Bartho Smit

Bartholomeus Jacobus "Bartho" Smit (1924–1986) was 'n Afrikaanse skrywer, digter, dramaturg, regisseur en een van die sogenaamde Sestigers. Hy is oor sy lewe met 'n Hertzogprys, Perskorprys en 'n Encyclopaedia Britannica Award bekroon.

Bartho Smit
Gebore	Bartholomeus Jacobus Smit 15 Julie 1924 Klerkskraal naby Ventersdorp
Sterf	31 Desember 1986 Melville, Gauteng
Nasionaliteit	Suid-Afrika
Beroep	Skrywer, dramaturg
Eggenoot	Kita Redelinghuys

Hy het ook onder die skuilnaam Herman Smal geskryf.

Lewe en werk

Vroeë lewe en herkoms

Bartholomeus Jacobus Smit is op 15 Julie 1924 op Klerkskraal langs die Mooirivier in die distrik Potchefstroom gebore as seun van ’n polisiesersant. Sy ouers is Hermanus Johannes Smit en Gerta Jacoba Christina Smal. Hy is die middelste van drie kinders en het ’n ouer suster Stienie en ’n jonger broer Pieter (Petrus Johannes). As gevolg van die vader se werk verhuis hulle baie. Van Klerkskraal trek hulle Delareyville toe en daarvandaan na Kliprivier, dan Heidelberg en eindelik Standerton in die Oos-Transvaalse Hoëveld, waar hy sy hoërskooljare deurbring en matrikuleer. In standerd ses doen hy rumatiekkoors op, wat veroorsaak dat hy feitlik ’n hele jaar nie kan skoolgaan nie. As jong seun is sy begeerte om ’n beroepsbokser te word en hy is ook ’n kranige atleet wat die junior Suid-Afrikaanse kampioen is in paalspring en werpskyf.

Sy eerste kortverhale en gedigte word reeds op skool in tydskrifte gepubliseer, terwyl hy reeds in standerd agt ook sy eie toneelvereniging stig, wat sy eie verwerking van ’n roman van J.H.H. de Waal opvoer. Op skool begin hy ook met beeldhouwerk en maak ’n beeld van Langenhoven, maar by finale afronding breek ’n stukkie van Langenhoven se snor af, waarna hy die beeld stukkend kap en nie weer beeldhouwerk doen nie.

Opleiding en begin van loopbaan

Vanaf 1944 studeer hy aan die Universiteit van Pretoria waar hy in 1947 die B.A.-graad verwerf. Op universiteit stig hy ook sy eie toneelvereniging en voer stukke op wat hy self skryf, onder andere ’n vroeë weergawe van “Moeder Hanna”, wat op hierdie stadium nog hoofsaaklik gebaseer was op Mère sauvage, ’n kortverhaal van Guy de Maupassant.

Sedert Augustus 1946 is hy verbonde aan die redaksie van Die Vaderland, waar hy om die beurt algemene versalggewer, hofverslaggewer, subredakteur en resensent vir die teater, kuns en musiek is. Hy bly in hierdie tyd vir ’n ruk in Brixton, waar hy vir sowat ses maande ’n kamer met Jan Rabie deel en ook gereeld kontak het met Peter Blum.

Op 29 Januarie 1949 trou hy met Kita Redelinghuys, toe nog onderwyseres maar late baie bekend as toneelspeelster. Hierdie huwelik is kinderloos.

Deur buitemuurse studie verwerf hy die M.A.-graad in 1951 aan die Universiteit van Pretoria en skryf hom dan by die Universiteit van Stellenbosch in vir ’n doktorsgraad.

Na die buiteland

Hy besluit om oorsee te gaan navorsing doen vir sy proefskrif oor die krisis in die mens se werklikheidsbeeld soos uitgebeeld in drama en epiek, wat hy uiteindelik nie voltooi nie. Op 26 Desember 1952 vertrek hy met die Carnarvon Castle na Europa, waar hy aan die Sorbonne in Parys, Frankryk verder studeer in die hedendaagse letterkunde en wysbegeerte, maar nie sy doktorale graadkursus voltooi nie.

Binne enkele maande leer hy Frans praat en skryf, wat vir hom ’n wonderlike kultuurwêreld oopsluit. In Parys knoop hy ’n hegte vriendskap aan met Jan Rabie en Marjorie Wallace, wat daardie tyd in Parys woonagtig is. Verskeie Afrikaners besoek in hierdie jare Parys en so ontmoet hy vir Uys Krige, Etienne Leroux, Jannie Coetzee, Elsa Joubert en Anna Neethling-Pohl. Hier het hy ook kontak met die Nederlandse Vijftigers, waaronder Lucebert, Gerrit Kouwenaar, Hugo Claus, Simon Vinkenoog en Rudy Kousbroek.

Hy en Kita gaan in Desember 1954 vir ’n reis deur Brittanje.  Voor sy vertrek gee hy sy bruin pak klere vir Jan Rabie sodat dié op 4 Januarie 1955 met Marjorie Wallace kan trou. Sy jonger broer Pieter en ses weke later sy pa is beide oorlede terwyl hy in Londen is, maar dit is nie vir hom moontlik om die begrafnisse by te woon nie. Sy moeder is in 1964 oorlede.

Vanaf Julie 1955 tot aan die einde van 1956 studeer hy in München in Duitsland. Hier werk hy onder andere ook as ’n leerlingregisseur by die Kammerspiele. Sy bestaan in Europa verdien hy as buitelandse korrespondent vir Dagbreek en Sondagnuus. Daarna bring hy tyd deur in Londen, waar hy verder studeer in die filosofie, voordat hy in Julie 1957 terugkeer na Suid-Afrika.

Terugkeer na Suid-Afrika

Terug in Suid-Afrika is hy kunsredakteur van Dagbreek en Sondagnuus, terwyl hy in sy vakansies regiewerk doen vir opvoerings van die Nasionale Toneelorganisasie. Hy is ook per geleentheid beoordelaar vir die jaarlikse FATSA-toneelkompetisie. Die eerste regie wat hy doen is vroeg in 1959 vir die opvoering van Moeder Hanna. Met die samesmelting van Dagbreekpers en die ou Afrikaanse Pers word hy vanaf Julie 1962 aangestel as hoof van algemene publikasies by die nuwe maatskappy, Afrikaanse Pers (1962) Beperk (later Perskor). In hierdie pos is hy ’n belangrike rolspeler wat kontroversiële werke publiseer waarvoor geen ander uitgewer van daardie tyd kans sien nie, soos Breyten Breytenbach se Die ysterkoei moet sweet, Ingrid Jonker se Rook en oker, Adam Small se Sê sjibbolet en Jan Rabie se Mens-alleen. Hierdie standpunt bring hom in botsing met sy werkgewers, wat hom byvoorbeeld verbied om André P. Brink se Orgie uit te gee, nadat die setwerk reeds gedoen is.

Mondstuk vir 'n nuwe geslag skrywers

Hy is in die vroeë sestigerjare die dryfveer agter die oprig van ’n mondstuk vir die nuwe geslag skrywers en lei die onderhandelings met Abel Coetzee, destyds redakteur van Tydskrif vir Letterkunde, om hierdie tydskrif as mondstuk te gebruik. Bartho is dan ook hulpredakteur van die letterkundige tydskrif 60, wat slegs een keer verskyn as ’n vernuwing van Tydskrif vir Letterkunde en daarna weens politieke druk sneuwel. Daar is dreigemente dat die tydskrif sy subsidie sal verloor as dit nie onmiddellik die vernuwing staak nie en Afrikaanse Pers, wat die tydskrif gedruk het, vernietig alle eksemplare wat nie reeds uitgestuur is nie. Bartho word ook vertroulik ingelig dat sy rol in die publikasie daarvoor gesorg het dat die Veiligheidspolisie ’n lêer vir hom geopen het. Hierna is hy grootliks verantwoordelik vir die stigting van die tydskrif Sestiger. Weens sy werk by die Afrikaanse Pers en die teenkanting van sy konserwatiewe base kan hy nie amptelik op die redaksie van hierdie tydskrif dien nie en is dan die ondergrondse redakteur van die eerste paar uitgawes voor hy die redakteurskap oordra aan André P. Brink. Later is Bartho ook redakteur van Kol en speel met hierdie bedrywighede ’n belangrike rol in die vestiging van die Sestiger-beweging in ons letterkunde.

In die begin van 1964 word hy bevorder tot Bestuurder van die Algemene Boekhandel van Afrikaanse Pers en hy stel vir Chris Barnard onder hom aan as uitgewer van letterkundige publikasies. Die voortdurende politieke druk waaronder hy moet funksioneer in ’n maatskappy waarvan dr. Hendrik Verwoerd die voorsitter was, veroorsaak egter dat hy in 1968 bedank. Hierna skryf hy voltyds en behartig die Afrikaanse Pers Boekhandel se boekklubs op ’n vryskutbasis. In 1974 tree hy weer voltyds in diens van Perskor as uitgewer van letterkundige publikasies en bly in hierdie posisie tot met sy aftrede aan die einde van Julie 1983.

Hy speel veral ’n beduidende rol in die tydperk van streng sensuur. In 1973 kry hy saam met Chris Barnard, Ampie Coetzee en John Miles beheer van die Johannesburgse tak van die Afrikaanse Skrywerskring. Met die verbod op André P. Brink se Kennis van die aand vroeg in 1974 stig hulle ’n fonds vir die verdediging van die boek en reik sterk bewoorde verklarings oor die aangeleentheid uit. Wanneer die ander lede beswaar aanteken teen hulle standpunte, bedank hulle. Die begeerte van die jonger skrywers om ook ’n meer doelgerigte skrywersliggaam te hê word dan in 1975 ’n werklikheid met die stigting van die Afrikaanse Skrywersgilde, met Bartho as die eerste voorsitter.

Persoonlike lewe

Na hulle terugkeer van oorsee in 1957 bly hy en sy vrou aanvanklik vanaf 1959 vir sowat nege jaar in ’n woonstel in Westcliff en trek daarna vir sowat elf jaar na Kilkennyweg 46 in Parkview. In 1978 verhuis hulle na ’n skakelhuis in Melville. Hy tree in Augustus 1983 af. Vroeg in die jare tagtig begin sy gesondheid agteruitgaan en sy sig word sodanig aangetas dat hy operasies aan albei oë moet ondergaan.

Hy is op 31 Desember 1986 in sy huis in Melville weens longkanker oorlede en sy vrou Kita is in 1994 aan hartversaking oorlede.

Skryfwerk

Poësie

Reeds op skool word ’n prosaskets van hom in Naweek geplaas (Outa Lukas, die natuurkind op 27 Maart 1941) en van sy gedigte word ook gepubliseer, terwyl hy in standerd agt sy eie toneelvereniging stig. In die veertigerjare publiseer hy verhale en gedigte in Die Ruiter, Die Brandwag en Die Huisgenoot.

As digter word van sy gedigte in 1946 deur D.J. Opperman en Fred le Roux in die aanmoedigingsbundel Stiebeuel opgeneem.

Hierna debuteer hy in 1949 met die digbundel Mure, wat verse bevat wat grootliks in sy hoërskool- en studentedae geskryf is. Die gedigte staan nog sterk onder die invloed van die Dertigers en skiet veral tekort in die woordkeuse en ooraanbod van woorde soos “stort”, “bleek”, “teer” en “helder”, wat die inhoud verduister eerder as belig. Die hoofmotief van hierdie bundel is die pyn van eensaamheid, waaruit die vrou en die gemeenskap met haar slegs tydelike, maar belangrike, ontsnapping bied. Die mure, soos in die titel, simboliseer die afskeiding en eensaamheid van die mens. Bevryding kom slegs na die dood wanneer die mens God leer ken en een word met alle dinge in die ewigheid. Die bundel bestaan uit ’n voorspel en vier afdelings waarin die “mure”-tema in afdelings een en vier oorheers.

Hoewel hy nie hierna weer ’n digbundel publiseer nie, skryf hy steeds gedigte waarvan sommige in Standpunte, Sestiger en Kol gepubliseer is.

Van sy gedigte word ook in versamelbundels opgeneem, insluitende Die Afrikaanse poësie in ’n duisend en enkele gedigte, Junior verseboek en Uit ons digkuns.

Drama

Bartho Smit was by uitstek die dramaturg wat vernuwing gebring het in die Afrikaanse drama. Hy poog om die moontlikhede van die verhoog optimaal te benut en om die boodskap so aan te bied dat dit op geen ander wyse en ander kunsvorm so effektief sou gewees het nie. Sy dramas spreek ook deurentyd aktuele vraagstukke aan en hy het nie geskroom om omstrede temas aan te roer nie. Sy dramas is derhalwe gereeld getref deur ’n verbod van een of ander aard.

Don Juan onder die Boere is in 1959 gekies deur die Nasionale Toneelorganisasie (NTO) vir die opening van die Bloemfonteinse Stadskouburg, maar is vanweë die verset van die stadsvaders afgestel. Geen redes is verskaf nie, maar die verbod was vermoedelik vanweë die “ontmanningstoneel”. Die studente van die Universiteit van Pretoria, onder leiding van Chris Barnard, doen egter daarna in 1960 ’n opvoering van die stuk, waarmee hulle ook deur die platteland toer.

In 1959 lê Smit Die verminktes aan die Nasionale Toneelorganisasie voor en hulle besluit om dit op te voer, maar kry ’n paar maande later koue voete. Wanneer die Royal Court Theatre die Engelse vertaling The maimed”in 1960 in Londen opvoer, wen dit die Britannica Award vir beste buitelandse stuk.

In 1961 word Smit gevra om die manuskrip van Putsonderwater voor te lê vir die opening van die nuwe Johannesburgse Stadskouburg, maar die teks word afgekeur weens die feit dat die Kleurling Asgat die vader van Maria se kind is. Putsonderwater se wêreldpremière is dan op 1 Mei 1968 in die Volksteater Vertikaal in Gent, België, waar dit in Vlaams opgevoer word. Die teatergangers van hierdie teater word in ’n vraelys gevra watter drama wat daar opgevoer is in die afgelope vier jaar die grootste indruk gemaak het en Putsonderwater verower hierdie eer. KRUIK-toneel het in 1970 beplan om Putsonderwater op te voer maar die opvoering word deur die Administrateur afgelas en Moeder Hanna is in die plek daarvan opgevoer.

Christine is in opdrag van KRUIK vir die opening in 1971 van die Nico Malan-teater in Kaapstad geskryf en die stel was klaar gefinaliseer, maar die opvoering word deur die Administrateur verbied. In 1973 voer TRUK die stuk op, maar ná die openingsaand gelas die Administrateur van Transvaal dat die stuk van die woorde “God” en “hoer” gesuiwer moet word, dat die karakter Magda ’n nagrok oor haar broekie en bra moet dra (wat sy toe wel doen, maar ’n deurskynende een) en Paul Harmse ’n sportbroek oor sy onderbroek.

Op 9 April 1975 is Smit se Bacchus in die Boland, ’n Oude Libertas-opdragstuk wat KRUIK sou opvoer as bydrae tot die Kaapstadse fees, twee dae voor die openingsaand afgestel, kwansuis omdat die stuk moontlik Kleurlinggemoedere sou gaande maak. Die Beeld van 12 April 1975 skryf hieroor: “Aan Bartho Smit, alle meegevoel. Toe dit by ‘Bacchus in die Boland’ kom, was die Kaapse kruik leeg. ’n Regte Putsonderwater”. Dit het die bruin teatergroep van Eersterus, buite Pretoria, geneem om die stuk in Julie 1977 in die Markteater in Johannesburg die eerste keer op die planke te laat verskyn.

Moeder Hanna is sy eerste gepubliseerde drama en is reeds in Europa voltooi, in Desember 1955 in Standpunte gepubliseer, in 1956 in Johannesburg deur JAATS opgevoer en later in 1959 ook met groot sukses deur die Nasionale Toneelorganisasie, laasgenoemde met Bartho self as regisseur. Die drama ontstaan oorspronklik onder invloed van Guy de Maupassant se verhaal Mère Sauvage (wat as Ou Moeder Woestaard deur Gerrit Dekker in Afrikaans vertaal is), waarna Smit sewe variante in Europa skryf voor die finale teks van 1955. Hoewel die Anglo-Boereoorlog die agtergrond van die drama vorm, is die persoonlikheid van die hoofkarakter en haar onversetlikheid en weiering om ’n ander perspektief op sake te verkry die hooftema. Dit is vir haar absoluut noodsaaklik dat die mens ten alle koste getrou moet bly aan die self en die groter ideaal. Teenoor haar staan Oupa, vir wie die voortgang van die geslag en die naam Bart Harmse van die allergrootste belang is, ’n simpatieker figuur wat sy skoondogter se sienswyse alleen tot ’n bepaalde punt kan steun. Wanneer haar laaste oorlewende seun, Ouboeta, naby die einde van die Anglo-Boereoorlog moedeloos terugkeer huis toe, stuur Moeder Hanna hom uit om weer te gaan veg (en sterf) omdat sy broers reeds gesneuwel het. Sy doen dieselfde met haar man, wanneer hy die tyding van Ouboeta se dood en die vredesluiting bring. Met sy sterfte gaan die familienaam ook tot niet, ’n simbool van die totale uitwissing van die familie en waarvoor hulle gestaan het. Die vernuwing wat Smit hier in vergelyking met die ouer Afrikaanse dramaliteratuur bring, kom met die gebruik van die terugflits in die tweede bedryf as Moeder Hanna weer die besoek van Ouboeta herbeleef, waar die reeds oorlede Ouboeta dan fisies op die toneel verskyn. Dramaties verteenwoordig hierdie toneel haar emosionele ineenstorting, wat sielkundig as herbelewing in haar bewussyn geregverdig word deurdat sy reeds in hierdie stadium ’n vae besef van skuld openbaar. Die drama ondersoek veral die vraag wat na alle mislukte veldslae gevra kan word, naamlik of die oorblywendes die morele reg het om ’n saak gewonne te gee waarvoor ander reeds met hulle lewens betaal het. Bartho Smit skep hier ’n onvergeetlike vrouekarakter wat in haar tragiese integriteit een van die mees onvergeetlike van die Afrikaanse drama is. Voordat die drama in boekvorm gepubliseer word, verskyn dit in 1956 in sy geheel in Standpunte (’n rare onderskeiding vir ’n drama) en dit word ook verwerk tot ’n radiodrama en uitgesaai. Hierdie drama word gereeld aan skole en universiteite voorgeskryf. Mathys du Toit vertaal die drama in Engels en dit word uitgesaai oor die Engelse sender van die SAUK.

Die verminktes word aanvanklik in 1960 gepubliseer, maar Smit verwerk die drama in sy geheel vir ’n hersiene uitgawe in 1976. Senator Bart Harmse se grootmaakkind Frans Harmse kom terug na Suid-Afrika om hier ’n professoraat te aanvaar, nadat hy sewe jaar in Parys was en roem verwerf het as geleerde en skrywer van ’n boek oor die oorsprong van rasse. Frans is onbewus daarvan dat hy die senator se eie kind by ’n bruin vrou is en hy trou in die geheim met die senator se aangenome dogter Elize. Dit is iets wat die senator ten alle koste wou verhoed en hy het juis vir Frans oorsee gestuur sodat hy uit die oog kan wees en bly. Hierdie stuk lewer kommentaar op die problematiek van bloedvermenging binne apartheid Suid-Afrika en is tragies omdat almal ly en almal skuld het. Frans se ras werk verminkend in op die verhoudings tussen die karakters. Vir die senator is Frans goed genoeg as grootmaakkind, maar nie as man vir sy blonde stiefdogter nie. Frans se peetvader draai sy rug op hom en Frans besef ook dat die senator hom net laat leer het uit skuldgevoel. Elize voel versmoor wanneer Frans haar wil soen kort nadat sy uitvind hy is bruin. Moderne tegnieke vir sy tyd, soos stemme op ’n band, simultane tonele en terugflitse, vorm deel van die drama. Besonder sterk is die vierde bedryf, wanneer Frans in ’n terugflits terugkeer na sy sesde jaar toe Harmse hom by sy bruin moeder kom haal het, wat die moment verteenwoordig wat Frans uit sy moeder se huis uitgelei is en ’n nuwe wêreld as witmens vir hom oopgesluit word. Die hede wat die vierde bedryf aanbied, verteenwoordig daarteenoor dié moment wanneer Frans deur Harmse teruggelei word en die wêreld weer vir hom toegesluit word. Frans verwerp dan vol verbittering sy blanke familie en Elize pleeg selfmoord. Vir die Engelse vertaling (deur Pieter Venter) van Die verminktes (The maimed) wat in die Royal Court Theatre in Londen opgevoer word, ontvang hy in 1960 die Encyclopaedia Britannica Award.

Putsonderwater is ’n maatskaplike allegorie en beeld die geloofskrisis van die Westerse wêreld uit reeds deur die titel. Die mooi en oënskynlik onskuldige Maria is die hoofkarakter en dit is opmerklik dat sy ’n naam het en dus ’n werklike mens is. Die ander karakters, behalwe Asgat, het almal slegs titels en word dus eerder verteenwoordigers of tipes. Maria maak verskillende gevoelens los in die drie mense wat die dorp beheer, die dominee, die dokter en die sersant. Hierdie drie verteenwoordig onderskeidelik die mag van die Kerk, die Wetenskap en die Staat. Vir haar is hulle al drie mense wat sy bewonder: Die dominee met sy belofte van ’n stad van goud wat sy verwar met Johannesburg, die stad van die apostel Johannes; die dokter wat die dood kan keer; en die sersant wat beskerming bied teen die magte van buite. Sy knoop ook ’n vriendskap aan met die bruin Asgat, wat die moontlikheid inhou van medemenslike liefde sonder rassevooroordele. Maria is ’n vermenging van die goeie en die bose. Sy is sowel onskuldige kind as wêreldwyse teef, sowel verleidster as iemand wat deur die ander liggaamlik misbruik word. Wanneer sy ’n kind verwag, is dit onmoontlik om enige blaam te werp, omdat sy by almal geslaap het en elkeen dus die vader van haar ongebore kind kan wees. Daarom weier almal dan ook om enige skuld te aanvaar en plaas hulle die verantwoordelikheid op haar vader Jan Alleman. Die Dominee probeer aan die einde van die eerste bedryf vir Maria op die “wysie” van die Hooglied verkrag, maar sy stamp hom na sy dood in die put. Só word die dominee een met die put en by implikasie word die evangelie wat hy verkondig sonder lafenis. Hierdie skielike, gewelddadige dood skud die gemeenskap, waarna skynheiligheid, angs en skuld die dorp binnegedra word. Maria se skuldgevoel laat haar bieg, maar die karakters (agtereenvolgens die Koster, Jan Alleman, die Sersant, die Seun en die Dokter) weier almal om haar skuld te aanvaar. In ’n wêreld sonder geloof kan ook die belydenis van sonde nie aanvaar word nie. Maria hoop om uit Putsonderwater na die fiktiewe Goudstad te ontsnap, maar telkens word haar hoop verydel en moet sy die werklikheid van haar situasie aanvaar. Sy glo dat sy geboorte gaan skenk aan “dalk die wonderlikste man wat nog ooit op die aarde geloop het”, wat binne die woestyn nuwe lewe sal bring as Putsonderwater ’n Paradys en ’n Goudstad met goue huise word. Wanneer sy aan die einde van die drama ’n wiegeliedjie vir haar ongebore baba sing, word dit ’n metafoor vir die verwagte koms van die Verlosser van die wêreld. Die vraag is egter watter vrug sy gaan dra. Sy het met al die belanghebbendes op die dorp gemeenskap gehad en almal hoop op die vaderskap van haar kind. Dit blyk egter dat die bruin Asgat waarskynlik die vader van die kind is. Anthony Dawes vertaal die drama in Engels as Well-without-water, Or, The Virgin and the Vultures en dit word in 1970 deur Dalro gepubliseer.

Christine werk met uitdagende tydsvlakke en realiteitsuitbeelding, waar verlede en hede gelyktydig op die verhoog afgespeel word. Die toneelagtergrond vir die hele duur van die drama is nie net beperk tot Paul Harmse se woonstel met sy verdeling in woonkamer en slaapvertrek (wat ook dien as skildersateljee) nie, maar bestaan wesentlik uit vier ruimtes: die getuiebank by die voorste venster waar Harmse hom telkens tot die onsigbare regter rig, die kloostertonele by die agterste venster waar Paul die jong nonnetjie Christine ontmoet, die woonstel van die pas getroude Paul en Christine in ’n Duitse stad (vermoedelik Berlyn), en die woonstel van Paul jare later in ’n Suid-Afrikaanse stad waar hy saam met die jong verpleegster Magda woon en waar die ouer Christine hom uiteindelik weer opspoor. Die gebeure word aangebied by wyse van terugflitse, vooruitflitse, waarskynlikhede, moontlikhede en werklikhede, maar vind alles plaas binne die raamwerk van die hede van die hofsitting. Baie van die aksie op die verhoog speel inderwaarheid af in die hoofkarakter Paul Harmse se kop, waar hy voor die regter verantwoording doen. Hy roep naamlik die ander karakters op die verhoog as getuies sodat hy sy skuldgevoelens kan verwerk. Christine word in 1933 deur haar Joodse ouers by ’n klooster agtergelaat, waar sy ’n non word en dan deur die Nazi-saamloper Paul Harmse verlei word, wat ewige trou en liefde sweer en met haar trou. Wanneer hy uitvind dat sy van Joodse afkoms is, pleeg hy verraad en lewer haar uit aan die Nazi’s, waarna sy ’n prostituut word in die arbeidskampe. Na die oorlog soek sy Paul op en ontmoet hom weer en trek dan by hom in. Hy het ’n nuwe jong minnares en probeer Christine op drie maniere doodmaak, selfs kruisig, maar sonder sukses. Haar liefde bly staan en sy vergewe hom alles en keer elke keer weer terug na hom. Hierdie aanslae loop uit op Paul se dood (volgens die eerste slot) of sy moontlike aanvaarding van die situasie en die ewige liefde (volgens die alternatiewe einde). In die hof moet hy sy aksies later verdedig, maar sy verhoor word ook en veral ’n verhoor deur sy eie gewete en waardes. Verskillende eindes vir die stuk is moontlik, omdat hierdie aspek oopgelaat word, wat dit aan die gehoor self los om daaroor te besin en so die trefkrag van die stuk verder verhoog. Revolusionêr is die aanwending van tyd in die drama, met die hede en verlede wat terselfdertyd op die verhoog uitgespeel word en mekaar deurentyd relativeer. Die kompleksiteit van die stuk word geïllustreer daarin dat Christine terselfdertyd as twee verskillende persone optree, die ou afgesloofde vrou wat aangedui word as Christine en ook as die jong meisie (non en bruid) wat aangedui word as Die Meisie. In die stuk se hede tree die Meisie op as die verpleegster Magda met wie Paul ’n verhouding het en wie se kind sy verwag. Dit word dan ’n uitdrukking van Paul se pogings om die verlede te laat herleef en die ouderdom te ontken – hy het die verpleegster en die jong Christine lief, wat deur dieselfde personasie voorgestel word, maar die jong Christine is nou die ou Christine van vandag, van wie hy probeer ontslae raak. So is Paul dan gedurig in stryd met homself en sy gevoelens. Die drama word ’n uitbeelding van die mens se stryd om sin aan sy eie lewe te gee, met daarbinne ’n sterk godsdienstige tema, skuldgevoelens oor wat hy gedoen het, vrees vir oud word en die dood en die behoefte aan vergifnis. Christine se karakter gee onkondisionele liefde en word daardeur ’n Christus-figuur, soos ook deur haar naam gesuggereer. Hierdie drama word deur Tine Balder in Vlaams vertaal, deur Edgar Sievers in Duits en deur Pieter Venter in Engels. Die Hertzogprys word in 1978 aan Bartho Smit se dramas toegeken, in die besonder vir Moeder Hanna, Die verminktes, Putsonderwater en Christine.

Die keiser (in Engels vertaal en gepubliseer as The naked emperor) is ’n hoogtepunt in sy oeuvre. Hierdie drama is geskryf na aanleiding van die sprokie van Hans Christian Andersen, waar twee skelms vir die keiser ’n wonderkostuum weef wat niemand wat oneerlik is, sal kan sien nie. Dan laat hulle hom kaal in ’n parade verskyn. Niemand wil laat blyk dat hulle oneerlik is nie en dit is slegs die onskuldige seuntjie wat uitroep dat die keiser nie klere aanhet nie. Die res gee juis voor dat hulle wel die veronderstelde wonderkostuum sien. Bartho se drama speel af in die paleis van Ekwator, waar die keiser en keiserin ’n luukse lewe lei en hulle onderdane krepeer van ellende. Saam met hulle leef die hofnar en die kabinetsministers van kultuur, verdediging en buitelandse sake. Die ministers van kultuur en verdediging maak hulle aan magsvergrype skuldig, maar die keiser is skynbaar onbewus daarvan en verkeer onder die indruk dat hy oor die beskaafdste land in die wêreld regeer. Die twee wewers wat die keiser se kostuum moet maak is terselfdertyd leiers van die broeiende rebellie in die land. So laat hulle die keiser by die optog geklee in slegs sy onderbroek oor aan die bespotting van die mense, maar op ironiese wyse herwin die keiser nou aansien omdat hy mens word net soos sy armoedige onderdane. Hierdie wending verwys ook na Adam en Eva, wat ook eers mens geword het toe hulle agterkom hulle is kaal. Die keiser kom nou tot die ontstellende besef dat sy vertroue in sy ministers misplaas was en dat hulle nie die land se skatkis aangewend het vir die opheffing van die mense nie, maar dit verkwis het op die luukse paleislewe en skemas wat die indruk moes wek dat die land die beskaafdste land ter wêreld is. Sy naaktheid simboliseer dan die keiser en sy regering se geestelike kaalheid, terwyl hy die insig kry dat diegene wat hy as vriende en bondgenote geag het inderdaad sy grootste vyande was en dat almal gelieg het tot so ’n mate dat die lewe self ’n leuen is. In die drama neem die hofnar die plek van die seuntjie in en is hy die enigste wat die waarheid praat. Geklee in die aktualiteit van die tydgenootlike Suid-Afrikaanse apartheidswerklikheid word die pertinente vraag gevra of ons nie sien nie omdat ons die leuen glo of sien ons nie omdat ons blind geword het vir die waarheid. Die korrupsie wat mag meebring word uitstekend uitgebeeld teen die agtergrond van die universele leuen as hooftema. Die keiser verower in 1978 die Perskorprys en word in 1983 deur Aart de Villiers en Don Lamprecht in Engels vertaal as The naked emperor. Dit word ook verskeie kere aan skole en universiteite voorgeskryf. Die keiser word in 2004 deur die Randse Afrikaanse Universiteit as ’n tweetalige “visuele skouspel” verwerk, van musiek voorsien en onder die titel Die keiser / The emperor opgevoer.

Meisies van vervloë jare, ’n eenbedryf wat hy reeds vroeg in die vyftigerjare skryf, word opgeneem in die versamelbundel Rooibruin blare en ander eenakters, onder redaksie van A.J. Coetzee en later word dit ook opgeneem in Smit se eie Losgoed. ’n Groep ou vroutjies sit in die sitkamer van die ouetehuis en wag op die koms van ’n kleinseun. Hulle gesprek loop uit op ’n dans waarin hulle die verlede oproep aan die hand van die bekende liedjie “Dis te ver om te loop, dis te na om te ry; Hoe sal ek maak om die blom te kry”. In hierdie spel vind hulle kortstondig weer die blom, omdat die verlede deur die dans teenwoordig gemaak word. Daarna kom die nuus dat die jongman nie meer kan kom nie. Die ironie is egter dat hulle deur hulle teruggryp na die verlede byvoorbaat afgesonder is van die jongman en die hede en dat sy afwesigheid simbolies is van die skeiding tussen hulle wêrelde. Hulle is immers meisies van vervloë jare.

Bartho skryf ook ligter werk, hoewel al sy werk ’n diepsinnige onderbou het. Die satiriese komedie Don Juan onder die Boere vind plaas in 1890 in ’n plaashuis en toon hoe elke man, selfs Don Juan, ten slotte afgerig word om as eggenoot te dien. ’n Groep vroue sweer saam om ’n einde te maak aan Pierre de Villiers, die Don Juan-figuur, se losbolstreke. By ’n partytjie word hy voor die keuse gestel om óf verloof te raak, óf deur die gaste afgeransel (selfs ontman) te word. Beide opsies het ’n spreekwoordelike dood as gevolg. In hulle optrede is die vroue ’n geestige variant van die Griekse noodlotsfigure of skikgodinne, terwyl die voorstelling van die groep mans wat almal onder die pantoffelregering staan aansluit by die Middeleeuse klugte. Die Don Juan-figuur wat uitgebeeld word as die persoon wat gejag word in stede van jagter te wees, is ’n interessante variasie. Hy probeer allerhande vrugtelose en dikwels amusante maneuvers om uit sy dilemma te ontsnap, maar is elke keer onsuksesvol. So word die partytjie dan sy verlowingspartytjie. Die stuk eindig wanneer Pierre verloof is en boonop moet maak asof hy verheug is daaroor. Hierdie einde (en ook die speel van die Hartseerwals) lewer ook kommentaar op die aard van die komedie, wat veronderstel is om ’n sogenaamde gelukkige einde te hê.

Weens die teenstand wat sy werk kry besluit Smit om ná Putsonderwater ’n “gewone” stuk te skryf wat iemand sal opvoer en Die man met die lyk om sy nek (later met verwydering van ’n paar kragwoorde vir skoolgebruik heruitgegee onder die titel Die man met die alibi) is die resultaat. Paul Barnard is ’n joernalis wat sukkel om sy salaris met sy skryfwerk aan te vul en droom van die dag wat hy voltyds kan skryf. Sy vrou, Annette, erf R3000 van ’n skatryk oom en sy en twee vriende (Frans en Kathy) vier dit met ’n aand in die teater waar ’n stuk getitel Die man met die lyk om sy nek opgevoer word. Hoewel Annette gelukkig is met die erflating, is Paul teleurgesteld omdat die erflating veel groter kon gewees het en maklik R300 000 kon beloop het. Hy besluit om nie saam te gaan nie en eerder by die huis te bly en te skryf. Terwyl Annette weg is, kom Frans terug en Paul kom agter dat die erflating inderdaad R300 000 was en so kry die intrige momentum. Met die hulp van Frans en ’n ou skoolvriend, Bulhond, beraam hulle ’n plan om Annette goed die skrik op die lyf te jaag en haar sodoende te keer voordat sy die geld weggee, soos wat sy klaarblyklik beplan. Frans en Bulhond speel egter hulle eie speletjies in die situasie en voordat Paul hom kan kry, is hy kniediep in ’n penarie waaruit hy homself nie kan losruk nie en trek die strop al stywer om sy nek. Skynbaar realistiese figure, soos die polisiehoof, dokter en vriendin tree hier ook op as verteenwoordigers van magstrukture in die samelewing, wat Paul se fisiese en sielkundige vervolging selfs meer angswekkend maak. Indrukwekkend is die subtiele oorgang van werklikheid na droom, die karakterkontraste en die vinnige tempo waarin die gebeure ontwikkel. Hierdie komedie-riller is vol spanning, maar ook humor. Die stuk word vir die radio en televisie verwerk en in beide media uitgesaai en in 1969 deur Anthony Dawes in Engels vertaal as The man with a corpse around his neck.

Bacchus in die Boland is ’n komedie met skerpsinnige kommentaar op die Suid-Afrikaanse politieke bestel in die apartheidstyd. Die drama ondersoek magsverhoudings en die algemene menslike kondisie. Willem Adriaanse (met toespeling op Willem Adriaan van der Stel) regeer sy wynplaas Boland met ’n ystervuis en veral sy bruin arbeiders moet dit ontgeld. Dan verskyn Bacchus, god van wyn en van teater, op die plaas om inspeksie te doen. Bacchus en Willem spook beheer oor die plaas uit in ’n drinkwedstryd, wat deur Bacchus gewen word. Hierdie wedstryd word geestig voorgestel as ’n mengsel van ’n perdewedren en ’n boksgeveg, terwyl die bruin mense se beskrywing van en kommentaar hierop ook vir humor sorg. Rolle word nou omgeruil en Bacchus speel die rol van heerser op die plaas, met Willem Adriaanse in die rol van arbeider. Willem aanvaar sy rol eindelik en wil dan sommer die bruin Joy as vrou vat. Bacchus moet hom daarna weer terugkry na sy vorige rol, sodat hy dit met groter begrip kan vervul. Adriaanse se pogings om sy plaas altruïsties te verdeel misluk egter, ook omdat die karakters uiters wantrouig is teenoor hierdie radikale ommeswaai. Op skerpsinnige wyse lewer die herstel van die ou orde dan kommentaar op die omvergooi daarvan en op die toestand daarvan voordat dit omvergegooi is.

Die verminktes, Christine, Putsonderwater, Die keiser en Die man met ’n lyk om sy nek word almal in Engels vertaal. Bartho laat na sy dood verskeie ongepubliseerde dramas agter, soos Hagar, wat hy direk na Die keiser skryf, ’n drama oor ’n bruin vrou wat haar man se hart na sy dood moes afstaan aan ’n witman. Beide Francois Swart en Chris Barnard beveel egter aan dat dit verdere skaafwerk kort, hoewel W.F. van Rooyen dit baie hoër aanslaan. Hy is ook besig met Die vonnis, ’n onvoltooide drama gebaseer op sy televisieteks wat die magstryd tussen die Christendom en die Kommunisme aanspreek.

Vertalings

Hy doen verskeie vertalings van groot dramaturge in die wêreldletterkunde na Afrikaans. Hierdie vertalings sluit in Die les, Die renosters en Die koning sterf van Eugene Ionesco, Montserrat van Emmanuel Roblés, Becket of Die eer van God van Jean Anouilh, Jakkalsstreke van Scapino van Molière, Dodedans en Pase van August Strindberg, Die burgemeester van Gert Hofmann, Klaagsang om ’n sagmoedige van Fyodor Dostojefski en Teenspoed en Die besoek van die ou dame van Friedrich Dürrenmatt. Meeste van hierdie vertalings word eers apart gepubliseer en daarna ook in die vyfdelige Bartho Smit-vertalings, wat in 1985 met die Akademieprys vir Vertaalde Werk bekroon word. Sy vertaling van Kom terug, Klein Skeba van William Inge is nie gepubliseer nie. Reeds in die veertigerjare verwerk hy A.G. Macdonell se The fur coat as Skaakbord van die liefde en dit word deur Pikkie Uys se geselskap opgevoer.

Prosa

Onder die skuilnaam Herman Smal skryf hy die romantiese verhaal Martine, wat in 1963 verskyn, terwyl ’n storie wat reeds in die veertigerjare geskryf is, Die vreemdeling, iewers langs die pad verlore raak.

Van sy kortverhale verskyn in tydskrifte, waarvan die bekendste waarskynlik is Ek vat my land wat reeds in 1951 in Die Huisgenoot gepubliseer word en later deur Hennie Aucamp in Bolder opgeneem word. Hierdie verhaal het die emosies en konflik rondom die rassesituasie in die land as tema. Die ek-verteller maak kennis met die swart kunstenaar, Silwane Nxumalo, wat sy kuns op ’n politieke filosofie baseer. Wanneer hy Afrika skilder, vat hy sy land, lê hy as’t ware beslag daarop deur te skilder. Dit is ook die rede waarom hy eerder van honger sal krepeer as om sy skilderye te verkoop, want as hy dit doen sou hy sy land op simboliese wyse weer weggee.

Verskeie van sy verhale en artikels, die eenbedryf Meisies van vervloë jare en vroeë steekproewe van Putsonderwater word later saamgebundel in Losgoed, wat ook gedigte bevat waarvan sommige voorheen in Standpunte, Sestiger en Kol gepubliseer is. Belangrikste in hierdie bundel is egter die polemiese essays, waarin hy onder andere van Henri Michaux se werk vertaal en dit belig , veral met betrekking tot die interaksie tussen teater en gehoor.

Die krisis van ons werklikheidsbeeld in drama en epiek, ’n opstel uit die vyftigerjare na aanleiding van sy studies aan die Sorbonne, beskryf die nuwe siening van die mens in sy anonimiteit, abstraksie en gesigloosheid soos dit ook in die werk van Leroux, Barnard en Smit self voorkom. Die bundel bevat verder die outobiografiese vertelling Jeug sonder wêreld, wat oorspronklik geskryf is vir opname in die versamelbundel Herinnering se wei.

Saam met Charles Malan maak hy ’n keur van referate wat by die jaarlikse beraad van die Afrikaanse Skrywersgilde gelewer is en bundel dit in Skrywer en gemeenskap, terwyl hy self die outobiografiese skets skryf vir die boek Bartho Smit, wat in die reeks Skrywers in beeld en woord verskyn. Charles Malan behartig ’n oorsig oor sy skryfwerk vir hierdie bundel. Sy lewe word hierin toegelig met foto’s. In sy outobiografiese skets behandel hy onder andere sy jeugwêreld, sy verblyf in Europa en die ontstaan van die letterkundige tydskrif Sestiger. Hy verskaf ook insiggewende inligting oor die ontstaan van sy eie dramas.

Hy vertaal ook prosawerke. Benoni seun van my smart is ’n vertaling van Deryck Humphriss se boek oor die maatskaplike, politieke en ekonomiese geskiedenis van die myndorp Benoni, terwyl hy ook Florence Hayes se verwerking van die bekende Heidi van Johanna Spyri in Afrikaans vertaal.

Eerbewyse en toekennings

Toekennings

• Encyclopaedia Britannica Award (1960) vir sy Engelse vertaling van Die verminktes
• Hertzogprys vir drama (1978) – vir sy hele oeuvre
• Perskorprys vir letterkunde (1979) – Die keiser

Eerbewyse

By geleentheid van sy sestigste verjaarsdag in 1984 stel die Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing die huldigingsbundel Spel en spieël saam en Perskor vereer hom by dieselfde geleentheid met die huldigingsbundel Bartho.

Publikasies

Werke uit sy pen sluit in:

Poësie

• Mure: verse, Unie-Boekhandel, 1949

Dramas

• Moeder Hanna, Afrikaanse Persboekhandel, 1955
• Don Juan onder die boere, Human & Rousseau, 1960
• Die verminktes, Perskor, 1960
• Putsonderwater: ’n toneelstuk in vier dele, Afrikaanse Persboekhandel, 1962
• Die man met die lyk om sy nek: ’n moord-komedie, Afrikaanse Persboekhandel, 1967
• Christine, Tafelberg, 1971
• Die man met die alibi, Afrikaanse Persboekhandel, 1971
• Bacchus in die Boland, Perskor, 1974
• Die keisier: variasies op ’n sprokie van Hans Andersen, Perskor, 1977

Sketse

• Losgoed, Perskor, 1974

Vertalings

• Heidi – Johanna Spyri, 1955
• Teenspoed – Friedrich Dürrenmatt, 1961
• Die besoek van ’n ou dame – Friedrich Dürrenmatt, 1962
• Jakkalsstreke van Scapino – Molière, 1962
• Klaagsang om ’n Sagmoedige – Fjodor Dostojefski, 1966
• Benoni seun van my smart – Deryck Humphriss, 1968
• Montserrat – Emmanuel Roblés, 1968
• Die burgemeester – Gert Hofmann, 1969
• Dodedans – August Strindberg. 1969
• Pase – August Strindberg, 1970
• Becket of Die eer van God – Jean Anouilh, 1984
• Bartho Smit-vertalings (1-5), 1984

Redakteur

• Skrywer en gemeenskap: Tien jaar Afrikaanse Skrywersgilde (saam met Charles Malan), 1885

Bronne

Boeke

• Antonissen, Rob “Die Afrikaanse letterkunde van aanvang tot hede” Nasou Beperk Elsiesrivier Derde hersiene uitgawe Tweede druk 1964
• Antonissen, Rob “Kern en tooi” Nasou Beperk Eerste uitgawe Eerste druk Elsiesrivier 1963
• Antonissen, Rob “Spitsberaad” Nasou Beperk Elsiesrivier Eerste uitgawe Eerste druk 1966
• Antonissen, Rob “Verkenning en kritiek” H.A.U.M. Pretoria Eerste uitgawe Eerste druk 1979
• Aucamp, Hennie “Kort voor lank” Tafelberg-Uitgewers Bpk. Kaapstad Eerste uitgawe, Tweede druk 1980
• Beukes, Gerhard J. en Lategan, F.V. “Skrywers en rigtings” J.L. van Schaik Bpk. Pretoria Eerste uitgawe 1952
• Beukes, W.D. (red.) “Boekewêreld: Die Nasionale Pers in die uitgewersbedryf tot 1990” Nasionale Boekhandel Bpk. Kaapstad Eerste uitgawe eerste druk 1992
• Botha, Danie “Voetligte en applous!” Protea Boekhuis Pretoria Eerste uitgawe Eerste druk 2006
• Botha, Tertia “Die keiser” Reuse-Blokboeke 22 Academica Pretoria Kaapstad Eerste uitgawe 1988
• Brink, André P. “Aspekte van die nuwe drama” Academica Pretoria en Kaapstad Tweede hersiene uitgawe 1986
• Buning, Tj. “Uit ons digkuns” J.L. van Schaik Bpk. Pretoria Nuwe omgewerkte druk 1960
• Cloete, T.T. (red.) “Die Afrikaanse literatuur sedert sestig” Nasou Beperk Eerste uitgawe 1980
• Coetzee, A.J. “Rooibruin blare en ander eenakters” Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg Tweede uitgawe Tweede druk 1979
• Dekker, G. “Afrikaanse Literatuurgeskiedenis” Nasou Beperk Kaapstad Elfde druk 1970
• Grobler, Hilda “Bolder” Blokboeke 57 Academica Pretoria en Kaapstad Eerste uitgawe 1988
• Grové, A.P. “Letterkundige sakwoordeboek vir Afrikaans” Nasou Beperk Vyfde uitgawe Eerste druk 1988
• Hosten, Marc en Visser, J. “Bartho Smit (1924–1986)” in Van Coller, H.P. (red.) “Perspektief en Profiel Deel 2” J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 1999
• Kannemeyer, J.C. “Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 2” Academica, Pretoria, Kaapstad en Johannesburg Eerste uitgawe Eerste druk 1983
• Kannemeyer, J.C. “Jan Rabie” Tafelberg-Uitgewers Beperk Kaapstad Eerste uitgawe 2004
• Kannemeyer, J.C. “Die Afrikaanse literatuur 1652-2004” Human & Rousseau Kaapstad en Pretoria Eerste uitgawe 2005
• Lindenberg, E. (red.) “Inleiding tot die Afrikaanse letterkunde” Academica Pretoria en Kaapstad Vierde uitgawe Eerste druk 1973
• Nienaber, P.J,; Senekal, J.H en Bothma, T.C. “Mylpale in die geskiedenis van die Afrikaanse letterkunde” Afrikaanse Pers-Boekhandel Tweede hersiene uitgawe 1963
• Nienaber, P.J. et al “Perspektief en Profiel” Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg Derde hersiene uitgawe 1969
• Pretorius, Réna “Oog en spel” J.L. van Schaik (Edms,) Bpk. Pretoria Eerste uitgawe 1987
• Rabie, Jan “Hutspot” Protea Boekhuis Pretoria Eerste uitgawe Eerste druk 2004
• Smit, Bartho “Jeug sonder wêreld” in “Herinnering se wei” Perskor-uitgewery Johannesburg Tweede uitgawe Eerste druk 1977
• Smit, Bartho “Sestigers in woord en beeld: Bartho Smit” Perskor-Uitgewery Johannesburg en Kaapstad Eerste uitgawe 1984
• Van Coller, H.P. (red.) “Perspektief en Profiel Deel I” J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 1998

Tydskrifte en koerante

• Barnard, Chris “Die ironie van ‘toe maar, jong, oor twintig jaar…’” “Insig” Julie 1989
• Boekkooi, Paul “Bartho Smit praat uiteindelik hardop…” “Insig” Junie 1992
• Breytenbach, Kerneels “Die dramaturg wat nooit bestaan het nie” “Die Burger” 5 Januarie 1987
• Breytenbach, Kerneels “Bartho Smit se woorde lewe weer” “Die Burger” 18 Mei 1989
• Conradie, P.J. “Die hantering van die Tyd in ‘Christine’ van Bartho Smit” “Standpunte” Nuwe reeks 137,Oktober 1978
• F.O. “Bartho Smit tot sy reg as vertaler” “Rapport” 7 April 1985
• Hough, Barrie “Die storie van Nel se skildery in Bartho se drama” “Rapport” 14 Mei 1989
• Le Roux, André “Verlede en hede op een verhoog” “Die Burger” 23 Mei 1987
• Loots, Ronelle “Putsonderwater se Hoop…” “Die Transvaler” 5 Januarie 1980
• Louw, Salomi “Die nar en sy voorkoms in Bartho Smit se dramas” “Tydskrif vir Letterkunde” Jaargang 22 no. 2, Mei 1984
• Louw Salomi “’Putsonderwater’ se Maria: skisofreen?” “Tydskrif vir Geesteswetenskappe” Jaargang 25 no. 3, September 1985
• Louw, Salomi “Die ‘goddelike gereg’: Bulhond in ‘Die man met ’n lyk om sy nek’” “Standpunte” Nuwe reeks 179, Oktober 1985
• Louw, Salomi “’Die keiser’ van Bartho Smit” “Tydskrif vir Letterkunde” Jaargang 25 no. 3, Augustus 1987
• Muller, Martie “’Die keiser’ van Bartho Smit” “Tydskrif vir Letterkunde” Jaargang 25 no. 2, Mei 1987
• Pieterse, Henning “’Die keiser’ – ’n teksontsluitingstrategie” “Tydskrif vir Letterkunde” Jaargang 29 no. 2, Mei 1991
• Roux, Adriaan “Oor die funksie van die ‘flits’ in ‘Christine’” “Tydskrif vir Letterkunde” Jaargang 22 no.2, Mei 1984
• Schutte, H.J. “Intertekstualiteit en betekenis in ‘Moeder Hanna’” “Tydskrif vir Letterkunde” Jaargang 30 no. 3, Augustus 1992
• Smit, Bartho “60 – Sestiger” “Tydskrif vir Letterkunde” Nuwe reeks 20 no. 2, Mei 1982
• Smith, M.E. “’Die keiser’ van Bartho Smit” “Tydskrif vir Letterkunde” “Jaargang 26 no. 3, Augustus 1988
• Swart, Francois; Dommisse, Hermien en Erasmus, Nel “’n Baanbreker met ’n visie” “Beeld” 8 Januarie 1987
• Van der Merwe, Catrien “Tema en satire in ‘Die keiser’ van Bartho Smit” “Tydskrif vir Letterkunde” Jaargang 29 no. 1, Februarie 1991
• Walters, Adèle “Dié kroon rus ongemaklik op Bartho se hoof” “Die Transvaler” 24 Junie 1978

Internet

• Breytenbach, Kerneels Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/1987/01/05/12/1.html^{[dooie skakel]}>
• Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/1987/01/03/4/3.html>
• Bartho Smit in die Internet-rolprentdatabasis