Ontdekkingsreis

Die ontdekkingsreise in die Oudheid was hoofsaaklik tot die handelstogte van die Grieke en die Feniciërs beperk. Die Romeine het die handel tot aan die kuste van Thailand en die groot Indonesiese eilande uitgebrei (1e eeu v.C.).

Met die ondergang van die Romeinse Ryk, toe die Suid- en Wes-Europese kultuurgebiede groot materiële en kulturele agteruitgang beleef het, het die Arabiere 'n sterk bloeitydperk beleef en het hulle met verskeie Oosterse lande handel gedryf. Omdat die handel met die Verre Ooste uitsluitend in die hande van die Arabiere was, het die Italiaanse stadstate wat na 1000 'n bloeitydperk beleef het, begin soek na landroetes na die ryk Ooste.

Die soektogte het met sendingtogte gepaard gegaan. Die groot ontdekkingstogte van die 15e en 16e eeu is moontlik gemaak deur die uitvinding van die kompas en die verbetering van skepe en skeepvaarttegnieke. Die Portugese, wat die leiding geneem het, was hoofsaaklik op soek na ʼn roete na die Ooste. In 1488 het Bartholomeus Dias om die suidpunt van Afrika gevaar; daarna, in 1498, het Vasco da Gama die seeweg na Indië gevind, waarop Portugal die handelsmonopolie op goedere uit die Ooste by die Arabiere oorgeneem het.

In die tweede helfte van die 15e eeu het die Genuees Christophorus Columbus, wat daarvan oortuig was dat die Ooste via 'n seeweg na die weste bereik kon word, die Spaanse troon om geldelike hulp gevra. In 1492 het hy op verskeie plekke aan die kus van Suid-Amerika aan wal gegaan, vas oortuig daarvan dat dit Oos-Indië was. Eers in 1502 het Amerigo Vespucci tydens ʼn ekspedisie langs die noordkus van Suid-Amerika beset dat hy nie met Asië te make het nie, waarop daar met die soektog na 'n seeweg na Indië via die weste voortgegaan is.

In 1519 het die Portugees Ferdinand Magellaan in diens van die Spaanse kroon vertrek en daarin geslaag om die Ooste via die weste te bereik. Na sy dood het Juan Sebastián Elcano die bevel by hom oorgeneem; met sy aankoms in Spanje in 1522 is hy vereer as die eerste mens wat om die wêreld gevaar het. Teen die begin van die 17e eeu is die Australiese vasteland vir die eerste keer deur 'n Europeër, die Nederlander Willem Jansz, gesien. Intensiewe ondersoeke het egter eers sowat 'n eeu later begin.

Hoewel die grootste dele van die Afrikaanse kus teen die 19e eeu bekend was, was groot dele van die binneland van Afrika onbekend. Verskeie ekspedisies is onderneem om die gebiede te karteer en veral om die oorsprong van die Nyl te vind. Aan die begin van die 20e eeu is die Noordpool en die Suidpool ook bereik nadat daar verskeie verkenningstogte na die gebiede onderneem is.

Oudheid tot Middeleeue

Oor die ontdekkingsreise in die Oudheid is daar byna geen werklik betroubare bronne beskikbaar nie. Die beweerde ooreenkomste tussen die kulture van Ou Egipte en Sentraal-Amerika en tussen die van Sentraal-Amerika en Oseanië word nie deur bronne gesteun nie en daarom dikwels uit talle oorde van die hand gewys. Die reise wat die Noorweër Thor Heyerdahi (geb. 1914) in 1947 met die baisahoutvlot Kon Tiki (na die Inka-model) van Peru na Polinesië onderneem het en in 1970 met die papirusboot Ra II (na die Egiptiese model) van Marokko na Barbados, bewys hoogstens dat so 'n reis vandag moontlik is, selfs in primitiewe vaartuie, omdat die moderne mens oor 'n uitgebreide kennis van seestrome, heersende winde en geografiese liggings beskik.

As 'n mens egter die ou volke se gebrekkige kennis oor die geografie, hulle bygelowe en hulle tegniese beperkings in ag neem (roeiers, net een seil vir die wind van agter, geen kompas), is dit egter heel onwaarskynlik dat so 'n reis beplan sou kon word of dat vissers en kusvaarders ver van die kus af sou vaar. Indien iemand dit wel sou gewaag het, of weens 'n storm van die kus weggegedryf is, sou sy kanse op oorlewing weens water en voedselgebrek uiters skraal gewees het.

Die Egiptenare, Mesopotamiërs, Indiërs en Chinese was oorspronklik nie seevaarders nie en handelaars het gewoonlik te voet met lasdiere oor land gereis. Die volke aan die ooskus van die Middellandse See (Feniciërs, Grieke) het hulle op die handel toegelê. Daar kan met sekerheid gesê word dat die Feniciërs die ryk Tartessos (waarskynlik die Bybelse Tarsus) in Suidwes-Spanje bereik het. Die inwoners van Tartessos self het moontlik handel gedryf met Brittanje, van waar hulle hul tinvoorrade gekry het.

Die Griekse geskiedskrywer Herodotus (ca. 485-425 v.C.) het melding gemaak van hoe die Egiptiese Farao Necho II (regeer 609- 594 v.C.) 'n Feniciese vloot opdrag gegee het om om Afrika te vaar. Die vreemde verslae oor hulle reis het Herodotus laat twyfel of hulle reis suksesvol was. Dieselfde besonderhede laat sommige hedendaagse kenners egter juis weer vermoed dat die Feniciërs die reis wel voltooi het. 'n Griekse vertaling van die Carthager Hanno (omstreeks 500v.C.) se verslag oor sy tog langs die Afrikaanse kus tot by die Golf van Guinee het ook bewaar gebly.

Hy het goud en ivoor saam met hom na Carthago teruggebring. Ondanks die inligting het die Grieke self net af en toe buite die Middellandse See gevaar; Pytheas van Massilia (ca. 350 v.C.) het byvoorbeeld Ysland of Noorweë bereik en die gebied Thule genoem. Hy het moontlik ook die monding van die Elbe bereik. Na die Perse (ca. 500 v.C.) het die leërs van Alexander die Grote (356- 323 v.C.) die Indusrivier in 326v.C. bereik, waarop daar 'n lewendige handel tussen die hawens aan die Rooi See en die aan die weskus van Indië ontstaan het.

Die Romeine het die handel tot aan die kuste van Thailand en die groot Indonesiese eilande uitgebrei (1e eeu v.C.). Die Romeine se inligting oor Noord-Europa, Afrika, die Atlantiese eilande en bogenoemde handelskuste blyk uit die werke van die Griekse sterrekundige en geograaf Ptolemeus (2de eeu n.C.). Daar is egter geen inligting in oor China, die "syland", wat die Romeine Serica genoem het nie. Op Ptolemeus se wêreldkaart is die kus van Malakka met die kus van Afrika verbind, wat daarop dui dat hy geen waarde geheg het aan die verhale oor reise om die vasteland nie. Oor die gesante wat in 161 n.C. vanuit Rome na China gestuur is, is daar net uit Chinese bronne iets bekend: Chinese gesante na die Weste (Ta-tsi Tsin) het nooit daar aangekom nie. Deur middel van die Boeddhisme het kontak met Indië egter toegeneem. Veral die verslag van die Chinese pelgrim Fa Sien (ca. 400 n.C.), wat van 399 tot 414 in Indië was, is bekend.

Middeleeue

Die ondergang van die Romeinse Ryk het vir die Suid- en Wes-Europese kultuurgebied groot materiële en kulturele agteruitgang beteken. Baie geografiese kennis het verlore gegaan. Die Arabiere het egter oor talle vertalings van klassieke Griekse werke beskik en hul kultuur het in die tyd 'n sterk bloeitydperk beleef. Die Westerse ontdekkingsreise tydens die Middeleeue het meestal uit sendingreise oor land bestaan, veral omdat die seehandel in die Nabye en Verre Ooste ten tyde van die ekonomiese opbloei van die 11e eeu af in die hande van die Arabiere was.

Die ryk van die kalief het aan die verste uithoeke van die keiser se Hemelse Ryk gegrens en in 831 was daar blykbaar Arabiere aan die Chinese hof. Reeds omstreeks 570 het die Grieks- Egiptiese koopman, later monnik, Cosmas Indicopleustes (6e eeu) geskryf oor 'n geheimsinnige eiland, waarskynlik Ceylon (Sri Lanka), en oor die syland, die keer onder die naam Tsinitsa, waar die seekus duidelik na die noorde buig. Die Persiese Christene, die Nestoriane, het ook in die vroeë Middeleeue togte na Sentraal-Asië onderneem.

Hulle het China in 635 aangedoen. In die 9e eeu het 'n nuwe seevaardersvolk, die Noormanne, op die toneel verskyn. Die Dene en Nore het hulle op Wes-Europa en die Atlantiese Oseaan toegespits en die Swede op Rusland. In dieselfde eeu het die Nore Ysland, wat al reeds in die 8e eeu deur Ierse monnike bereik is, gekoloniseer. Groenland is teen die einde van die 9e eeu deur Erik Thorvaldsson (bekend as Erik die Rooie) ontdek en gekoloniseer. Sy seun, Leif Erikson, het in 1001 waarskynlik by Labrador geland nadat hy die aanwysings van ene Bjarni Herjulfsson gevolg het.

Herjulfsson is vroeër deur 'n storm van koers af gedwing en het toe ʼn onbekende kus gesien. Intussen het die Swede die Baltiese gebied verken en gebiede rondom die Baltiese Golf en die Golf van Finland gekoloniseer. Niemand het hulle tot in daardie stadium nog met die bedrywighede van die Arabiere ingemeng nie. Een van die belangrikste Arabiese ontdekkers was AI Masoedi (voluit Aboe AI Hasan Ali AI Masoedi), wat in 956 of 957 oorlede is. Hy het Persië, Indië, Ceylon, die Chinese See en die kuste van die gebiede besoek en toe die Indiese Oseaan oorgesteek en die eiland Zanzibar aangedoen.

'n Ander belangrike ontdekker was Ibn Battuta (eintlik sjeik Aboe Abdallah Mohammad; 1304- 1377), wat tussen 1333 en 1347 in Oos-Afrika, Suid-Rusland, Sentraal-Asië, Indië, Sumatra en China was en na sy terugkeer na sy geboorteland, Marokko, nog in die Sahara ook rondgetrek het. In Italië het die stadstate na 1000 'n bloeitydperk beleef: Pisa, Genua en Venesië het 'n lewendige handel in die Middellandse See-gebied in stand gehou. Wat handel met die Verre Ooste betref, was hulle op die Arabiere as tussengangers aangewys.

Dit is dus nie verbasend dat daar na landroetes van en na die ryk Ooste begin soek is nie. Die roete oor land het deur die gebied van die Mongoolse khan geloop, waarop die Suid-Europeërs eers sendelinge uitgestuur het om die Mongoolse volke te bekeer en so 'n veilige handelsroete te verseker. Pous Innocentius IV (Sinibaldo dei Fiesch, graaf van Lavagna, oorl. 1254) het die kersteningsplan geïnisieer. Sy eerste gesant was Giovanni Piano Carpini (ook Jean da Pian del Carpini, ca. 1180-1252), 'n leerling van Franciscus van Assisi.

Hy het van 1245 af oor die Dnjepr-, Don-, Wolga- en die Oeralrivier en deur die meregebied van Suid-Siberië tot by die Mongoolse kamp langs die Orchonrivier in die huidige Noord-Mongolië getrek. Die Vlaamse Franciskaan Willem van Ruysbroeck (ook Rubroek, Rubruck, Rubrouck of Rubruquis, ca. 1210-1270) het in 1254 gevolg en is in 1254 deur Koeblai Khan (1214- 1294) in die Mongoolse hoofstad Karakoroem ontvang. Die Venesiaanse koopmanne Maffeo en Niccolò Polo het van 1260 tot 1269 via Boechara in die huidige Sowjetprovinsie Oezbekistan deur China gereis.

Marco Polo, die seun van Niccolò, het die tweede reis, van 1271 tot 1295, meegemaak en aan die hof van Koeblai Khan oorgebly. Sy besonder lewendige reisbeskrywing het in Europa gou reeds die belangrikste bron van kennis oor Cathay (China) en Cipango (Japan) geword. Hoewel Marco Polo oor laasgenoemde land geskryf het, het hy dit nie besoek nie. Deesdae word die reisverslag van Odoric da Pordenone (eintlik Odoric Mattiussi, tussen 1274 en 1286-1331), 'n Franciskaan wat die Evangelie van 1318 af in die Verre Ooste verkondig het, belangriker geag.

Hy het Joannes de Motecorvino (1247- 1328) die eerste aartsbiskop in die streek, in Peking besoek en op sy terugtog in 1329 waarskynlik Tibet aangedoen. Hy was die eerste Europeër wat van die Tibettaanse hoofstad Lhasa melding gemaak het.

Die 15e en die 16e eeu

Met uitsondering van die Moslemkoninkrykie Granada in Suid-Spanje het die bewoners van die Iberiese skiereiland hulle teen die einde van die 13e eeu geheel en al van die Moorse oorheersing bevry. Kastilië, Aragon en Portugal, die drie Christenryke van die skiereiland, kon toe hulle seevaartbelange selfstandig en ongehinderd uitbrei. Die Portugese het die uitbreiding in 1341 begin met 'n besoek aan die Kanariese Eilande (waarvan Ptolemeus reeds as die Geluks-eilande melding gemaak het).

Daarna, in 1418, was hulle by Porto Santo by Madeira en in 1432 by Santa Maria in die Asore-eilandgroep. Verder as Kaap Bojador aan die Afrikaanse kus, sowat 225 km suid van die Kanariese Eilande, het hulle dit egter nie gewaag nie. Die Arabiere het hierdie seegebied die See van Duisternis genoem. Hulle het geglo dat die water daar kook en dat die wat om die kaap sou vaar, swart sou wees (indien hulle ooit sou terugkeer). Prins Hendrik die Seevaarder (1394-1460), die 4e seun van koning Johan I van Portugal, was egter daarvan oortuig dat die seeweg wel begaanbaar moet wees.

Sy inspirasie en geldelike steun was in groot mate daarvoor verantwoordelik dat die eeu tussen 1450 en 1550 as die eeu van groot ontdekkings bekend geword het. Nuuskierigheid, die soeke na rykdomme en die "heilige oorlog" was Hendrik se belangrikste motiewe.

Hy het geglo dat die legendariese ryk van priester Johannes (Jan) deur die Moslemuitbreiding in Noord-Afrika van die Christelike wêreld afgesny is; die enigste manier om die ryk tot hulp te kom en te steun, was om om Afrika te vaar. Kaarte en skeepsinstrumente was toe nog nie lank in gebruik nie; maar die karveel (karaveel), met sy 2 of 3 maste en 'n kombinasie van driehoekige latynseile om te laveer of om van koers te verander en vierkantige seile om voor die wind te vaar, was 'n groot verbetering op die ou skepe.

Die roete langs Afrika

Nadat verskeie ekspedisies op niks uitgeloop het nie, het Gil Eanes in 1434 vir die eerste keer daarin geslaag om om die Kaap Bojador seil. In 1441 het die skeepskaptein Antao Gonçalves die eerste Negerslawe van die kus by die Rio de Oor na Portugal gebring. Die gesagvoerder van 'n ander skip, ridder Nuno Tristao, het die verste reis in daardie stadium onderneem: hy het tot by Kaap Blanco in die teenswoordige Mauritanië, 400 km suid van die Rio de Oro, gevaar.

Alvaro Fernandes het in 1446 tot by die huidige Sierra Leone gevorder. Niemand kon egter voor Hendrik die Seevaarder se dood in 1460 daarin slaag om verder langs die kus af te reis nie. In 1469 het die handelaar Fernao Gomes 'n ooreenkoms met koning Alfonso V van Portugal (1432- 1481; bekend as Alfonso die Afrikaan, weens sy kruistogte na Noord-Afrika) aangegaan om 5 jaar lank jaarliks 600 km van die kuslyn te verken. Hy sou by die huidige Guinee begin.

Dit was op die ou end vir die koning sowel as vir Gomes ʼn besonder winsgewende ooreenkoms. Desondanks is die kontrak in 1474 nie hernuwe nie. Fernao do Pó (Spaans: Fernando Pool het waarskynlik in 1472 tot by die Baai van Biafra gevaar en die eiland ontdek wat nou nog sy naam dra (Fernando Pool; hy het ook ontdek dat die kus opnuut na die suide strek. Die volgende belangrikste ontdekker van die kus tussen Nigerië en die suidpunt van Afrika was Diego Cam (ook Diego Cao). In 1482 het hy, terwyl in diens van koning Johan II van Portugal (Johan die Volmaakte; 1455-1 495) was, die monding van die Kongo bereik. Hy het met die rivier opgevaar en met die inheemse volke handel gedryf.

Terug op see het hy verder suid gevaar en sy suidelikste gedenksuil op 13°26' 5B by Kaap Sante Maria, halfpad langs die kus van Angola af, opgerig. Op sy 2e reis (1485/86) het hy tot by Kaap Kru is op 21˚ 50' SB, sowat 100 km noord van Swakopmund in Namibië, gevorder. In 1488 het Bartholomeus Dias (ca. 1450- 1500) die suidpunt van Afrika ontdek. Tydens 'n storm is hy van koers gedwing en hy het toe oos gevaar om die Afrikaanse kus weer te probeer vind.

Toe dit nie slaag nie, het hy noordwaarts gevaar en by die huidige Mosselbaai geland. Hy het tot die slotsom gekom dat die seeweg na Indië nou oop was. Toe hy op sy terugtog verby die suidelike punt van die Skiereiland vaar, het hy dit Stormkaap gedoop. Johan 11, wat die kanse op sukses sien toeneem het, het dit tot Kaap die Goeie Hoop herdoop. Hy het egter nooit die sukses gesmaak nie want hy is kort daarna dood. Uit Spanje, die verenigde koninkryk van Kastilië en Aragon, het daar gerugte gekom dat Indië via die Weste bereik is.

Dit het nou vir die nuwe Portugese koning, Manuel I (Manuel die Grote: 1496-1521) 'n saak van eer geword om Indië via die Kaap die Goeie Hoop te bereik. In 1497 het hy ʼn ekspedisie onder leiding van Vasco da Gama (ca. 1460- 1524) gestuur om die ideaal te verwesenlik. Da Gama het eers 200 km noord van die Kaap die Goeie Hoop geland, toe om die Kaap gevaar en die kus noordwaarts gevolg, waar hy agtereenvolgens by die Pondolandse kus, by Kaap Correntes in Suid-Mosambiek en by die hawestad Quelimane noord van die monding van die Zambezi aan wal gegaan het.

Verder noord het hy die stad Mocambique, waar hy die eerste Arabiese koopvaarders ontmoet het, Mombasa in die teenswoordige Kenia en die nabygeleë Malindi aangedoen. Hier het hy gidse gekry wat hom die weg na Indië kon wys en in 1498 het hy die stad Kalikoet aan die weskus van Indië bereik. Tallose ekspedisies het hierop gevolg, terwyl eweneens tallose konflikte voorgekom het tussen Indiese vorste en Arabiese kooplui, wat nie hulle handelsmonopolie wou prysgee nie.

Van die belangrikste Portugese veroweraars was Francesco de Almeida (ca. 1450-1510), vanaf 1505 die eerste onderkoning van Indië, en sy opvolger, Alfonso d'Albuquerque (1453-1515). Laasgenoemde het die stad Hormoez aan die ingang van die Persiese Golf in 1507 verower; die eiland Sokotra voor die Golf van Aden is in 1508 en die stad Goa aan die Indiese weskus in 1510 by die verowerings gevoeg. Na die verowering van Malakka het Francisco Serrão in 1511 die spesery-eilande, die Molukke, waarna daar lank gesoek is, ontdek. Portugal kon toe die monopolie op die handelsgoedere oorneem.

Die weg na die Weste

Omstreeks die helfte van die 15e eeu het daar in Florence 'n wêreldkaart verskyn waarop die moontlikheid om Indië en China via 'n westelike seeroete te bereik, aangegee is. Die man wat die kaart geteken het, die medikus en kartograaf Paolo del Pozzo Toscanelli (1397-1482), het sy idees gedeeltelik gebaseer op die reisverslag van die Venesiaan Niccolò de Conti (ca. 1395-1469), wat Persië, Indië, Sumatra en Java tussen 1414 en 1439 besoek het.

Dit was op grond van Toscanelli se idees en ook Ptolemeus en Marco Polo se geskrifte dat die Genuees Christophorus Columbus (1451-1506) die idee gekry het om weswaarts na Oos-Asië te vaar. Die Portugese koning, Johan II, wou Columbus se tog nie finansier nie, waarop hy hom tot die Spaanse kroon gewend het. Die vreugde oor die inlywing van die Moorse stad Granada by die Spaanse koninkryk het 'n gunstige atmosfeer vir Columbus se versoek geskep. Buitendien het die inlywing ook beteken dat Spanje meer middele tot sy beskikking gehad het. Met drie karvele, die Nina onder aanvoering van Vicente Yáñez Pinzón, die Pinta onder Pinzón se broer Martin Alonso Pinzón, en die vlagskip Santa Maria het Columbus in 1492 vertrek en op 12 Oktober ʼn eiland in die Bahama-eilandgroep bereik.

Die eiland is San Salvador gedoop. Columbus en sy geselskap het Kuba vir die kus van die ryk van die Grootkhan en Haïti vir Cipango (Japan) aangesien. Columbus het die eiland La Espanola (later Hispaniola) genoem uit erkenning aan sy finansierders. Hoewel Columbus nog 3 reise onderneem het en die kuste van Venezuela, Panama en Nicaragua, asook die eilande Trinidad, Jamaika en Guadeloupe besoek het, het hy tot sy dood onwrikbaar geglo dat hy Oos-Indië bereik het.

Dit lyk egter of Petrus Martyr Anglerius (Pietro Martire d'Anghiera; 1457-1526), die Italiaanse humanis in Spaanse diens, al in 1494 na aanleiding van lede van die inheemse bevolking wat Columbus met hom saamgebring het, die gedagte van 'n "nuwe wêreld" gekoester het. Deur die vasstelling van die Tordesillas-lyn (1494), wat deur bemiddeling van die pous op Portugal afgedwing is, sou alle nuut ontdekte gebiede verder as 370 seemyl wes van die Kaap-Verdiese Eilande outomaties aan Spanje behoort: oos van die lyn van Tordesillas sou Portugal heers.

Dit lyk na meer as blote geluk dat die hele Brasilië hiervolgens onder Portugese beheer geval het toe dit in 1500 ontdek is. (Sommige bronne meen dat die intensiewe onderhandelings oor die 370-seemyllyn ʼn aanduiding daarvan is dat die Portugese al kennis gedra het van Suid-Amerika.) Perdro Alvader Cabral (ca. 1460-1526) het op pad na Indië langs die Kaapse seeroete so ver wes gedryf dat hy by die Brasiliaanse kus uitgekom het.

Daar het hy van sy bemanningslede en enkele skepe agtergelaat en via die Kaap die Goeie Hoop na Asië gevaar. Die Portugese kolonie wat op die manier tot stand gekom het, het aanvanklik klein gebly en moes net dien as 'n pos op Cabral se roete via die Kaap die Goeie Hoop na Indië (weens die heersende winde en die seestrome kon skepe baie gouer in Indië aankom indien hulle van Europa eers na Brasilië en dan na die suidelike punt van Afrika gevaar het as wanneer hulle al met die kus van Afrika langs gevaar het). Spaanse ekspedisies in Noord-Amerika is grotendeels vergete omdat daar geen of baie min skatte van die Rooihuide in die gebied buitgemaak kon word.

Daar kan dus gesê word dat Amerika nie "ontdek" is nie, maar geleidelik van die ooskus af gekoloniseer is. Een van die belangrikste Spaanse ontdekkers was Alonso de Ojeda (ook Hojeda; 1466?-1515), wat saam met Amerigo Vespucci (1451-1512), 'n Italianer van geboorte, ʼn ekspedisie na die noordkus van Suid-Amerika gelei het. Tydens Vespucci se tweede ekspedisie, wat hy in Portugese diens onderneem het, het hy in 1502 tot by omtrent 34° SB gevorder en beset dat hy met 'n ander vasteland as Asië te make het.

As gevolg van die ontdekking, en ander ontdekkings wat Vespucci aan homself toegeskryf het, is sy naam aan die nuwe kontinent gekoppel: Amerika. Die Spaanse veroweraar (conquistador) Vasco Nunez de Balboa (ca. 1475-1517) het in 1513 die landengte van Panama oorgesteek en was die eerste Europeër wat die Stille Oseaan gesien het. Juan Ponce de Léon (1460- 1521) het in 1513, terwyl hy na die "bron van jeug" op soek was, Florida ontdek. Francisco Hérnandez de Córdoba (oorl. 1518) het in 1517 die kus van Yucatan verken en die eerste spore van die Maya-kultuur aangetref.

Juan de Grijalva (1489?-1527) het die kus van Mexiko ietwat verder noord besoek en was in 1518 die eerste Europeër wat met die kultuur van die Asteke kennis gemaak het. Hierna is die land aan die veroweraars oorgelaat, terwyl die ontdekkers opnuut begin soek het na die weg na Indië via die Weste, nou met die kus van die nuwe vasteland langs. Die Spanjaard Juan Díaz de Solís (ca. 1470-1516) het in 1516 gemeen dat hy die seeweg via die Weste ontdek het toe hy die monding van die Rio de la Plata bereik het.

Sy geselskap is egter deur die inheemse bevolking aangeval en op een na om die lewe gebring en opgeëet. Die Portugees Fernaõ de Magalhães (Ferdinand Magellaan; 1470-1521) het in 1519 in diens van die Spaanse kroon met 5 skepe vertrek. Met 3 van die skepe net hy in 1520 deur die Straat van Magellaan tussen Vuurland en die vasteland van Suid-Amerika geworstel en die Mariane in 1521 bereik. Kort daarna het hy die Filippyne bereik, waar hy in 'n geveg teen die inheemse bevolking op die eiland Mactan gesneuwel het.

Met een skip het Juan Sebastian de Elcano (oorl. 1526) Spanje in 1522 bereik en is hy vereer as die eerste mens wat om die wêreld gevaar het. Die 16e-eeuse pogings om Indië via die noorde van Amerika of Europa te bereik, het misluk. Die Italianer Giovanni Caboto (ca. 1450-1499) het Nova Scotia aan die Kanadese ooskus al in 1497 in diens van die Engelse kroon besoek. In 1520/21 het die Portugees João Alvares Fagundes Nova Scotia en Newfoundland besoek; die Fransman Jacques Cartier (1491 - 1557) het met die St. Laurensrivier opgevaar tot by die plek waar Montreal later gestig sou word.

Die Engelsman John Davis (1550-1605) het dit in 1585 en 1587 in die seestraat tussen Groenland en Baffin-eiland gewaag en die Poolsirkel oorgesteek, maar in die pakys vasgeval. Die eerste man wat probeer het om langs Noord-Europa te vaar, was Richard Chancellor (oorl. 1556), wat die Wit See in 1553 bereik en daar aan wal gegaan het. Die Nederlander Willem Barentsz (1550-1597) het Spitsbergen en die noorde van Nowaja Zemblja tussen 1594 en 1596 bereik.

Die 17e tot die 19e eeu

Australië en Oseanië

AI van die 12e eeu af is daar in Europa gespekuleer oor die bestaan van ʼn Terra Australis Incognita ("onbekende suidelike land"). Die Chinese het Australië moontlik al in die 6e eeu en miskien ook omstreeks die middel van die 15e eeu besoek. Die Portugees Manuel Godinho de Ericia het moontlik ook in 1601 op Australië geland. Die Spanjaarde het egter nie daarin geslaag nie, ondanks ekspedisies van Peru af: in 1567 die van Alvaro de Mendana, wat die Solomon-eilande ontdek het, en die van Pedro Fernández de Quirós, wat die Nuwe Hebride in 1605 ontdek het.

Die Nederlanders, wat jare lank vir die Portugese as speseryhandelaars in Europa opgetree het, het die Molukke self eers in 1596 bereik. Teen die einde van 1605 het Willem Jansz (oorl. ca. 1638) die kus van die Australiese vasteland gesien toe hy in die Torresstraat tussen Nieu-Guinee en Australië gevaar het. Die Vereenigde Oost-Indische Compagnie (VOC), wat die Nederlandse handelsbelange behartig het, het nie 'n ophef van die ontdekking gemaak nie om te voorkom dat buitelanders op die kus toesak.

Dirck Hartog het in 1616 aan die weskus geland, terwyl Pieter Nuyts in 1626 en 1627 honderde kilometers kus in die suidweste verken het. Abel Tasman (1603-1659) het in 1642/43 om die vasteland gevaar en Tasmanië en Nieu-Seeland ontdek, wat hy onderskeidelik Van Diemensland en Stateland gedoop het. Die vasteland is Nieu-Holland genoem. Die Nederlanders het nie juis daarin belang gestel om die vasteland, wat op die oog af nie veel gebied het nie, verder te ondersoek nie.

Die Engelse seerower William Dampier (1652-1715), wat die noordweskus van Australië tussen 1699 en 1700 in opdrag van die Engelse admiraliteit ondersoek het, het ook so 'n negatiewe verslag oor die land en sy bevolking geskryf dat 'n hele eeu verbygegaan het voordat die Engelse met verdere ondersoeke begin het. Die Nederlander Jacob Roggeveen (1659- 1729) het in 1621 in diens van die Wes-Indiese Kompanjie rondom Kaap Hoorn gevaar en Paaseiland op Paasfees 1722 ontdek.

Kort daarna het hy ook Samoa ontdek. (Die roete om Kaap Hoorn, wat heelwat minder gevaarlik as die nou Straat van Magellaan was, is in 1616 deur die Nederlanders Jacob Ie Maire en Willem Corneliszoon Schouten ontdek.) James Cook (1726- 1779) het die laaste groot ontdekkingsreise in die Stille Oseaan onderneem. Op sy 4 reise tussen 1768 tot 1779 het hy talle eilande in Oseanië ontdek of herontdek. Hy het die kuste van Nieu-Guinee, Nieu-Seeland en Australië sorgvuldig ondersoek, tot by 71° SB gevaar en vasgestel dat daar nie nog 'n Terra Australis bestaan, soos wat daar toe nog steeds geglo is nie. Hy het egter vermoed dat daar onder die ys van die Suidpoolstreke land is.

Noordpoolgebied en Antarktika

Cook het in 1778 noordwaarts op die Suidsee gevaar en Hawaii ontdek. Hy het ook langs die kuste van Kanada en Alaska gevaar, deur die straat wat hy Beringstraat gedoop het, en bewys dat Asië en Amerika nie verbind is nie. In werklikheid was dit net 'n bevestiging van dit wat die Deen Vitus J. Bering (1661-1741) al tussen 1726 en 1741 vasgestel het toe hy Oos-Siberië en Alaska ondersoek het. In opdrag van die Russiese tsaar het hy van 1725 af die hele noordelike kusgebied van Siberië gekarteer.

Die deurvaart langs die noordkus van Eurasië is egter eers in die jare 1878 tot 1880 deur die Sweed Adolf Erik Nordenskjöld (1632-1901) voltooi. Die deurvaart langs Noord-Amerika, tussen die Kanadese eilande deur, is nag later (1903-1906) deur Roald Amundsen (1672-1926) gevind. Die Amerikaner Robert Edwin Peary (1656-1920) het die Noordpool vir die eerste keer in 1909 bereik. Amundsen, wat dieselfde probeer doen het, het so gou moontlik na die Suidpool vertrek om dit eerste te bereik en het in 1911 daarin geslaag om die Engelsman Robert F. Scott (1666-1912) voor te spring.

Afrika

Naas kleiner gebiede soos die binneland van Borneo, die Chinese hoogland, die woestyn in Saoedi-Arabië en die oerwoudgebiede in Suid-Amerika, was besonderhede oor groot dele van die binneland van Afrika ook nog nie op die 19e-eeuse kaarte aangedui nie. Die kuste was verken, die Portugese het die Zambezirivierbekken van Mosambiek af gekoloniseer in hulle soektog na goud, en boere en Engelse het die suidelike deel van Afrika bewoon. Die ongesonde tropiese streek van die vasteland was vir die Witman egter grotendeels onbekend.

Nuuskierigheid sou egter weldra die risiko van siektes en die probleme verbonde aan reise deur die woestyne en reënwoude oorkom. Daar was veral groot nuuskierigheid oor die oorsprong van die Nyl. In die 7e eeu v.C. het 'n Griekse seeman, Diogenes, melding gemaak van twee wit berge diep in die binneland waar die Nyl sou ontspring; op Ptolemeus se wêreldkaart word die berge as die Maanberge aangedui. Die Skot James Bruce (1730-1794) het in 1770 die eerste Europeër geword wat die Blou Nyl as die oorsprong van die Nyl geïdentifiseer het.

Hy het die Blou Nyl stroomafwaarts gevolg tot waar dit by Khartoem met die Wit Nyl saamvloei. Die Wit Nyl is later as bronrivier aangedui. Dit het egter gou aan die lig gekom dat Bruce nie eerste daar was nie: die Spaanse Jesuïte Pedra Paez en Jeronimo Lobo het die gebied in onderskeidelik 1618 en 1628 besoek, al het hulle nie tot die gevolgtrekking gekom dat hulle by die bronne van die Nyl Aangekom het nie. In 1856 het die British Royal Geographical Society sir Richard Francis Burton (1821 - 1890) en John Hanning Speke (1827-1864) gestuur om dele van die binneland van Afrika te ondersoek.

Twee jaar later, in 1858, het hulle saam die Tanganjikameer ontdek en tot hulle teleurstelling agtergekom dat dit nie die oorsprong van die Nyl is nie. Nadat Speke die siek Burton in Aden agtergelaat het om te herstel, het hy teruggekeer en die Victoriameer ontdek. In Engeland het Speke beweer dat hy die geheim van die Nyl met sy ontdekking ontrafel het. Toe Burton egter nie lank daarna nie in Engeland aankom, het dit duidelik geword dat Speke nie 'n rivier nie, maar 'n meer gesien het. In 1862 het Speke egter vasgestel dat die Wit Nyl wel met die Victoriameer in verbinding is. Sir Samuel White Baker (1821-1893) het in 1864 die Albertmeer ontdek (tans die Mobutumeer), wat toe as die bron van die Nyl beskou is.

Die geheim van Ptolemeus se Maanberge was egter nog steeds nie opgelos nie. David Livingstone (1813-1873) was daarvan oortuig dat die bronne verder suid gesoek moes word. Hy was ook bewus daarvan dat dit moeilik sou wees om die waterskeiding tussen die ander groot Afrika-riviere, die Kongo, die Zambezi en die Nyl, in die moerasse van die Afrikaanse meregebied aan te dui. Livingstone het hom egter ook vergis en die Lualabarivier gevolg sonder om te ontdek dat dit die boloop van die Kongo en nie van die Nyl is nie.

Langs die rivier het hy op 'n slawemark van Arabiese kooplui afgekom (1871). Daarop het Livingstone, wat 'n sterk afkeer van die slawehandel gehad het, na die Tanganjikameer teruggekeer. Omdat sy voorrade egter gesteel was, kon hy nie verder reis nie en in die omstandighede het die geskiedkundige ontmoeting tussen die Amerikaanse joernalis, later sir, Henry Morton Stanley (1 641 - 1904) en Livingstone plaasgevind. Livingstone het egter geweier om Stanley na die kus te volg en Stanley het in 1872 vertrek.

Die volgende jaar is Livingstone, die sendelingontdekker, dood. Kaptein Verney Lovett Cameron (1844-1894), wat gestuur is om Livingstone te help, het te laat opgedaag. Cameron het egter Livingstone se werk voortgesit en talle kaal kolle op die kaart van Sentraal-Afrika met besonderhede ingevul. In 1875 was hy die eerste Blanke wat die trope van Afrika van oos na wes deurreis het, nadat Livingstone dit in 1856 in die teenoorgestelde rigting deurreis het.

Dit was Stanley wat uiteindelik die laaste geheime van die Kongo en die Nyl ontsluier het. In 1877 het hy vasgestel dat die Lualabarivier die boloop van die Kongo is en in 1889 het hy die Edwardmeer, die bron van die Wit Nyl, ontdek. Noord van die meer is die Rwenzoriberge, wat tot 5119 m hoog is; smeltende sneeu op die gebergte is 'n belangrike bron van die Nyl. Die 2000 jaar oue legende van die Maanberge het toe geblyk nie ver van die waarheid te wees nie.

Die 20ste eeu

Aan die begin van die 20ste eeu is die laaste 'wit kolle' op die wêreldkaart gevul. Dit was die binneland van Australië en Nieu-Guinee, sommige gebiede in Sentraal-Afrika, die noordkus van Kanada en Groenland en natuurlik Antarktika.

Bronnelys

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409621, volume 21, bl. 146

Eksterne skakels

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Ontdekkingsreis.