13de eeu verander toe Djengis Khan die land beset het. Teen die 16de eeu het die Kasakke as ’n afsonderlike groep ontstaan. Die Russe het in die 18de eeu die Kasakse steppe begin beset en teen die middel van die 19de eeu was die hele Kasakstan deel van die Russiese Ryk. Ná die Russiese Rewolusie van 1917 en die daaropvolgende burgeroorlog is Kasakstan verskeie kere herorganiseer voordat dit in 1936 die Kazachstanse Sosialistiese Sowjetrepubliek geword het as deel van die Sowjetunie.

Kasakstan was die laaste van die voormalige Sowjetrepublieke wat hom onafhanklik verklaar het ná die verbrokkeling van die Sowjetunie in 1991; die huidige president, Kasim-Zjomart Tokajef, is sedert 2019 die land se leier. Vandat die land onafhanklik geword het, handhaaf dit ’n gebalanseerde buitelandse beleid en probeer dit sy ekonomie ontwikkel, veral sy koolwaterstofnywerheid.[7]

Die land is etnies en kultureel uiteenlopend, deels vanweë die gedwonge migrasie van ander volke na dié republiek tydens die bewind van Josef Stalin. Kasakstan het ’n bevolking van 16,6 miljoen wat uit 131 etnisiteite bestaan, onder andere Kasakke (sowat 63%[8]), Russe, Oekraïners, Duitsers, Tartare en Oeigoere.

Godsdiensvryheid bestaan in Kasakstan, maar die land het onlangs onder skoot gekom oor ’n gebrek daaraan. Robert George, voorsitter van die Amerikaanse kommissie vir internasionale godsdiensvryheid, het in 2013 gesê "die streng toepassing van hoogs beperkende wette wat twee jaar gelede aanvaar is, het Kasakstan se internasionale aansien skade berokken en daartoe gelei dat baie Kasakse burgers se godsdiensvryheid aangetas is".[9] Sowat 70% van die bevolking behoort tot die Islam en 26% is Christene.[10] Kasaks is die amptelike taal, terwyl Russies gelyke status het in staats- en administratiewe liggame.[5][11][12]

Etimologie

wysig

Die woord "Kasak" word in Kasakstan gewoonlik gebruik om na die etniese groep te verwys, ook die lede wat in die Volksrepubliek China, Rusland, Turkye, Oesbekistan en ander lande woon, terwyl die woord "Kasakstanner" (Kasaks: қазақстандық, kazakstandik; Russies: казахстанец, kazachstanets) geskep is vir die inwoners van die land, insluitende nie-Kasakke.[13] "Kasak" of "Kazak" kom van ’n Ou Turkse woord wat "onafhanklik" en ’n "vrye gees" beteken; dit verwys na die Kasakke se kultuur as ’n nomadiese volk wat op perde rondgetrek het. Die Persiese agtervoegsel "-stan" beteken "land" of "plek", en Kasakstan beteken dus "land van die Kasakke".

Geskiedenis

wysig

Kasakse Khanaat

wysig
 
Ablai Khan het vanaf 1771 tot 1781 as khan van die sentrale Jüz gedien.
 
Kasakse simbole: ’n kameel voor die mausoleum van Kwaja Ahmed Jasawi in Turkistan.
 
In ’n Kasakse joert.

Kasakstan word al sedert die Nuwe Steentydperk bewoon; die streek se klimaat en terrein is die beste geskik vir nomades wat met diere rondtrek. Argeoloë glo mense het perde die eerste keer hier in die uitgestrekte steppe mak gemaak.

Sentraal-Asië is oorspronklik bewoon deur Indo-Iraniërs. Die bekendste van dié groepe was die nomadiese Skitiërs.[14] Die Turkse volk het op die laatste in die 5de eeu, moontlik vroeër, die Iraniërs se gebied begin betree en die oorheersende etniese groep van Sentraal-Asië geword. Terwyl die antieke stede Taraz en Hazrat-e Turkestan lank gedien het as halfwegstasies aan die Syroete wat die Ooste en die Weste verbind het, het ware politieke vereniging eers met die Mongoolse inval in die vroeë 13de eeu begin. Onder die Mongole is administratiewe distrikte gestig, wat eindelik onder beheer gekom van die opkomende Kasakse Khanaat.

Gedurende dié tydperk het die tradisionele nomadiese leefwyse en ’n veeteelt-gebaseerde ekonomie in die steppe voortgeduur. In die 15de eeu het ’n afsonderlike Kasakse identiteit begin ontwikkel onder die Turkse stamme – ’n proses wat aangehelp is met die ontstaan in die middel van die 16de eeu van die Kasakse taal, kultuur en ekonomie.

Die streek was egter al hoe meer die fokus van ’n stryd tussen die Kasakke en die naburige Persiessprekende volke in die suide. Teen die 17de eeu het die Kasakse Khanaat gebuk gegaan onder onderlinge struwelinge, wat die bevolking verdeel het in die Groot, die Middel- en die Klein Horde (jüz). Dit, tesame met politieke verdeeldheid en ’n afname in die belangrikheid van die landhandelsroetes tussen die Ooste en die Weste, het die khanaat verswak. Die Oesbeekse Chiva-khanaat het dié situasie uitgebuit en die Mangisjlak-skiereiland geannekseer. Die Oesbeekse bewind oor die skiereiland het twee eeue geduur tot met die aankoms van die Russe.

In die 17de eeu het die Kasakke geveg teen die Oeirats, ’n federasie van Wes-Mongoolse stamme, insluitend die Dzoengars.[15] Aan die begin van die 18de eeu het die Kasakse Khanaat sy hoogtepunt bereik. In dié tyd (1723–1730) was die Klein Horde in ’n oorlog gewikkel met Dzoengars nadat dié die Kasakse grondgebied binnegeval het. Die Dzoengars het die Kasakke verslaan, hul weivelde oorgeneem, baie Kasakke gevange geneem en hele clans uitgewis.[16] Onder die leierskap van Aboel Chair Khan het die Kasakke in 1726 en 1729 oorwinnings oor die Dzoengars behaal.[17] Ook Ablai Khan het van die 1720's tot die 1750's belangrike oorloë teen die Dzoengars gevoer en daarvoor is hy as batir (held) van die volk verklaar. Intussen het die Wolga-Kalmieke voortdurend strooptogte in die Kasakse grondgebied uitgevoer. Die Kokand-khanaat het die swakheid van die Kasakke ná die oorloë teen die Dzoengars en Kalmieke uitgebuit en die huidige Suidoos-Kasakstan, onder meer die voormalige hoofstad Almati, in die eerste kwart van die 19de eeu beset.

Die Russiese Ryk

wysig
 
’n Tradisionele Kasakse trourok.
 
Russiese setlaars naby Petropawlofsk.

In die 19de eeu het ook die Russiese Ryk begin uitbrei na Sentraal-Asië en van 1813 tot 1907 met die Britse Ryk meegeding om heerskappy oor die gebied. Teen dié tyd het die tsaars geheers oor die grootste deel van wat vandag as Kasakstan bekend is.

Die Russiese Ryk het ’n administratiewe stelsel ingestel en kasernes en garnisoene opgerig in sy stryd teen die Britse Ryk. Rusland het Russies as taal in alle skole en regereingsinstellings afgedwing. Dit het die Kasakke in opstand laat kom en teen die 1860's het hulle hulle begin verset, hoofsaaklik oor die invloed wat die Russiese besetting gehad het op die tradisionele nomadiese leefstyl en wat gelei het tot die uitwissing van ’n groot deel van die bevolking. In die laat 19de eeu het die Kasakse nasionale beweging ontstaan om die Russiese onderdrukking teen te staan en die Kasakse taal en identiteit te beskerm.

Van die 1890's af het al hoe groter groepe setlaars die huidige Kasakstan gekoloniseer. Die getal setlaars het verder toegeneem nadat ’n spoorlyn tussen Orenburg en Tasjkent in 1906 voltooi is. Gedurende die 19de eeu het sowat 400 000 Russe na Kasakstan geïmmigreer, en in die eerste derde van die 20ste eeu ’n verdere miljoen Slawiërs, Jode, Duitsers en ander groepe.[18]

Die mededinging om land en water wat tussen die Kasakke en die immigrante ontstaan het, het in die laaste jare van die tsaars se bewind groot teenkanting teen die koloniale regering veroorsaak. In 1916 het die Sentraal-Asiatiese Opstand plaasgevind; die Kasakke het die Russe en Kosakke aangeval. Die gevolg was ’n paar wrede aanvalle en bloedbaddens aan albei kante.[19] Intussen het albei kante ook die kommunistiese regering teengestaan tot laat in 1919.

Die Sowjetunie

wysig
 
Jong Pioniers van die Sowjetunie op ’n kamp in Kasakstan.

Hoewel daar ’n kort periode van outonomiteit was ná die wanorde tydens die val van die Russiese Ryk, het die Kasakke hulle eindelik onderwerp aan die Sowjetregering. In 1920 het hulle die Kazachstanse Outonome Sosialistiese Sowjetrepubliek geword.

Die Sowjetunie se onderdrukking van die tradisionele elite en die gedwonge kollektivisme van die laat 1920's tot die 1930's, het hongersnood en onrus tot gevolg gehad.[20][21] Tussen 1926 en 1939 het die Kasakse bevolking met 22% afgeneem weens honger en massa-emigrasie.

In die 1930's is baie bekende Kasakse skrywers, denkers, digters, politici en historici in opdrag van Stalin vermoor as deel van die onderdrukking van die Kasakse kultuur en identiteit. In 1936 het die outonome republiek die Kazachstanse Sosialistiese Sowjetrepubliek geword. Miljoene mense wat in die 1930's en 1940's uit ander dele van die Sowjetunie verban is, is na Kasakstan gestuur. Sowat 400 000 Wolga-Duitsers is byvoorbeeld uit die Oekraïne na Kasakstan verban ná die Duitse inval van die Sowjetunie in Junie 1941 tydens die Tweede Wêreldoorlog.

Mense is gevange gehou in party van die grootste Goelag-kampe in die land.[22] In 1947, twee jaar ná die einde van die oorlog, is ’n toetsterrein vir kernwapens naby die stad Semei opgerig.

Met Stalin se dood in 1953 het Kasakstan steeds ’n oorwegend landbougebaseerde ekonomie gehad. In dié jaar het die nuwe Sowjetleier, Nikita Chroesjtsjof, die "Ongerepte Land"-projek begin om die tradisionele weivelde van Kasakstan te omskep in ’n groot graanproduserende streek vir die Sowjetunie. Dit het gemengde gevolge ingehou, maar dit het tesame met latere moderniserings deur Leonid Brezjnef die ontwikkeling van die landbousektor bespoedig. Landbou is steeds ’n bron van inkomste vir ’n groot deel van die bevolking. Teen 1959 het Kasakke 30% van die bevolking uitgemaak en etniese Russe 43%.[23]

Groeiende spanning in die Sowjetgemeenskap het gelei tot ’n behoefte aan politieke en ekonomiese hervormings, wat in die 1980's vorm aangeneem het. Een van die grootste bydraende faktore was die besluit van Lawrenti Beria om ’n kernbom in 1949 in Kasakstan te toets. Dit het ’n biologiese en ekologiese katastrofe tot gevolg gehad wat vir geslagte voortgeduur het, en die Kasakke se woede teenoor die Sowjetstelsel het geweldig toeneem.

Onafhanklikheid

wysig
 
Noersoeltan Nazarbajef op 'n posseël.

Kasakstan was op 16 Desember 1991 die laaste republiek wat onafhanklik geword het. Sy leier uit die kommunistiese tydperk, Noersoeltan Nazarbajef, het die land se eerste president geword en tot 2019 dié amp beklee.

In die jare sedert onafhanklikwording het groot hervormings plaasgevind van die Sowjet-styl-ekonomie en politieke magsmonopolie. Onder Nazarbajef is ver gevorder op die pad na ’n markekonomie. In 1998 is die hoofstad van Almati (die grootste stad en voorheen bekend as Alma-Ata) geskuif na Astana.

Op 20 Maart 2019 het president Noersoeltan Nazarbajef bedank en is deur sy partygenoot Kasim-Zjomart Tokajef opgevolg. Gelyktydig is die land se hoofstad Astana na Noersoeltan hernoem.[24] In 2022 is dié naamverandering teruggerol en die ou naam Astana heringestel.[25]

Geografie

wysig
 
Die Markakol-reservaat in die Altai-gebergte, Oos-Kasakstan.
 
Sirdarja, een van die groot riviere van Sentraal-Asië wat deur Kasakstan vloei.
 
Die Tsjarin-canyon in Noord-Tiensjan.

Kasakstan lê aan weerskante van die Oeral-rivier en is een van net twee lande wat deur land omring word wat op twee kontinente geleë is; die ander is Azerbeidjan. Met sy oppervlakte van 2 700 000 km² is Kasakstan die negende grootste land in die wêreld (groter as Wes-Europa) en die grootste land sonder ’n seehawe. Terwyl dit deel van die Sowjetunie was, het dit ’n deel van sy grondgebied aan die Volksrepubliek China en ’n deel aan Oesbekistan afgestaan. Dit deel ’n grens met die Russiese Federasie, die Volksrepubliek China, Kirgisië, Oesbekistan en Turkmenistan. Groot stede sluit in Astana, Almati, Karagandi, Sjimkent, Atiraoe en Oskemen. Dit lê tussen die breedtegrade 40° en 56° N, en tussen die lengtegrade 46° en 88° O. Hoewel die grootste deel in Asië lê, val ’n klein deel wes van die Oeral in Oos-Europa.[26]

Die terrein wissel van die Kaspiese See in die weste tot die Altai-gebergte in die ooste, en die vlaktes van Wes-Siberië in die noorde tot die woestyne en oases van Sentraal-Asië. Die Kasakse steppe, met sy oppervlakte van sowat 804 500 km², beslaan ’n derde van die land en is die wêreld se grootste droë steppestreek. Dit word gekenmerk deur groot gebiede grasveld en sand. Belangrike riviere en mere sluit in die Aralmeer, Ili-, Irtisj-, Isjim-, Sirdarja- en Oeral-rivier, die Tsjarin-rivier en -ravyn, en die Balchasj- en Zaisan-meer.

Die Tsjarin-canyon is 150–300 m diep en 80 km lank, en loop deur die rooi sandsteenplato aan die Tsjarin-ravyn in Noord-Tiensjan ("Hemelse Berge", 200 km oos van Almati). Omdat die canyon ontoeganklik is, het skaars esdoringbome uit die Ystydperk hier behoue gebly en dit word nou ook in ander dele geplant. Die Bigatsj-krater is in die Plioseen of Mioseen deur ’n asteroïde veroorsaak; dit het ’n deursnee van 8 km en is sowat 5±3 miljoen jaar oud.

Die klimaat is kontinentaal, met warm somers en kouer winters. Die reënval wissel tussen droë en halfdroë streke.

Administratiewe afdelings

wysig
 
Kaart van Kasakstan se provinsies.

Kasakstan is in 14 provinsies (Kasaks: облыстар, oblistar) verdeel, wat onderverdeel is in distrikte (аудандар, aoedandar). Almati en Astana het die status "staatsbelang" en val nie in enige provinsie nie. Die stad Baikonoer het ook ’n spesiale status omdat dit en die Baikonoer-lanseersentrum tot in 2050 aan Rusland verhuur word.[5]

Elke provinsie het ’n goewerneur (akim) aan die hoof wat deur die president aangestel word. Munisipale akims word deur provinsiale akims aangestel. Die hoofstad is op 10 Desember 1997 van Almati tot Astana geskuif.

Demografie

wysig
 
Bevolkingspiramide, 2005.
 
’n Etniese kaart van Sentraal-Asië.

Volgens ’n amptelike raming is die bevolking 16,455 miljoen in Februarie 2011, van wie 46% plattelanders en 54% stedelinge is.[27] In 2013 het die bevolking gestyg tot 17,28 miljoen, volgens die statistiekagentskap van Kasakstan.[28]

Etniese Kasakke maak sowat 63,1% van die bevolking uit en etniese Russe 23,7%.[8] Ander etniese groepe sluit in Tartare (1,3%), Oekraïners (2,1%), Oesbeke (2,8%), Wit-Russe, Oeigoere, Azerbeidjanners, Pole[29] en Litauers. Groepe wat sowat 1% of minder van die bevolking uitmaak, is Duitsers, Koreane en Tsjetsjniërs.[30] In Kasakstan is baie Russe wat in die 1930's en 1940's deur Stalin na die Goelag gestuur is; van die grootste Sowjet-arbeidskampe was in Kasakstan.[31]

Baie Russe was ook by die Sowjet-ruimteprogram betrokke tydens Chroesjtsjof se bewind.[32] Voor 1991 was daar ’n miljoen Duitsers in Kasakstan, maar die meeste het na Duitsland geëmigreer ná die verbrokkeling van die Sowjetunie.[33] Ook die grootste deel van die kleiner Griekse bevolking het na Griekeland geëmigreer. Sedert die 1970's het talle Russe ook Kasakstan verlaat. Die gevolg van dié migrasie was dat Kasakke nou die grootste deel van die bevolking uitmaak. Verdere faktore wat hiertoe bydra, is n hoër geboortesyfer onder Kasakke en die immigrasie van Kasakke uit lande soos die Volksrepubliek China, Mongolië en Rusland.


Taal

wysig

Kasakstan is amptelik ’n tweetalige land: Kasaks, ’n Turkse taal wat sowat 64,4% van die inwoners se moedertaal is, is die "staatstaal". Russies, wat deur die meeste inwoners gepraat word, is die "amptelike taal" wat gebruik word in sake, die regering en interetniese kommunikasie; dit word egter al hoe meer deur Kasaks vervang. Minderheidstale sluit in Oekraïens, Oeigoers, Kirgisies, Tartaars, Oesbekies en Mongools. Engels word al hoe gewilder onder jong mense sedert die verbrokkeling van die Sowjetunie. Opvoeding regdeur Kasakstan vind in óf Kasaks óf Russies óf albei plaas.

Godsdiens

wysig
Islam
  
 70%
Ortodoks
  
 20%
Geen
  
 0.15%
Katoliek
  
 3%
Protestants
  
 2%
Ander
  
 1%
Godsdiens in Kasakstan
 
Oosters-Ortodoks is die tweede grootste godsdiens in Kasakstan.

Volgens die 2009-sensus is 70% van die bevolking Moslems, 26% Christene, 0,1% Boeddhiste, 0,2% behoort tot ander gelowe en 3% is niegelowig. Altesaam 0,5% het nie hul geloof aangedui nie.[10] Volgens die grondwet is Kasakstan ’n sekulêre staat en word godsdiensvryheid gewaarborg. Diskriminasie op politieke of godsdienstige gronde word verbied.

Sedert onafhanklikheid was daar ’n groot opbloei in godsdiens, veral Islam. Honderde moskees, kerke, sinagoges en ander godsdienstige geboue het binne ’n paar jaar hul verskyning gemaak, en godsdiensinstellings het toegeneem van 670 in 1990 tot 4 170 vandag.[34]

’n Vyfde van die bevolking, meestal lede van die Slawiese en die Germaanse bevolkingsgroepe, behoort tot die Russies-Ortodokse Kerk.[35] Ander Christelike denominasies sluit in Rooms-Katolisisme en Protestantisme.[36] Die Russiese Ortodokse Kersfees is ’n openbare vakansiedag.[34]

Opvoeding

wysig
 
L.N.Gumilyov Eurasiese Nasionale Universiteit in Astana is een van Kasakstan se top-universiteite.

Opvoeding in Kasakstan is verpligtend tot op sekondêre vlak en volwasse geletterdheid is 99,5%. Opvoeding bestaan uit drie fases: primêr (graad 1-4), algemeen (graad 5-9) en sekondêr (graad 10-11 of 12). Primêre skoolopleiding word voorafgegaan deur ’n jaar van pre-primêre onderwys.

Naskoolse opvoeding bestaan ook uit drie vlakke: basies (wat die grondslag vorm vir die studieveld en lei tot ’n B-graad), gespesialiseerd (waarna studente ’n spesialisdiploma kry) en hoër opvoeding (vir ’n M-graad). Nagraadse studie lei tot ’n wetenskapkandidaat- of doktorsgraad.

Die departement van opvoeding het ’n suksesvolle Bolasjak-beurs ingestel wat jaarliks toegeken word aan sowat 5 000 studente wat burgers van die land is. Studente kan aan ’n verskeidenheid oorsese instelling studeer, onder meer die Universiteite van Edinburg, Cambridge, Toronto, Oxford, Sydney, Tokio, die Harvard-universiteit en King's College in Londen. Die beurs dek hul opvoeding, oorsese akkommodasie en jaarlikse reisgeld na Kaskastan. Ná hul studie moet gegradueerdes vir minstens vyf jaar in Kasakstan werk.

Kultuur

wysig
 
Ruiters in tradisionele drag demonstreer die kiz koe ("jaag die meisie"), een van verskeie tradisionele speletjies op ’n perd se rug.[37]
 
Abai Koenanbajoeli, ’n bekende digter, komponis en filosoof.

Die tradisionele kultuur van Kaskastan stam uit die tyd toe hulle ’n nomadiese volk was. Hoewel Islam in die 15de eeu in die land ingevoer is, het dit lank saam met vroeëre godsdienselemente van Tengriisme voortbestaan.

Omdat veeteelt ’n belangrike deel van die kultuur uitgemaak het, is die meeste van die moderne gebruike en gewoontes daarom gesentreer. Die Kasakke is veral geesdriftige ruiters.

Van die grootste bydrars tot die land se letterkunde, wetenskap en filosofie is Abai Koenanbajoeli, Moechtar Aoezof, Gabit Moesirepof, Kanisj Satpajef, Moectar Sjachanof, Saken Seifoellin en Djambil Jabajef.

Musiek maak ook ’n groot deel van kulturele gebeure uit. Almati word beskou as die musiekhoofstad van Sentraal-Asië en hou gereeld konserte van bekende internasionale sterre.

Kos

wysig

In die tradisionele kookkuns word vleis op verskeie manier gaargemaak en gewoonlik saam met ’n verskeidenheid soorte tradisionele brood voorgesit. Verversings sluit dikwels swart tee en tradisionele melkprodukte soos airan, sjoebat en kimiz in. ’n Tradisionele Kasakse ete bestaan gewoonlik uit verskeie aptytwekkers, gevolg deur sop en een of twee hoofgeregte soos pilaf en besjbarmak.

Sport

wysig
 
Yaroslava Shvedova, ’n dubbelspelwenner op Wimbledon in 2010.
 
Die yshokkiespeler Nikolai Antropov.

Die land het ’n reputasie opgebou as ’n sportland op internasionale gebied, onder meer in boks, skaak, skopboks, ski, gimnastiek, waterpolo, fietsry, ruitersport, sambo, stoei en biljart. Die Asiatiese Winterspele van 2010 is in Kasakstan gehou.

Die gewildste sportsoort is sokker en daar is nasionale spanne vir mans en vroue. Die nasionale yshokkiespan vir mans het in 1998 en 2006 aan die Olimpiese Winterspele deelgeneem sowel as aan die wêreldkampioenskap in 2006. Van die land se bekendste yshokkiespelers is Nikolai Antropov en Evgeni Nabokov.

Ook verskeie boksers het al internasionale medaljes gewen en vaar goed by Olimpiese Speles. Drie boksers, Bakhtiyar Artayev, Vassiliy Jirov en Serik Sapiyev, het die Val Barker-trofee gewen, die meeste naas die Verenigde State. Die swaargewigkampioen Vladimir Klitschko en middelgewigkampioen Gennady Golovkin is in Kasakstan gebore.

Ruitersport is ook baie gewild en sedert 1993 het die land se perdryfederasie al verskeie nasionale en internasionale byeenkomste gereël.

Politiek

wysig

Politieke stelsel

wysig
 
Oljas Bektenof, Kasakstan se huidige premier.

Kasakstan is amptelik ’n eenheidstaat. Die eerste en enigste president tot dusver was Noersoeltan Nazarbajef, maar het op 20 Maart 2019 bedank. Die president is ook die hoofbevelvoerder van die weermag en kan wetgewing veto wat deur die parlement deurgevoer is. Die premier lei die kabinet van ministers en is die regeringshoof. In die kabinet is drie onderpremiers en 16 ministers. Oljas Bektenof is sedert 6 Februarie 2024 die premier.

Die parlement het twee kamers: die laer huis (madjilis) en hoër huis (senaat).[38] Die senaat het 47 lede.

Kernsperverdrag

wysig

Toe die Sowjetunie in 1991 verbrokkel, het Kasakstan die 1 410 kernplofkoppe en die Semipalatinsk-kernwapentoetsterrein oorgeërf. Teen April 1995 het Kasakstan sy kernplofkoppe aan Rusland teruggegee en teen Julie 2000 het dit die toetsterrein vernietig.[39]

Op 2 Desember 2009 het die sekretaris-generaal van die Verenigde Nasies, Ban Ki-moon, en die Republiek van Kasakstan 29 Augustus aangewys as Internasionale Dag teen Kerntoetse – dit was op dié dag in 1991 dat die Semipalatinsk-toetsterrein gesluit is.[40][41]

Verkiesings

wysig
 
Die parlement van Kasakstan.

Ná die verkiesing in September 2004 is die laer huis oorheers deur die Otan-party van pres. Nazarbajef. Die meeste ander setels is gewen deur partye wat die president goedgesind is, onder meer die landbou-nywerheidsblok AIST en die Asar-party, wat deur die president se dogter gestig is.

Op 4 Desember 2005 het Nazarbajef weer ’n groot oorwinning by die stembus behaal met meer as 90% van die stemme. Die Organisasie vir Veiligheid en Samewerking in Europa (OVSE) het gesê die verkiesing voldoen nie aan internasionale standaarde nie, hoewel sekere verbeterings aan die administrasie daarvan aangebring sedert die vorige verkiesing. Waarnemers van die Volksrepubliek China het egter gemeen die verkiesing by die 25 stembusse in Astana, waaroor hulle toesig gehou het, was "deursigtig en regverdig".[42]

Op 17 Augustus 2007 het ’n koalisie van die regerende Otan-party, insluitende die Asar-, die Burger- en die Landbouparty, al die setels gewen met 88% van die stemme. Nie een van die opposisiepartye het die vereiste hoeveelheid setels van 7% gewen nie en dit het gelei tot die bevraagtekening in die plaaslike media van die opposisieleiers se bevoegdheid en charisma. Opposisieleiers het beweer daar was ernstige onreëlmatighede in die verkiesing.[43][44][45]

In 2010 het Nazarbajef ’n oproep verwerp dat ’n referendum gehou word om te besluit of hy tot 2020 in sy amp moet bly, en aangedring op ’n presidentsverkiesing vir ’n termyn van vyf jaar. In ’n verkiesing op 3 April 2011 het hy 95,54% van die stemme gekry, met 89,9% van geregistreerde kiesers wat gestem het.[46]

In Oktober 2013 het die OVSE ’n reeks seminare gehou met die doel om politieke partye in Kasakstan te verbeter.[47] Meer as 120 partyverteenwoordigers het dit bygewoon. Van die sake wat bespreek is, is organisatoriese, wetgewende, finansiële en openbare-betrekkinge-aspekte van partyvorming sowel as die verteenwoordiging van partye in die parlement en plaaslike regeringsliggame.[47]

Buitelandse betrekkinge

wysig
 
Nazarbajef en presidente Barack Obama en Dmitri Medwedef in 2012.
 
Lidlande van die Gemenebes van Onafhanklike State.
 
Lidlande van die Turkse Raad:

   Huidige lidlande

   Moontlike toekomstige lidlande

Kaskastan het goeie betrekkinge met al sy bure. Dit is ook lid van die Verenigde Nasies, Organisasie vir Veiligheid en Samewerking in Europa, Euro-Atlantiese Vennootskapsraad en Organisasie vir Islamitiese Samewerking. Dit is ’n aktiewe deelnemer aan die Vennootskap vir Vrede-program van die Noord-Atlantiese Verdragsorganisasie.

Op 11 April 2010 het Nazarbajef en president Barack Obama van die VSA by ’n kernberaad in Washington, D.C. ontmoet en die versterking van bande tussen die twee lande bespreek, asook groter samewerking om kernveiligheid te bevorder, streekstabiliteit in Sentraal-Asië, ekonomiese vooruitgang en universele waardes.[48]

Kasakstan is ook lid van die Gemenebes van Onafhanklike State, Ekonomiese Samewerkingsorganisasie en Sjanghai-samewerkingsorganisasie. Saam met Rusland, Wit-Rusland, Kirgisië en Tadjikistan het dit die Eurasiese Ekonomiese Gemeenskap in 2000 gestig om handelsverkeer in ooreenstemming te bring en ’n vryehandelsone te skep.

Sedert onafhanklikwording in 1991 volg Kasakstan ’n beleid om gelyke betrekkinge met sy bure Rusland en die Volksrepubliek China te handhaaf, asook met die VSA en die Weste in die algemeen.[49][50]

Rusland huur tans ’n gebied van sowat 6 000 km² van Kasakstan wat die Baikonoer-lanseringsterrein insluit van waar die eerste ruimtetuig, Spoetnik 1, die eerste mens in die ruimte, Joeri Gagarin, asook die internasionale ruimtestasie Mir gelanseer is.

Weermag

wysig
 
Die Republikeinse Wag van Kasakstan.

Die grootste deel van die weermag van Kasakstan is oorgeërf van die Sowjet-weermag se Militêre Distrik Toerkestan. Dié eenhede het die kern van die nuwe weermag geword. Uitbreidings in die afgelope jare was veral met betrekking tot gepantserde eenhede.

Die lugmag bestaan hoofsaaklik uit vliegtuie uit die Sowjet-era soos 41 MiG-29's, 44 MiG-31's, 37 Su-24's en 60 Su-27's. Daar is ’n klein vloot met die Kaspiese See as basis.

Kasakstan se Nasionale Veiligheidskomitee (KNB) is op 13 Junie 1992 gestig. Dit sluit in die Diens vir Internasionale Veiligheid, Militêre Teenintelligensie, Grenswag en Buitelandse Intelligensie.

Ekonomie

wysig
 
Kasakstan se hoofstad Astana.
 
Hoofkantoor van KazMunayGas, Kasakstan se nasionale olie- en gas-maatskappy.

Kasakstan is ’n groot olieuitvoerland. Danksy die hoë prys van ru-olie wêreldwyd het die land se BBP van 2000 tot 2007 tussen 8,9% en 13,5% gestyg. In 2008 en 2009 het dit tussen 1 en 3% gedaal voordat dit weer van 2010 af gestyg het.[51] Ander belangrike uitvoerprodukte is graan, tekstiel en lewende hawe. Die land wou teen 2010 ’n belangrike uitvoerder van uraan wees en het dit ook reggekry.[52][53]

In 2000 was Kaskastan die eerste oudrepubliek van die Sowjetunie wat al sy skuld aan die Internasionale Monetêre Fonds (IMF) afbetaal het, sewe jaar voor die vasgestelde tyd. Ekonomiese groei, tesame met drastiese hervormings aan die belastingstelsel en finansiële sektor, het die regering se geldsake aansienlik verbeter – van ’n begrotingstekort van 3,5% van die BBP in 1999 tot ’n tekort van 1,2% van die BBP in 2003.

Op 29 November 2003 is ’n wet aanvaar wat die belastingkoers verminder het. Die BTW het van 16% tot 15% afgeneem en persoonlike belasting 30% tot 20%. Op 7 Julie 2006 is persoonlike belasting nog verder verminder tot 5% vir persoonlike inkomste in die vorm van dividende en 10% vir ander persoonlike inkomste.

Energie is die grootste ekonomiese sektor. Die vervaardiging van ru-olie en natuurlike gas beloop tot 79,2 miljoen ton in 2012 (op van 51,2 miljoen ton in 2003). Volgens nywerheidsontleders kan die verhoging van olievervaardiging en die ontwikkeling van nuwe olievelde die land se produksie opstoot tot 480 000 m³ per dag teen 2015, en Kasakstan sal dan een van die tien grootste olievervaardigende lande in die wêreld wees. Groot olievelde en -reserwes is by Tengiz, Karatsjaganak en Kasjagan.

Ondanks die sterk ekonomie vir die grootste deel van die eerste dekade van die 21ste eeu het die wêreldwye finansiële krisis van 2008 tot 2009 swakhede in die ekonomie uitgelig. Die jaar-tot-jaar-groei van die land se BBP het in 2008 met 19,81% afgeneem. Vier van die groot banke is aan die einde van dié jaar deur die regering gered en eiendomspryse het skerp gedaal.

Volgens die Ekonomiese Wêreldforum se 2010-2011-verslag was Kasakstan 72ste in die wêreld wat betref ekonomiese mededinging.[54]

In die eerste helfte van 2013 het Kasakstan se vaste beleggings met 7,1% toegeneem in vergelyking met dieselfde tyd in 2012 tot $18 miljard.[55] Op 6 September 2013 was Kasakstan volgens die Globale Mededingingsverslag 50ste onder die mededingendste markte.[56]

Verwysings

wysig
  1. ↑ (en) "Kazakhstan's population hits the mark of 20 mln". Kazinform. 16 November 2023. Besoek op 6 Februarie 2024.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 (en) "Kazakhstan". Internasionale Monetêre Fonds. Oktober 2023. Besoek op 6 Februarie 2024.
  3. ↑ (en) "Human Development Report 2021/2022" (PDF). United Nations Development Programme. 2021. Besoek op 6 Februarie 2024.
  4. ↑ (en) "Gini index – Kazakhstan". Wêreldbank. Besoek op 6 Februarie 2024.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 (en) "Kazakhstan". Central Intelligence Agency. Besoek op 6 Februarie 2024.
  6. ↑ (en) "Agency of Statistics of the Republic of Kazakhstan (ASRK). 2005. Main Demographic Indicators". Stat.kz. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 2 Mei 2019. Besoek op 1 Junie 2010.
  7. ↑ (en) Zarakhovich, Yuri (27 September 2006). "Kazakhstan Comes on Strong" Geargiveer 3 September 2010 op Wayback Machine, Time
  8. ↑ 8,0 8,1 (ru) "Перепись населения Республики Казахстан 2009 года. Краткие итоги. (Census for the Republic of Kazakhstan 2009. Short Summary)" (PDF). Republic of Kazakhstan Statistical Agency. Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 23 Julie 2011. Besoek op 10 Desember 2010.
  9. ↑ (en) http://www.rferl.org/content/kazakhstan-religious-freedom-criticism/25057279.html
  10. ↑ 10,0 10,1 (en) "The results of the national population census in 2009". Statistiekagentskap van Kasakstan. 12 November 2010. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 2 Mei 2019. Besoek op 21 Januarie 2010.
  11. ↑ (en) The constitution of Kazakhstan
  12. ↑ (en) CONSTITUTION OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN Geargiveer 20 Oktober 2007 op Wayback Machine, Die grondwet van Kasakstan
  13. ↑ (en) Cengiz Surucu (Desember 2002). "Modernity, Nationalism, Resistance: Identity Politics in Post-Soviet Kazakhstan". Central Asian Survey. 21 (4): 385–402. doi:10.1080/0263493032000053208.
  14. ↑ (en) "Scythian". The New Encyclopædia Britannica, Micropædia (15de) Volume 10. 
  15. ↑ (en) "Kazakhstan to c. AD 1700". Encyclopædia Britannica. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 23 November 2007. Besoek op 1 Junie 2010.
  16. ↑ (en) Ahmad Hasan Dani, Chahryar Adle, Irfan Habib, Karl M. Baipakov (2003). "History of Civilizations of Central Asia: Development in contrast : from the sixteenth to the mid-nineteenth century". Unesco. b. 97. ISBN 92-3-103876-1
  17. ↑ (en) "Country Briefings: Kazakhstan". Economist.com. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 22 Julie 2011. Besoek op 1 Junie 2010.
  18. ↑ (en) "Kazakhstan". Encyclopædia Britannica. 16 Desember 1991. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 8 Mei 2015. Besoek op 9 September 2013.
  19. ↑ (en) Kazakhstan. Microsoft Encarta Online Encyclopedia 2009. Archived 31 Oktober 2009.
  20. ↑ (en) Simon Ertz (Lente 2005). "The Kazakh Catastrophe and Stalin's Order of Priorities, 1929–1933: Evidence from the Soviet Secret Archives" (PDF). Stanford's Student Journal of Russian, East European, and Eurasian Studies. 1: 1–12. Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 4 Maart 2009. Besoek op 1 Junie 2010.
  21. ↑ (en) Pianciola, Niccolò (2004). "Famine in the Steppe. The collectivization of agriculture and the Kazak herdsmen, 1928–1934". Cahiers du monde russe. 45: 137–192. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 11 Mei 2011. Besoek op 11 Desember 2013.
  22. ↑ (en) Children of the gulag live with amnesia, Taipei Times, 1 Januarie 2007
  23. ↑ (en) Moya Flynn. (1994). "Migrant resettlement in the Russian federation: reconstructing 'homes' and 'homelands'". bl. 15. ISBN 1-84331-117-8
  24. ↑ (en) "Nursultan: Kazakhstan renames capital Astana after ex-president". BBC. 20 Maart 2019. Besoek op 6 Februarie 2024.
  25. ↑ (en) "Kazakhstan to change name of capital from Nur-sultan back to Astana". The Guardian. 14 September 2022. Besoek op 6 Februarie 2024.
  26. ↑ (en) "Kazakhstan – MSN Encarta"..  Geargiveer 1 Junie 2008 op Wayback Machine
  27. ↑ (kk) "Итоги переписи населения Республики Казахстан 2009 года". Stat.kz. 4 Februarie 2010. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 6 November 2018. Besoek op 1 Junie 2010.
  28. ↑ (en) Kazakhstan’s population increases by 1.7 per cent over a year http://www.bnews.kz/en/news/post/153895/
  29. ↑ (en) Collins, Cheryl (2 Januarie 2003). "Kazakhstan's `forgotten Poles' long to return". Cdi.org. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 27 Januarie 2012. Besoek op 1 Junie 2010.
  30. ↑ (en) Remembering Stalin's deportations, BBC News, 23 Februarie 2004
  31. ↑ (en) Clarey, Christopher. "Politics, economics and time bury memories of the Kazakh gulag". International Herald Tribune. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 4 Januarie 2007. Besoek op 9 September 2013.
  32. ↑ (en) Greenall, Robert (23 November 2005). "Russians left behind in Central Asia". BBC News. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 15 November 2019. Besoek op 9 September 2013.
  33. ↑ (en) Kazakhstan: Special report on ethnic Germans, IRIN Asia, 1 Februarie 2005
  34. ↑ 34,0 34,1 (en) Religious Situation Review in Kazakhstan Geargiveer 14 Oktober 2017 op Wayback Machine Congress of World Religions. Besoek op 7 September 2009.
  35. ↑ (en) "Kazakhstan". United States Commission on International Religious Freedom. United States Department of State. 26 Oktober 2009. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 20 Januarie 2012. Besoek op 3 Junie 2010.
  36. ↑ (en) Kazakhstan – International Religious Freedom Report 2008 U.S. Department of State. Besoek op 7 September 2009.
  37. ↑ (en) Wagenhauser, Betsy. "The Customs and Traditions of the Kazakh". Ambassade van Kasakstan. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 23 Oktober 2019. Besoek op 14 Desember 2013.
  38. ↑ (en) "Official site of the President of the Republic of Kazakhstan – Kazakhstan". Akorda.kz. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 26 Mei 2015. Besoek op 26 Maart 2013.
  39. ↑ (en) "NTI Kazakhstan Profile". Nuclear Threat Initiative. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 24 Februarie 2016. Besoek op 14 Desember 2013.
  40. ↑ (en) "International Day against Nuclear Tests (29 August)". Un.org. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 18 April 2020. Besoek op 9 September 2013.
  41. ↑ (en) "UN calls for global efforts to ban n-tests". Yahoo! News Maktoob. 30 Augustus 2013. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 5 Maart 2016. Besoek op 9 September 2013.
  42. ↑ (en) "Kazakhstan's Nazarbayev Wins Re-election With 91% of Vote". Bloomberg.com. 5 Desember 2005. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 21 September 2005. Besoek op 1 Junie 2010.
  43. ↑ (en) "Kazakh poll fairness questioned". BBC News. 19 Augustus 2007. Besoek op 1 Junie 2010.
  44. ↑ (en) "Kazakhstan parliamentary election Kazakh poll fairness questioned". BBC News. 17 Augustus 2007. Besoek op 1 Junie 2010.
  45. ↑ (en) Will Stewart (4 April 2011). "Election monitors slam Kazakh vote which returned president to power with 95% of ballot as 'sham' | Mail Online". Dailymail.co.uk. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 9 Maart 2017. Besoek op 31 Mei 2013.
  46. ↑ (en) "Daniel Witt: Kazakhstan's Presidential Election Shows Progress". Huffingtonpost.com. 4 November 2011. Besoek op 4 Augustus 2012.
  47. ↑ 47,0 47,1 (en) "OSCE Centre helps enhance political parties' work in Kazakhstan". OSCE. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 20 Februarie 2020.
  48. ↑ (en) Joint Statement on the meeting between President Obama and Kazakhstan President Nazarbayev | The White House Geargiveer 14 Oktober 2015 op Wayback Machine. Whitehouse.gov (11 April 2010). Besoek op 14 Januarie 2013.
  49. ↑ (en) Blank, Stephen (27 April 2005). "Kazakhstan's Foreign Policy in a Time of Turmoil". EurasiaNet. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 4 Maart 2016. Besoek op 14 Desember 2013.
  50. ↑ (en) Cohen, Ariel (7 Oktober 2008). "Kazakh foreign minister insists balanced foreign policy remains intact". Business News Europe. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 17 Augustus 2009. Besoek op 14 Desember 2013.
  51. ↑ (en) "GDP growth (annual %)". The World Bank. Datafinder.worldbank.org. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 11 Mei 2020. Besoek op 1 Junie 2010.
  52. ↑ (en) "№ 1 in the world". The Atomic Company Kazatomprom, Kazatomprom.kz. 30 Desember 2009. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 22 Julie 2011. Besoek op 1 Junie 2010.
  53. ↑ (en) "Uranium and Nuclear Power in Kazakhstan". world-nuclear.org. 17 Februarie 2011. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 23 Februarie 2013. Besoek op 5 Maart 2011.
  54. ↑ (en) "The Global Competitiveness Report 2010–2011" (PDF). Geargiveer (PDF) vanaf die oorspronklike op 16 Mei 2020. Besoek op 24 Julie 2011.
  55. ↑ (en) Kazakhstan's fixed investment increased by 7.1% in Jan-July 2013
  56. ↑ (en) "Kazakh TV – Kazakhstan enters top 50 most competitive countries". Kazakh-tv.kz. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 20 Februarie 2014. Besoek op 9 September 2013.

Bronne

wysig
Algemeen

Eksterne skakels

wysig
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Kasakstan&oldid=2717155"