Christenskap in Suid-Afrika

Reeds met die volksplanting in 1652 is die Christelike grondslag van die land daargestel en die Nederduitse Hervormde Kerk word as die oudste bestaande kerk in die land beskou. Die Kaapse gemeente het gegroei en baie gou is daar ook ander gemeentes gestig, en namate die binneland al hoe verder verken is, het meer gemeentes tot stand gekom. Nadat die boere onder die Engelse weg getrek het - het die Kapenaars wat agter gebly het die Nederduits Gereformeerde Kerk gestig. Later na vrede in die ou Transvaal het die twee kerke besluit om saam te smelt. Al die eiendomme was toe na die Nederduits Gereformeerde Kerk toe oorgedra. Kort hierna het die Kaapse devisie besluit om nie voort te gaan met die ooreenkoms nie. Die Nederduits Gereformeerde het die eiendomme behou maar die Boere in Transvaal het terug geval na die Nederduits Hervormde Kerk. Vandag is die Nederduitse Gereformeerde Kerk sowel as die Gereformeerde en die Nederduitsch Hervormde Kerk, wat later tot stand gekom het, selfstandige kerke.

Ander godsdiensgroepe het ook na Suid-Afrika gekom, soos die Lutherse Kerk, die Anglikaanse, die Presbiteriaanse Kerk, die Metodiste- en Rooms-Katolieke Kerk, terwyl die Apostoliese Geloofsending ook later tot stand gekom het. Vandag is hulle almal erkende kerke in Suid-Afrika. Meer kerklike vryheid en selfstandigheid was vervat in De Mist se nuwe kerkorde van 1804 sodat die staat en ander moederkerke uit die buiteland hulle al hoe minder kon inmeng. Sendingwerk het in al hierdie kerke 'n baie belangrike rol gespeel en daar is heelparty sendingstasies oor die hele land opgerig. Talle kerkgeboue is opgerig en sommige van hierdie geboue, wat 'n belangrike rol gespeel het in die geskiedenis van Suid-Afrika, is vandag nasionale gedenkwaardighede.

Nederduitse Gereformeerde Kerk

Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Nederduitse Gereformeerde Kerk.

Die naam Gereformeerd is tot in 1842 algemeen gebruik, toe die naam van die kerk amptelik vasgestel is as die Nederduitse Gereformeerde Kerk van Suid-Afrika. Vandag is die Nederduitse Gereformeerde Kerk groter as die twee ander Afrikaanse gereformeerde kerke in die land, naamlik die Gereformeerde Kerk en die Nederduitsch Hervormde Kerk.

Historiese ontwikkeling

Daar word algemeen in die Nederduitse Gereformeerde Kerk aanvaar dat die kerk sedert die volksplanting van Jan van Riebeeck op 6 April 1652 bestaan. Die eerste kerkdienste is deur die sieketrooster, Willem Wijlant, waargeneem. Die dienste is eers in ’n huis en later in die Fort gehou en besoekende predikante het die amptelike Sakramentbediening soos die Doop en die Nagmaal waargeneem. Hierdie reëling het ongeveer 13 jaar gegeld, totdat ds. Johan van Arckel op 18 Augustus 1665 hier voet aan wal gesit het as die eerste permanente predikant van die Nederduitse Gereformeerde Kerk.

Stellenbosch se tweede kerk, wat in 1862 en '63 vergroot is tot die huidige gebou

Sy aankoms word beskou as die amptelike totstandkoming van die oudste Nederduitse Gereformeerde gemeente in Suid-Afrika. Hy het die gemeentelike werksaamhede georganiseer, doop- en lidmaatregisters ingestel, 'n kerkraad laat kies en notules van kerkvergaderings gehou. Die lidmaattal van die Kaapse nedersetting het so toegeneem dat nog gemeentes mettertyd gestig is. Die tweede gemeente het in 1686 op Stellenbosch tot stand gekom. Die sieketrooster, Sybrand Mankadan, het die dienste en ander gemeentelike pligte waargeneem.

Die gereformeerde karakter van die kerk in die Kaap is verder versterk deur die koms van die Franse Hugenote in 1688. Hierna het die gemeentes Paarl (1691), Roodezand (Tulbagh, 1743) en Swartland (Malmesbury, 1745) tot stand gekom. Hierdie 5 gemeentes het in 1745 op 'n voorstel van die kerkraad van Stellenbosch 'n gekombineerde vergadering gehou. Dit is egter deur die kerkbestuur van Amsterdam verbied omdat die gemeentes nog onder hulle gesag was. Die Kerk het verder gebuk gegaan onder inmenging deur die staat.

Hierdie houding sou egter later verander en die Kerk kon toe sy eie sake begin reël. Ander gemeentes wat in die 18e eeu gestig is, was Graaff-Reinet (in 1792) en Swellendam (in 1798). Die politieke toestande van daardie tyd het die geestelike lewe in die gemeentes baie nadelig geraak. Wat die kerkorganisasie betref, was dit aanvanklik gegrond op die Hollandse patroon. Twee eredienste is gewoonlik op Sondae gehou, met 'n biduur gedurende die week.

Die Heidelbergse Kategismus was ’n belangrike leerboek vir godsdienstige onderrig op skool en in die kategese. Nadat De Mist in 1804 'n nuwe Kerkorde daargestel het, waarin beloftes vir groter kerklike vryheid en selfstandigheid vervat was, is die eerste selfstandige sinode van die Kaap in 1824 gehou. Tydens hierdie sinodesitting is daar besluit om ’n Teologiese Kweekskool op Stellenbosch te stig, wat wel op 1 November 1858 tot stand gekom het. Die regering het egter steeds seggenskap gehad in die besluitneming van die sinode aangesien alle besluite eers vir goedkeuring aan die goewerneur voorgelê moes word. Die sinodesitting van 1862 het ’n groot opskudding veroorsaak toe ingevolge 'n Hooggeregshofbevel bepaal is dat predikante en ouderlinge noord van die Oranjerivier nie na die sinode kon terugkeer nie. Deur middel van die Groot Trek is die godsdiens, wat 'n belangrike plek ingeneem het, saam na die binneland ingedra.

Die sakramente is gereeld deur die sendelinge van die Wesleyaanse Kerk, naamlik eerw. Smit, Gerrit Maritz se swaer, en die Amerikaanse sendeling, ds. Daniel Lindley, bedien. Die oudste gemeente wat noord van die Oranjerivier gestig is, was Pietermaritzburg (1839). Winburg, wat op 31 Maart 1842 tot stand gekom het, is die oudste gemeente in die Oranje-Vrystaat en hierdie datum word ook as die amptelike stigtingsdatum van die Nederduitse Gereformeerde Kerk in die Vrystaat beskou. Die Nederduitse Gereformeerde gemeente Potchefstroom, wat ook in 1842 tot stand gekom het, is die oudste Nederduitse Gereformeerde gemeente in Transvaal. Albei hierdie gemeentes is deur ds. Lindley gestig.

Die gemeentes noord van die Oranjerivier is in 1850 deur die Kaapse Kerk in 'n Ring georganiseer, wat bekend gestaan het as die Ring van die Transgariep. Die 5 gemeentes noord van die Oranjerivier was Pietermaritzburg, Port Natal en Weenen aan die oostekant van die Drakensberge en Winburg en Potchefstroom aan die westekant. Onder die predikante wat die gemeentes noord van die Oranjerivier op 'n tydelike grondslag besoek het, was ds. A.A. Louw, dr. A. Murray (jr.), dr. H.E. Faure en dr. W. Robertson.

Nadat die Trekkers in 3 kerke verdeel het, het ds. Frans Lion Cachet hom veral daarvoor beywer om die Nederduitse Gereformeerde Kerk afsonderlik te organiseer. Hierdie ideaal is in Desember 1866 verwesenlik nadat die eerste afsonderlike sinode van die Oranje-Vrystaat in Mei die vorige jaar in Bloemfontein vergader het en die eerste selfstandige sinode van Natal 2 maande later in Pietermaritzburg gekonstitueer is. Verskeie pogings is aangewend om toenadering tussen die Nederduitse Gereformeerde Kerk en die Ned. Herv. Kerk te bewerkstellig.

Die sinodes van albei kerke het 'n kommissie, elk bestaande uit 7 lede, benoem om oor die saak te beraadslaag en op grond van hul pogings het die 2 kerke in 1885 saamgesmelt. Die Verenigde Kerk het sy eerste vergadering op 7 Desember 1885 gehou. Daar is voorlopig besluit om die kerk die Nederduits Hervormde of Gereformeerde Kerk te noem en die naam is in 1889 finaal aanvaar. Daar was egter 'n aantal ontevredenes in die gemeentes Pretoria, Standerton en Middelburg. Hulle het die vereniging van die 2 kerke verwerp en ds. M.J. Goddefroy beroep.

Die ontevrede lidmate van die gemeentes Rustenburg en Zeerust het in 1891 ds. J. Van Selkum beroep. Intussen het ’n groep ontevrede manslidmate ’n Prokurasiekommissie in die lewe geroep om op die kwessie van die transportering van kerklike eiendomme in te gaan. Die Verenigde Kerk het voortgegaan om die kerkgeboue van die Ned. Herv. Kerk te gebruik, totdat die ontevredenes saamgekom en 'n nuwe Ned. Herv. Kerk gestig het. In 1905 het die kommissies van die 4 afsonderlike Nederduitse Gereformeerde Kerke, naamlik Kaapland, Natal, die Oranje-Vrystaat en Transvaal, op Colesberg vergader ten einde nouer samewerking te bewerkstellig. Elke provinsie se Nederduitse Gereformeerde Kerk het egter sy eie onafhanklikheid behou. Soortgelyke Nederduitse Gereformeerde kerke is later in Namibië en Sentraal-Afrika gestig. Die Verenigde Kerk het in 1957 besluit om weer die naam van die Nederduitse Gereformeerde Kerk van Transvaal aan te neem. Ordonnansie 7 van 1842, wat verhinder het dat predikante en ouderlinge buite die politieke grense van die Kaapkolonie wettige lede van die sinode kon wees, is eers 'n eeu later herroep. In 1962 is die Algemene Sinode van die Nederduitse Gereformeerde Kerk van Suid-Afrika gestig.

Die Algemene Sinode, wat verantwoordelik is vir die bepaling van die algemene beleid van die Nederduitse Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika, is saamgestel uit 11 streeksinodes. Intussen het die Nederduitse Gereformeerde Kerk sy invloed op 'n wye verskeidenheid van terreine in die samelewing laat geld. Die Kerk het byvoorbeeld ’n belangrike rol gespeel in die onderwys, welsyn, sending en so meer. Teologiese fakulteite, waar predikante hul opleiding ontvang, is die Kweekskool van Stellenbosch, die Teologiese Fakulteit aan die Universiteit van Pretoria en die Teologiese Fakulteit aan die Universiteit van die Oranje-Vrystaat.

Sendingwerk

Die sendingaksie van die Nederduitse Gereformeerde Kerk word gewoonlik teruggevoer na 'n gebed van Jan van Riebeeck. Hoewel die Evangelie aan anderkleuriges verkondig is, was dit nooit ’n georganiseerde poging nie. Die gekerstende anderkleuriges is wel toegelaat om saam met die Blankes Nagmaal te gebruik en banke is spesiaal vir die doel in die kerke vir hulle afgesonder. Verskeie sendinggenootskappe is toegelaat om sendingwerk te doen. In 1799 het die Sendinggenootskap, wat 'n poging tot samewerking was tussen die Nederduitse Gereformeerde Kerk en die Londense Sendinggenootskap, tot stand gekom.

In 1824 het die kerk op sy eerste sinode egter besluit om met sy eie sendingwerk onder anderkleuriges te begin en twee jaar later is ds. Leo Marquard as die eerste voltydse sendeling aangestel. Hierdie sendingaksie het voortgegaan tot met die sinode van 1857. Tydens hierdie sinodesitting is daar besluit om afsonderlike gemeentes en kerke vir die anderkleuriges te begin. In 1881 is daar ’n afsonderlike sendingkerk met 4 Kleurlinggemeentes gestig.

Hierdie gebruik is mettertyd algemeen aanvaar aangesien daar gemeen is dat anderkleuriges, veral die Swartmense met hul eie taal en kultuur, so die beste bearbei kon word. Die sendingwerk het so uitgebrei dat talle sendingkerke, later die dogterkerke, tot stand gekom het. Tans bestaan die volgende kerke vir anderkleuriges: die Sendingkerk in Suid-Afrika, die Nederduitse Gereformeerde Kerk in Afrika, met 7 streeksinodes wat ’n algemene sinode vorm, en die Reformed Church in Africa. In al die dogterkerke word die werksaamhede op naastenby dieselfde grondslag onderneem as by die moederkerk. Sendingwerk is ook in die buiteland van stapel laat loop soos byvoorbeeld in Njassaland (tans Malawi), Noord-Nigerië (bekend as die Soedan-Sending), Kenia, Noordoos-Rhodesië (tans Zambië), Suid-Rhodesië (tans Zimbabwe), Mosambiek en Betsjoeanaland (tans Botswana).

Gereformeerde Kerk

Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika.

Historiese ontwikkeling

Die Gereformeerde Kerk is op 11 Februarie 1859 gestig. In die advies wat die kerkraad van Cradock in 1833 van die Ring van Graaff-Reinet aangevra het oor lidmate wat geweier het om Evangeliese gesange tydens eredienste en bidure te sing, kan reeds iets van die toekomstige Gereformeerde Kerk gesien word. Op die eerste Algemene Kerkvergadering van Transvaal in 1853 is 'n versoek gerig dat die Evangeliese gesange uit die eredienste gelaat moes word.

Die saak is toe weer op die vergadering van Februarie 1855 bespreek en ʼn jaar later het ene P. Snyman 'n brief in die verband aan kommandant-generaal Pretorius gerig. Hy het in die brief beswaar gemaak teen die gesange asook teen die kerkregeringstelsel, wat hulle verhinder het om hul belydenis uit te leef. In November 1857 het die ontevredenes toestemming gekry om ʼn eie predikant te beroep. Intussen het 'n vooraanstaande politikus reeds in 1856 na Nederland geskryf met die doel om 'n konserwatiewe Gereformeerde predikant te werf. Ds. Dirk Postma is deur die Christelike Gereformeerde Kerk van Holland na Transvaal gestuur.

Op 'n Algemene Kerkvergadering op 11 Januarie 1859 het ds. Postma sy standpunt gestel oor die kerkregering en die sing van gesange, wat reeds deur die Nederduitse Gereformeerde Kerk verpligtend gemaak is. Toe daar op die vergadering besluit is om voort te gaan met die sing van die gesange, het ds. Postma en 15 ander persone, onder wie Paul Kruger, die latere president van Transvaal, weggebreek. Hulle het die eerste gemeente van die Gereformeerde Kerk in Transvaal op 10 Februarie 1859 op Rustenburg gestig.

'n Poging wat op aandrang van die regering aangewend is om die kerke te laat herenig, is 'n paar maande later sonder welslae laat vaar. Verskeie gemeentes is gestig, waarvan die eerstes die op Burgersdorp en Middelburg in die Kaapkolonie was. Die eerste voltydse predikant op Middelburg is in 1869 bevestig en daar is onmiddellik met die bou van 'n kerkgebou begin. Ds. Postma is deur J.J. Venter en 'n aantal ontevredenes in die Vrystaat gevra om hulle te help en die eerste gemeente is op 12 Mei 1859 op Reddersburg gestig. Die Gereformeerde Kerk het sy eerste sinode in Maart 1862 op Reddersburg gehou en in 1869 het ʼn Gereformeerde Kweekskool op Burgersdorp tot stand gekom. Tydens die sinode van 1904 is daar besluit om die kweekskool na Potchefstroom te verskuif, waar dit vandag 'n fakulteit is van die Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Hoër Onderwys. Predikante van die Gereformeerde Kerk wat 'n belangrike rol gespeel het, was di. Dirk Postma en Jan Lion Cachet.

Laasgenoemde het ds. Postma op Burgersdorp gehelp as predikant en was veral nou betrokke by die plaaslike sendingwerk. Hy het ook begin met 'n kerkblad vir die Gereformeerde Kerk, De Maandblad, wat in April 1873 vir die eerste keer verskyn het. Die blad is op 1 November 1903 vervang deur Die Kerkblad. Ds. Jan Lion Cachet het van 1875 die gemeentes Philipstown en Steynsburg bedien en hy het ook die Eerste Taalbeweging ten volle gesteun. Hy het later hoogleraar aan die Kweekskool op Potchefstroom geword. 'n Ander predikant wat op verskeie terreine, veral op die gebied van die letterkunde, ʼn belangrike rol gespeel het, was ds. J.D. du Toit (Totius). Hy het bekend geword as digter, Bybelvertaler en Psalmberymer. Die Gereformeerde Kerk oefen ʼn belangrike invloed uit op die samelewing en doen welsynwerk deur die diakonie. Vandag het die Gereformeerde Kerk wel ‘n aantal eie Skrifberymings.

Sendingwerk

Op sendinggebied is daar aanvanklik min of geen daadwerklike pogings aangewend. In 1883 is daar met sendingwerk onder die Kleurlinge by Venterstad begin. Die eerste Blanke sendeling het in die Soutpansberg gebied met sendingwerk begin. Verskeie gemeentes is gestig wat as gelyke en volwaardige kerke erken is. Die jong kerke word sover moontlik op etniese grondslag in sinodes ingedeel. Hierdie sinodes vorm saam 'n Algemene Sinode waarheen hulle eweveel afgevaardigdes stuur. Daar is 'n Nasionale Sinode vir Blankes, 'n Sinode vir Kleurlinge, die Sinode van die Middellande (Nguni- en Suid-Sotho-volke) en die Sinode van Soutpansberg (Bavenda, Tsonga en Noord-Sotho). Die predikante van die jong kerke word aan die Hammanskraalse Teologiese Skool opgelei en hul opleiding is dieselfde as die van Blanke predikante.

Nederduitsch Hervormde Kerk

Nagmaal op Potchefstroom in die 1880's. Die Hervormde kruiskerkie is op 25 Februarie 1866 plegtig ingewy en is die oudste kerkgebou in Transvaal.

Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Nederduitsch Hervormde Kerk.

Historiese ontwikkeling

Verskeie gemeentes is deur die Voortrekkers in die Oranje-Vrystaat, Natal en Transvaal gestig. In 1853 het hulle hul eerste algemene vergadering gehou en verskeie predikante uit die suide is beroep, maar sonder welslae. Transvaal het in 1852 deur die Sandrivierkonvensie sy onafhanklikheid verkry, terwyl die Oranje-Vrystaat in 1854 ingevolge die Bloemfonteinkonvensie onafhanklik geword het. Terwyl die struwelinge tussen die Voortrekkergroepe voortgeduur het, het sommige lidmate kerklike onafhanklikheid van en ander inlywing by die Kaapse Kerk bepleit. Die Sinode van die Kaapkolonie het die versoek tot inlywing in Oktober 1852 goedgekeur, maar die sinode van die Transvaalse gemeentes het daarteen besluit.

Ds. Dirk van der Hoff het in die geskil 'n baie belangrike rol gespeel. Hy is deur die Transvaalse gemeentes versoek om as hul predikant na Transvaal te kom maar is aangesê om hom tot geen sinode te verbind nie. Tydens 'n krygsraadvergadering wat op 31 Mei 1853 deur kmdt.-genl. Pretorius belê is, is daar besluit om op 2 Augustus 'n algemene byeenkoms by Rustenburg te hou om kerksake te bespreek. Voorstelle van ds. Van der Hoff sou bespreek en wette vir die kerk opgestel word. Op 6 Junie is die eerste kerkvergadering gehou, en ds. Dirk van der Hoff wat teenwoordig was, is aangewys as predikant van die Ned. Herv. Kerk.

Daar is egter nie oor die inlywing by die Kaapse Kerk besluit nie, want daar is gemeen dat ander kerkrade eers geraadpleeg moet word. 'n Diaken, W. Badenhorst, wat 'n ondersteuner van die Nederduitse Gereformeerde Kerk en ten gunste van inlywing van die Transvaalse gemeentes by die Kaapse Kerk was, het die vergadering verlaat. Die vergadering kan gesien word as die eerste teken van 'n skeuring tussen die Nederduitse Gereformeerde Kerk en die Ned. Herv. Kerk. Een van die belangrikste redes waarom daar besluit is om 'n eie kerk te stig, was die vrees vir die Britse invloed. Die Hervormde Kerk, soos die Transvaalse Kerk na 1859 genoem is, het in 1860 'n onafhanklike kerk geword.

Dit was ook die Staatskerk en het dit tot in 1886 gebly. Daar het dus 2 onafhanklike kerke langs mekaar bestaan en later sou ook die naam 'n strydpunt tussen hulle word. Die Ned. Herv. Kerk het intussen gegroei en in 1917 het die kerk sy eie teologiese opleiding aan die Universiteit van Pretoria ingestel. Die kerk se werksaamhede het ook op die breër terrein van die samelewing uitgebrei.

Sendingwerk

Die Ned. Herv. Kerk het sy eie sendingaksie in 1928 in die Ixopo-distrik onder die Zoeloes begin. Die sendinggenootskap wat hierdie taak verrig het, het egter in 1949 ontbind en die kerk het toe self die sendingwerk behartig. Uit hierdie arbeid het 'n onafhanklike Swart kerk, die Hervormde Swart Kerk, tot stand gekom. Die Ned. Herv. Kerk behartig self die opleiding van sy Swart predikante en evangeliste in sy Fakulteit van Godgeleerdheid aan die Universiteit van die Noorde. Die Swart Kerk het, ook gegroei tot 'n sterk kerk wat sy invloed op verskeie terreine laat geld.

Lutherse Kerke

Historiese ontwikkeling

Die eerste Lutherse gemeente is in 1870 in Kaapstad gestig. Die getal Duitssprekendes het mettertyd toegeneem, sodat daar later meer Lutherse gemeentes tot stand gekom het. Verskeie sinodes is gestig om die werksaamhede van die kerk op verskeie terreine te onderneem, soos byvoorbeeld onder die jeug, sendingwerk, godsdiensonderrig, die versorging van bejaardes en die opleiding van predikante. Daar was ook Lutherane van Skandinawiese afkoms, wat hul eie gemeentes gestig het.

As gevolg van die werk van die sendinggenootskappe is daar ook Lutherse gemeentes onder die Kleurlinge, Indiërs en Swartmense. Laasgenoemde het later onafhanklik geword en saamgesmelt, sodat daar verskeie Swart kerke tot stand gekom het. In 1952 het 'n Federale Raad van Lutherse Kerke tot stand gekom, wat in 1966 gereorganiseer is om die Federasie van Evangelies Lutherse Kerke in Suider-Afrika te vorm. Sewe sendinggenootskappe het hulle later aan die Federasie onttrek. Vier van die 13 lidkerke, naamlik die Evangelies-Lutherse Kerke, Suidoos, Transvaal, Tswana en Kaap-Oranje, het op 18 Desember 1975 saamgesmelt en 'n enkele kerk gestig. Dit word die Evangelies Lutherse Kerk in Suider-Afrika genoem. Ander Lutherse kerke en gemeentes is die Noorweegse Lutherse gemeentes in Durban en die Evangelies-Lutherse Indiërgemeentes. Daar is egter nog ander Lutherse liggame wat nie tot die Federasie van Evangelies-Lutherse Kerke in Suider-Afrika behoort nie. Die Federasie hanteer sake van algemene belang en bevorder die wedersydse begrip met die oog op die stigting van een Lutherse kerk in Suider-Afrika.

Sendingwerk

Die Lutherse Kerk het 'n baie belangrike bydrae gelewer op die gebied van die sending in Suid-Afrika. Die bekendste sendeling was Georg Schmidt, wat reeds in 1737 by Genadendal sendingwerk onder die Khoi gedoen het. Die Amerikaanse Lutherse Sending, die Noorweegse, die Finse, die Berlynse en die Rynse Sendinggenootskappe het later gevolg. Ander sendinggenootskappe was die Hermannsburgse en die Sweedse en Vrye Evangelies Lutherse Kerksending. Die predikante van die Lutherse kerke word opgelei aan hul teologiese inrigtings by Marang, Rustenburg, Edendale, Pietermaritzburg, die Universiteit van Natal en Umpumulu, Natal, asook in Wes-Duitsland.

Church of England in South Africa

Die Anglikaanse kapel in Rondebosch wat in 1834 deur sir Benjamin D'Urban geopen is.

Historiese ontwikkeling

Die kerk, ook bekend as die Anglikaanse Kerk, is die oudste Engelse kerk in Suid-Afrika. Die eerste diens is op 20 April 1749 in Kaapstad gehou, en na die tweede Britse besetting is die kerkdienste op 'n gereelde grondslag gehou.

De Mist het 'n meer genaakbare beleid met betrekking tot die kerke gehad en tydens sy bewind is daar ook voorsiening gemaak vir die Lutherse, Anglikaanse en ander kerke. Die Church of England in South Africa het goeie samewerking met die Nederduitse Gereformeerde Kerk gehandhaaf en die Anglikaanse Kerk het byna 27 jaar lank eredienste in die Groote Kerk in Kaapstad gehou. Ná 1814 het die Anglikaanse geestelikes meer vryhede gehad. Veral genl. David Baird het hierin ʼn groot rol gespeel en die kerk is selfs toegelaat om gebooie af te lees en huwelike te voltrek. Met die koms van die Britse setlaars in 1820 het die getal Anglikaanse lidmate toegeneem en in 1830 het die Kerk die amptelike kerk van die Kolonie geword.

In 1832 was daar reeds 6 gemeentes met 6 geestelikes en die St. George-katedraal is in 1834 ingewy. Dertien jaar later is Robert Gray as die eerste biskop van die Church of England in South Africa aangewys. In 1853 is biskoppe J.W. Colenso en John Armstrong aangewys vir onderskeidelik Natal en Grahamstad. Biskop Gray, wat 'n ondersteuner was van 'n beweging wat in leerstelling en aanbidding die Hervormingskikking verwerp en na Rome geneig het, was vasbeslote om die Church of England in South Africa dienooreenkomstig te oriënteer.

Dit sou die kerk vrymaak van die invloed van die Hervorming en die kerk sou deur biskoppe beheer word. As uitvloeisel hiervan het die Church of the Province of South Africa in 1870 tot stand gekom en het sedertdien naas die kleiner Church of England in South Africa bestaan. Die 2 kerke word dikwels met mekaar verwar. Daar was talle geskille tussen die 2 kerke, wat tussen 1863 en 1882 5 keer in regsgedinge geëindig het. Mettertyd het die meeste gemeentes onder volgehoue druk die kerkreëls en grondwet van die Church of the Province onderskryf.

Die grootste deel van die Church of England se bates is in 1910 aan die Church of the Province oorgedra. In 1938 het die Church of England in South Africa 'n federale grondwet aanvaar. Sedert die verkiesing van hoogeerwaarde G.F.B. Morris in 1955 tot biskop in Suid-Afrika, het die Kerk sy werk aansienlik uitgebrei. Daar is vandag 3 biskoppe. Die kerk het steeds aandag gegee aan sending en het gebly by sy Protestants-Hervormde leerstellings. 'n Algemene Sinode vergader elke jaar, waarin ook die Swart kerk, met sy eie huishoudelike reëls en wette, verteenwoordig is.

Sendingwerk

Die Anglikaanse Kerk het reeds deur die Londense Sendinggenootskap 'n groot rol gespeel in die geskiedenis van Suid-Afrika. Die Londense Sendinggenootskap is in 1795 gestig en het 4 jaar later sy eerste sendeling, dr. J.T. van der Kemp, na die Kaap gestuur. Hy het met sy sendingwerk onder die mense van opperhoof Gaika aan die Oosgrens begin, maar nie veel welslae behaal nie en het na Graaff-Reinet vertrek om onder die Khoi te werk. Hierin is hy bygestaan deur eerw. J. Read.

Die sendinggenootskap het na 'n terrein naby Port Elizabeth verskuif, maar die Genootskap se werk is na die vertrek van die Britse troepe gestaak. Die Genootskap het sy werk na die aankoms van goew. Jan Willem Janssens en komm.-genl. J.A. de Mist hervat en dieper die binneland ingetrek na Bethelsdorp. Na die dood van dr. Van der Kemp het John Campbell die eerste predikant geword. Hierdie sendingstasie kon homself nooit onderhou nie en in 1820 is dr. John Philip aangestel om die werk van die Genootskap te beheer. Hulle het egter ook verder noordwaarts sendingwerk gedoen, maar die Genootskap het nie 'n goeie beeld by die Boeregemeenskap gehad nie. Die rede hiervoor was dat veral die eerste sendelinge tydens geskille die anderkleuriges se kant gekies het.

Church of the Province of South Africa

Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Anglikaanse Kerk van Suider-Afrika.

Historiese ontwikkeling

Robert Gray kan beskou word as die stigter van die kerk. Met sy aankoms as die eerste biskop van Kaapstad in 1847 was daar in die Kaapkolonie slegs 10 Anglikaanse kerke en feitlik net soveel predikante. In 1872 was daar egter reeds 4 bisdomme en die grondwet van die Church of the Province was goedgekeur.

Die organisasie van die kerk in Suid-Afrika was gegrond op 'n vrywillige vereniging. Die lede was deur wedersydse instemming gebonde tot die vereniging en bisdomlike sinodes is gestig waarby die predikante en lekedom ingesluit was. Die eerste sinode is in 1857 in Kaapstad gekonstitueer. ln 1870 het die 5 bisdomme wat op hierdie wyse georganiseer was, bymekaargekom en die eerste Provinsiale Sinode gevorm. Dit is die hoogste wetgewende liggaam van die Church of the Province. Die kerk is sedert 1876 volkome selfbesturend.

Sendingwerk

Die sendingwerk van die kerk is gebaseer op biskoplik verordende prediking, 'n eie liturgie, selfregering en selfonderhoud. Kerke, skole, hospitale en sendingstasies is oral in Suid-Afrika onder die leiding van aartsbiskop West Jones gebou. Die bekendste inrigtings en skole van die kerk is die St. Andrew's College en die Diocesan School for Girls in Grahamstad, St. John's in Johannesburg, die Herschel en die St. Cyprian's in Kaapstad en die bisdomskole in Pretoria en Natal.

Presbiteriaanse Kerk

Dundee Trinity Presbyterian Church in Dundee, KwaZulu-Natal

Historiese ontwikkeling

Die aankoms van die Britte aan die Kaap in 1806 was 'n belangrike gebeurtenis vir die Presbiteriaanse Kerk. Die Skotse soldate wat by die Britse besetting betrokke was, het tot die Argyle- en die Sutherland Highlanders-regiment behoort en was almal lede van die Presbiteriaanse Kerk.

Vir die eerste keer in die geskiedenis van die Kaap was die Presbiteriaanse Kerk dus goed verteenwoordig onder die koloniste. Die regiment het 'n Calvinistiese vereniging gestig en weekliks vir gebed, Bybelstudie en eredienste vergader. Hierdie byeenkomste is tot in 1814 gehou, toe die regiment verplaas is. Dit was die eerste werklike Presbiteriaanse samekomste van Engelssprekendes in Suid-Afrika. In 1812 het ds. G. Thom die Kaap aangedoen onderweg na Indië. Hy was 'n Presbiteriaanse predikant wat in diens van die Londense Sendinggenootskap getree het.

Terwyl hy aan die Kaap vertoef het, het die Calvinistiese Vereniging hom genader om dienste te hou. Hy het uiteindelik besluit om te bly en so is die eerste Presbiteriaanse Kerk hier gestig. Die eredienste is in Waalstraat, Kaapstad, gehou. Die 93e Regiment het egter na 1814 uit Kaapstad vertrek en omdat hulle die grootste deel van die gemeente uitgemaak het, is 'n erg uitgedunde gemeente in Kaapstad agtergelaat. Slegs 3 burgers en 24 soldate het oorgebly.

Die eerste Presbiteriaanse Kerk aan die Kaap het dus op wankelrige bene gestaan, veral nadat ds. Thom in 1818 besluit het om 'n beroep na die Nederduitse Gereformeerde gemeente in Caledon te aanvaar. Die gemeentes het 'n sukkelbestaan gevoer en in 1819 het dr. John Philip op versoek van die Presbiteriaanse gemeente die dienste waargeneem. Die gemeente het hom as sy leraar beroep, waartoe hy ingestem het op voorwaarde dat veranderings aan die konstitusie aangebring word. Die gemeente het op 1 Julie 1820 hiertoe ingestem, maar het later vasgestel dat hul kerk in 'n Independente kerk verander is. Die Presbiteriaanse Kerk het dus opgehou om te bestaan. Dit was eers 4 jaar later dat nog 'n poging aangewend is en 'n Presbiteriaanse Kerk is op 24 November 1824 gestig. 'n Kommissie van ondersoek is aangestel, en die Presbiteriaanse gemeente kon weer in 1827 in sy eie kerkgebou in Somersetweg vergader.

Dit staan vandag nog bekend as die St. Andrew-kerk. Ds. John Adamson het van Skotland gekom as die gemeente se predikant en hy was lank die leraar van die gemeente. Hy was verantwoordelik vir die daarstelling van ʼn biblioteek en die stigting van die universiteitskool bekend as SACS. Die ontwikkeling en groei van die Presbiterraanse Kerk is tussen 1827 en 1920 grootliks beïnvloed deur gebeure in Skotland, soos skeurings binne en afskilferings van die gevestigde Church of Scotland. Die plaaslike Presbiteriaanse Kerke het in 1897 verenig en die Presbyterian Church of South Africa gestig. Hierdie kerk sou onafhanklik wees van die moederkerk in Skotland.

Die kerk het in September 1897 in Durban vir sy eerste sinodesitting vergader, waar die nuwe kerkstigting finaal goedgekeur is. Die Free Church Presbytery of Kaffraria, wat die Loveday-sendingstasie ingesluit het, het egter besluit om hom nie by die verenigde Presbiteriaanse Kerk in Suid-Afrika aan te sluit nie. Die nuwe kerk het hoofsaaklik uit Blanke lidmate bestaan en daar is besluit om 'n eie sendingaksie van stapel te laat loop. Dit het egter spanninge veroorsaak, wat in 1920 deur 'n kommissie van die Skotse Kerk opgelos is.

Die kommissie het aanbeveel dat 'n afsonderlike kerk (Bantu Presbyterian Church of South Africa) gestig word. Die Presbiteriaanse kerke wat in onlangse jare met die oog op een- wording onderhandel het, was die BPCSA, die TPC (Tsonga Presbyterian Church) en die PCSA. Die onderskeie algemene sinodes en die United Congregational Church of South Africa het in 1973 besluit om te verenig, maar 3 jaar later is die vereniging egter deur die BPCSA verwerp. Die PCSA het wel die besluit aanvaar en dit het uiteindelik gelei tot eenwording. Die Presbiteriaanse Kerk onderskei nie tussen Blanke en Nie-Blanke kerke nie en al die kerke het net een grondwet, terwyl die algemene vergaderings, sinodes en ringe veelvolkig is. Die Presbiteriaanse Kerk was verantwoordelik vir die stigting van die Universiteit van Fort Hare te Lovedale, die Pholela- en die Blythswood-instituut.

Sendingwerk

Met sy aankoms in Suid-Afrika het dr. Adamson die St. Andrew-sendingaksie vir Khoi en vrygestelde slawe in Kaapstad begin. In 1823 het die Glasgowse Sendinggenootskap eerw. William Thompson en mnr. J. Bennie na Kaapstad gestuur om sendingwerk te doen. Hulle het ʼn sendingstasie op Chumie aan die Oosgrens gestig en hier die eerste Ring in Suid-Afrika gevorm. 'n Jaar later is nog 'n sendingstasie by Incha gestig.

Metodistekerk

Historiese ontwikkeling

Die Metodistekerk het in 1738 tot stand gekom en John en Charles Wesley word beskou as die stigtingvaders (vgl. Wesley, Oos-Kaap). Na John Wesley se dood het daar in 1795 'n finale skeuring met die Kerk van Engeland plaasgevind. Die Metodistekerk het saam met lede van die Britse garnisoen na die Kaapkolonie gekom. Na die tweede Britse besetting het die eerste aktiewe Metodistepredikant, Barnabas Shaw, 'n Wesleyaanse sendeling, na die Kaap gekom, maar hy is toestemming geweier om te preek. Hy is as sendeling hierheen gestuur en het noord van die Oranjerivier gaan werk.

Eers met die koms van die Britse setlaars in 1820 het die werklike groei van die kerk begin. William Shaw, ook 'n Wesleyaanse sendeling, is genooi om as kapelaan na die Kaapkolonie te kom en hy het hom in Salem, 'n dorpie naby Grahamstad, die hoofkwartier van die militêre garnisoen in Oos-Kaapland, gevestig. In 'n stadium was William Shaw die enigste predikant in die Oostelike Provinsie, met Grahamstad as die middelpunt van sy werksaamhede. Die hoeksteen van die eerste kerk in Grahamstad is in Desember 1821 gelê.

In 1860 het hy die eerste konsep van 'n onafhanklike konferensie opgestel in 'n poging om die Verenigde Metodistekerk te stig. Hierdie kerkkongres het in 1883 onder voorsitterskap van John Walton plaasgevind. Sendingwerk Barnabas Shaw het reeds teen die einde van 1826 ʼn vooruitstrewende sendingstasie in Namakwaland gestig en later is ook ander sendingstasies gestig. Dit was die begin van die Metodistesending in Suid-Afrika. Ook William Shaw het met onvermoeide ywer sendingwerk onder die anderkleuriges gedoen en in 1860 het daar reeds 132 sendelinge in die Oostelike Provinsie gewerk. In 1859 is die Bybel vir die eerste keer deur eerw. J.W. Appleyard in Xhosa uitgegee.

Rooms-Katolieke Kerk

Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Rooms-Katolieke Kerk.

Historiese ontwikkeling

Die eerste Rooms-Katolieke wat aan die suidpunt van Afrika voet aan wal gesit het, was Bartholomeus Dias en Vasco da Gama. Dias het 'n kruis op Santa Cruzeiland in Algoabaai geplant, terwyl Da Gama weer ʼn kruis by Mosselbaai opgerig het. Joao da Nova het in 1501 'n klein kapel by Mosselbaai gebou, wat die eerste Christelike kerkgebou in Suid-Afrika was. Die Rooms-Katolieke Kerk is aanvanklik aan die Kaap verbied en eers 30 jaar na die koms van Jan van Riebeeck was daar Rooms-Katolieke in die nedersetting.

ʼn Groep van 6 Jesuïete-priesters is deur Simon van der Stel toegelaat om sterrekundige waarnemings aan die Kaap te doen. Toe die Rooms-Katolieke dit hoor, het hulle die priesters soggens en saans in die geheim besoek. Die Rooms-Katolieke het uit al die klasse van die samelewing gekom en die wat Spaans, Portugees, Vlaams, Duits en Frans kon praat, het belydenis gedoen. Met die instelling van godsdiensvryheid in 1804 deur De Mist, het goewerneur Janssens 'n versoek tot die Nederlandse regering gerig om 2 priesters as kapelane na die garnisoen te stuur.

Drie priesters is hierheen gestuur, maar in 1806 het genl.-maj. Baird hulle beveel om die Kaap te verlaat. Die priesters wat die Kaap aangedoen het, is altyd gasvry deur kol. Bird, die sekretaris van lord Charles Somerset en 'n Rooms-Katoliek, ontvang en genooi om by hom tuis te gaan. Ander Rooms-Katolieke van die gemeenskap het gewoonlik daarheen gegaan en deelgeneem aan die Mis. In 1818 is biskop Edward Slater, ʼn Benediktyn, deur die pous na Kaapstad gestuur as apostoliese vikaris van die Kaap, Mauritius en aanliggende eilande. Hy was ook die apostoliese vikaris van Nieu-Seeland en Australië, maar moes weens besware na Mauritius verhuis.

Twee jaar later het vader Scully na Kaapstad gekom en ʼn kerk in Harringtonstraat laat bou, en in 1826 het vader W. Rishton die kerklike werk voortgesit. Die werklike geskiedenis van die Rooms-Katolieke Kerk het eers begin na die aankoms van Patrick Raymond Griffith, die eerste resident-biskop. Hy het in 1838 saam met 2 ander priesters na die Kaap gekom met die opdrag om hoofsaaklik onder die lidmate van die Rooms-Katolieke Kerk te werk. 'n Apostoliese afgevaardigde is vir die eerste keer in 1922 in Suid-Afrika aangestel, wat gelei het tot ʼn beter organisasie van die kerklike werk van die Rooms-Katolieke. ʼn Hiërargie met 4 aartsbiskoppe en ʼn aantal biskoppe het in 1951 tot stand gekom. Vandag word die Rooms-Katolieke Kerk in 28 bisdomme of gelykwaardige gebiede ingedeel.

Sendingwerk

In 1840 is 'n sendingstasie by Malmesbury gestig, terwyl biskop Griffiths ook sendingstasies by Grahamstad, Port Elizabeth, Uitenhage en elders gestig het. Onder leiding van biskop James Davis Ricards van lerland het daar teen die helfte van die 19e eeu ʼn sistematiese sendingbeleid tot stand gekom. ln hierdie tyd het biskop J.F. Allard van Frankryk sendingwerk in Natal aangemoedig (hy was die eerste biskop in Natal) en die grootste Rooms-Katolieke sendingstasie is by Marianhill, ʼn Trappiste-nedersetting in Natal, gestig. Meer as 60 % van die Swart kerkgangers is vandag Rooms-Katolieke.

Apostoliese Geloofsending

Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Apostoliese Geloofsending.

Historiese ontwikkeling

Die kerk is eintlik deur dr. John Alexander Dowey van 'n Presbiteriaanse kerkgenootskap in Australië begin toe hy 'n gemeente in Chicago in die VSA gestig het. Dr. Dowey, ʼn Amerikaner van geboorte, was in so baie hofsake betrokke dat sy leerstellinge en reputasie oor die hele wêreld versprei geraak het. Selfs in Suid-Afrika het mense van hom gehoor en ene mnr. Buchler het aan hom geskryf, waarop ene mnr. Bryant na Suid-Afrika gestuur is. Hy het 'n kerk, wat later bekend gestaan het as Zion, gestig. Eerw. B.P. le Roux, 'n opgeleide sendeling wat deur dr. Andrew Murray na Natal gestuur is om sendingwerk te doen, asook jongmense van Wellington het sy leerstellinge van Goddelike genesing en ouderdomspeiling aanvaar. In Mei 1908 het John G. Lake saam met Tom Hezmelhaleh van die Pinkster-Baptiste in Kaapstad aangekom. Hulle het dadelik na Pretoria vertrek, waar hulle onwelkom was. Hulle het toe op uitnodiging van ene mnr. en mev. Goodenough dienste in 'n sendingsaal in Doornfontein, Johannesburg, gehou. 'n Zion-gemeente is gestig en het sy dienste in 'n ou Presbiteriaanse kerkgebou in Breëstraat, Johannesburg, gehou. Die gebou is tot in 1912 as hoofkantoor van die Apostoliese Geloofsending gebruik. Later is ʼn ou teater in Kerkstraat gehuur en in 1916 het die kerk dit gekoop. Drie jaar later is die gebou egter gesloop en 'n nuwe kerkgebou en kantore is opgerig. In 1934 is die gebou verkoop en 'n jaar later is daar weer op 'n perseel in De Villiersstraat gebou. Die eerste Algemene Werkerskonferensie is in 1915 gehou en 2 jaar later is die eerste Distriksraad aan die Rand gestig. Die memorandum en statute is reeds in Oktober 1913 geregistreer, waarvolgens die land in verskeie distrikte verdeel word om die organisasie van die kerk te vergemaklik.

Sendingwerk

Sendingwerk het ook nie agterweë gebly nie en die sending is as onbeperkte maatskappy geregistreer, omdat dit die enigste manier was waarop hulle staatserkenning vir sendingwerk sou kry. Teen die einde van 1936 was daar reeds 10 sendelinge en daar was waardige groei in die werk onder die Swartmense.

Ander

Tien ander kerkgenootskappe word ook nog in Suid-Afrika verteenwoordig, naamlik die Sewendedagadventiste, die Pinkster-Protestante, die Grieks-Ortodokse Kerk, die Joodse kerk, die Heilsleer, die Church of Christ Scientist, die Afrikaanse Baptistekerk, die Baptiste-unie, die Volle Evangeliekerk en die Nuwe Apostoliese Kerk.

Historiese kerke

Daar is heelparty historiese kerkgeboue in Suid-Afrika wat met verloop van tyd tot nasionale gedenkwaardighede verklaar is. Nuwe gemeentes en kerkgeboue het dikwels aanleiding gegee tot die ontstaan van dorpe; aan die ander kant is kerke gebou omdat daar ʼn behoefte daaraan ontstaan het. Daar is ook geleentheidskerke, byvoorbeeld die Geloftekerk, wat gebou is ter herdenking van die een of ander gebeurtenis.

Kaapprovinsie

Die oudste kerkgebou in die Kaapprovinsie is die Groote Kerk in Kaapstad. 'n Ander kerk van kultuurhistoriese belang is die Lutherse Kerk in Kaapstad. Reeds sedert 1742 het die Lutherse gemeente in Kaapstad 'n kerkgebou probeer bekom vir hul godsdiensoefeninge. Martin Melck, 'n lid van die gemeente, het in 1774 besluit om ʼn pakhuis op te rig waarin die gemeente kon vergader. Die gebou was nog nie behoorlik voltooi nie toe die gemeente in 1776 daarin begin vergader het. ln 1780 is toestemming verkry om openbare godsdiensoefening te hou. Die bestaande pakhuis is daarna volgens 'n ontwerp van Anton Anreith verander en het 'n Rococo-fasade met fyn krulversierings gekry. Die toring is in 1818 bygevoeg, terwyl die meeste van Anreith se versierings weer verwyder is. Vandag vorm die kerk in Strandstraat saam met die kosterhuis (gebou in 1787) en die Martin Melck-huis (vroeër die pastorie en gebou in 1881) 'n argitektoniese eenheid van reguit lyne, gekombineer met Barok-gewels.

Die hoeksteen van die Nederduitse Gereformeerde kerkgebou op Stellenbosch – die tweede Nederduitse Gereformeerde gemeente wat in Suid-Afrika gestig is - is in 1687 gelê. Die huidige kerkgebou, wat heelwat verskil van die oorspronklike, dateer uit 1863. Die kerk is ʼn goeie voorbeeld van die Kaapse verwerking van die Neo-Gotiese styl. Nadat die Franse Hugenote in Suid-Afrika aangekom het, het hulle toestemming gekry om hul eie gemeente te stig en in 1721 is hul eerste kerkgebou in Simondium ingewy.

Die gebou is in 1805 deur die huidige Strooidakkerk in die Paarl vervang. Die Strooidakkerk sou aanvanklik volgens 'n ontwerp van Thibault gebou word, maar 'n plan van maj. Georg Conrad Küchler, ʼn militêre ingenieur, is egter aanvaar. Hy het die kerk destyds vir die ekwivalent van R2 500 gebou. Later is die gebou vergroot en vandag is die binnekant eenvoudig, terwyl die buitekant pragtige gewels het. Die kerk is in 1966 tot nasionale gedenkwaardigheid verklaar. Talle bekende predikante, onder wie voorsitters van die Sinode, het hier gewerk en gepreek.

Die ou NG-kerkgebou op Tulbagh

Een van hulle, ds. P.G.J. Meiring (werksaam van 1907 tot 1921), was ook die eerste redakteur van De Kerkbode. 'n Voorbeeld van 'n kerk wat gebou is omdat die dorpenaars aanvanklik deel uitgemaak het van ʼn ander gemeente waarvan die kerkgebou ver van hulle geleë was, is die Nederduitse Gereformeerde kerk op Tulbagh. In 1743 het goewerneur Van Imhoff, wat op pad was na die Ooste, bevel gegee dat kerke gebou moes word vir die inwoners van Tulbagh en Malmesbury. Die gemeente van Tulbagh (vroeër Roodezand), wat toe gestig is, het in dieselfde jaar begin met die bou van 'n kerk, wat in 1756 voltooi is. Dit is vandag die oudste kerkgebou in Suid-Afrika wat in sy oorspronklike vorm bewaar gebly het.

Dit is gebou in die vorm van 'n Griekse kruis, terwyl die kerkgebou as geheel opgerig is in die woonhuisstyl. Bo die hoofingang van die kerk is 'n Barokgewel aangebring. Die St. Mary-kerk op Die Braak op Stellenbosch is 'n Anglikaanse kerk wat in 1852 voltooi is. Na die tweede Britse besetting is daar gemeen dat 'n kerk gebou moes word vir die groeiende gemeente. In 1882 is die kerk vergroot en sedertdien is nog veranderinge aangebring. Dit is in 1966 tot nasionale gedenkwaardigheid verklaar. Die St. George-kerk op Knysna is gebou op 'n stuk grond wat deur George Rex geskenk is, maar daar is eers in 1849 met die bouwerk begin. Rex het die grond geskenk nadat lord Charles Somerset in 1828 besluit het om 'n dorpie op 'n deel van sy grond te ontwikkel. In 1855 het biskop Gray die kerkie ingewy. 'n Nuwe St. George-kerk is in die twintigerjare nie ver van die oorspronklike kerk gebou nie. Die ou St. George-kerk is in 1963 tot nasionale gedenkwaardigheid geproklameer.

Die Anglikaanse Kerk van die Heilige Drie-eenheid by Belvedere tussen Knysna en George is op 5 Oktober 1855 ingewy. Dit is in die Neo-Gotiese boustyl, met smal, hoë vensters. Die Nederduitse Gereformeerde Gemeente Cradock is 2 jaar na die stigting van die dorp in 1818 gestig. Die huidige kerkgebou dateer uit die tweede helfte van die vorige eeu en is deur ds. Jan Hendrik du Plessis laat bou. Die grondplan is gebaseer op die van die st. Martin-in-the-Fields-kerk in Londen. Die katedraal van St. Michael en St. George in Grahamstad is in die middel van die dorp opgerig. Dit is in 1830 ingewy en met sy kort, vierkantige toring het die kerkgebou die dorpie oorheers.

Tydens die Sesde Grensoorlog is die gebou as wapenmagasyn gebruik en het die dorpsbewoners ook daar geskuil. Die kerk is later omsluit deur 'n groter gebou, maar een van die oorspronklike mure, met die galery aan die binnekant, bestaan nog as deel van die huidige katedraal. Ook die kerk van St. John op Bathurst is tydens die Sesde Grensoorlog as skuilplek gebruik vir die honderde vlugtelinge uit omliggende distrikte. In Desember 1834 is hulle deur 'n sterk mag Xhosas aangeval, maar die Setlaars en troepe wat van Grahamstad af gestuur is, het die aanval afgeweer. Die 1820-Setlaarskerk is in 1829 deur maj. Mitchell van die Royal Engineers ontwerp.

Nadat die kerk weer aangeval en in 'n militêre pos omgeskep is, is dit eers na die vredesluiting op 1 Januarie 1838 ingewy. Die Nederduitse Gereformeerde Sendingkerkie op Graaff-Reinet is die 6e oudste kerk in die land. Die hoeksteen is op 24 April 1821 gelê en die gebou is in dieselfde jaar voltooi. Vandag is dit bekend as die Hester Rupert-kunsmuseum. Die sendeling Robert Moffat het onder die Swartmense in die omgewing van Kuruman gewerk. In 1831 is daar begin met die bou van 'n kerk en 3 jaar later is dit ingewy. Hier het Moffat meer as 35 jaar lank gedien. Hy het ook die Bybel in Tswana vertaal en dit aanvanklik met 'n ou handpers in die kerk gedruk. Die kerkie is in die vorm van 'n T en die mure is gebou van soliede klip wat met die hand gekap is. In 1939 is die kerkie tot nasionale gedenkwaardigheid verklaar.

Vrystaat

Ds. Dirk J. van Velden, die eerste leraar van 'n Vrystaatse gemeente

Die Nederduitse Gereformeerde gemeente Winburg is die oudste gemeente in die Vrystaat. Dit is in 1843 gestig en die eerste leraar was ds. D.J. van Velden (sr.), wat van 1861 die gemeente bedien het. Die hoeksteen van die kerkgebou is op 20 Januarie 1899 deur president M.T. Steyn gelê. Die Nederduitse Gereformeerde Gemeente Bloemfontein is op 30 November 1848, 2 jaar na die totstandkoming van die dorp, gestig. Op 6 Januarie van die daaropvolgende jaar is die hoeksteen van die eerste kerkgebou deur maj. Henry Warden gelê, en die gebou is 4 jaar later in gebruik geneem. Die gemeente het so uitgebrei dat daar uiteindelik 'n groter kerk gebou moes word.

Die ou kerkgebou is gesloop en in Mei 1878 is die hoeksteen van die nuwe kerk deur president Brand gelê. Die kerk, wat later bekend sou staan as die Tweetoringkerk, is 2 jaar later voltooi. AI die Oranje-Vrystaatse presidente, soos J.H. Brand, F.W. Reitz en M.T. Steyn, is hier ingehuldig. Die hoeksteen van die Nederduitse Gereformeerde kerk op Philippolis is in 1869 gelê. R. Wocke, wat ook die argitek van die Tweetoringkerk in Bloemfontein was, het die planne opgetrek en 3 jaar later is die gebou voltooi. Die gemeente het gegroei en 2 vleuels is later aangebou. Met die aankoms van die Britse troepe in 1900 is die kerk in 'n fort omgeskep. Die kerk is in die tyd baie beskadig, maar dit is mettertyd gerestoureer. Die gebou is in 1969 tot nasionale gedenkwaardigheid verklaar.

Natal

Die Geloftekerk is sedert 1912 'n museum

In Natal is die Geloftekerk in Pietermaritzburg die belangrikste historiese kerkgebou. Nadat die Voortrekkers op 16 Desember 1838 'n gelofte afgelê het waarin hulle onder meer belowe het om 'n kerk op te rig waarin hulle en hul nageslag elke jaar op 16 Desember die Here sou dank vir sy redding as Hy hulle die oorwinning by die Slag van Bloedrivier sou gee, het hulle in 1837 'n tydelike kerk van biesies opgerig. Een van die bekende predikante wat hier gepreek het, was ds. Daniel Lindley, wat sedert 1841 die predikant van die Voortrekkers was.

Die kerk het te klein geword en in 1855 is besluit om 'n groter, nuwe kerk te bou. Op 7 April 1861 is dit ingewy. Nadat die kerkie eers as ʼn skool verhuur is, is dit in 1873 verkoop. Daarna is die kerkgebou vir verskillende doeleindes gebruik, onder meer as 'n apteek en 'n teekamer. In 1908 is daar egter vertoë tot belanghebbendes gerig dat die kerk vir die nageslag bewaar moet word en dit is deur die Staat oorgeneem. Daar is besluit om die kerkgebou as 'n Voortrekkermuseum in te rig, en op 16 Desember 1912 is dit deur genl. Schalk Burger geopen. Die oorspronklike gewels is deur sierlike Kaapse gewels vervang en die gewone ingang deur 'n portiek. Die gebou is in 1937 tot nasionale gedenkwaardigheid verklaar.

Die kerk van St. Thomas in Berea, Durban, word baie nou verbind met sendingwerk in Natal. Op 23 Junie 1834 is daar op 'n openbare byeenkoms deur die inwoners van die omgewing van Durban besluit dat ʼn stadsplan ontwerp moes word en dat die stad na die goewerneur van die Kaap, sir Benjamin D'Urban, vernoem moes word. In die plan, wat waarskynlik deur kapt. Allen Francis Gardiner opgestel is, is daar ook voorsiening gemaak vir 'n kerkgebou. Kapt. Gardiner het in Maart 1835 die eerste sendingstasie in Natal gestig. Die eerste St. Thomaskerk is in 1864 voltooi. Die kerk self is stuksgewys in Engeland gebou en deur mev. D.V. Harcourt as ʼn geskenk na Suid-Afrika gestuur. Die geld was egter te min om die vervoerkoste van die kerk van die hawe af te verhaal, maar geld is gou ingesamel. Die kerk het spoedig te klein geword en daar is 'n ander een gebou. Die huidige St. Thomas-kerk dateer uit 1928.

Transvaal

In hierdie gedeelte is daar gebruik gemaak van inligting wat verkry is van die Raad vir Nasionale Gedenkwaardighede. Daar is verskeie historiese kerkgeboue in Transvaal, waarvan die oudste gebou die Ned. Herv. Kerk op Potchefstroom is. In November 1883 is die dorp Potchefstroom aangelê en daar het 'n behoefte aan 'n behoorlike kerkgebou ontstaan. Kmdt. A.H. Potgieter het 'n beroep op sy mede-burgers gedoen om bydraes te skenk vir die oprigting van 'n kerkgebou. Ds. Daniel Lindley, wat die vorige jaar as predikant van die Voortrekkers beroep is, het op 25 Maart 1843 die eerste gemeente hier gestig.

Dit sou egter 10 jaar duur voordat die eerste voltydse leraar, naamlik ds. Dirk van der Hoff, beroep is. Die ou kerkgeboutjie het egter baie gou te klein geraak, en in April 1859 het die kerkraad besluit om 'n nuwe kerk te bou. Op 26 Desember 1859 het pres. M.W. Pretorius en ds. Van der Hoff die hoeksteen gelê. Die nuwe kerk is op dieselfde plek en in dieselfde vorm gebou en op 24 Februarie 1866 ingewy. Later is 'n paar veranderinge aangebring, onder meer 3 ingeboude galerye, die strooidak is deur 'n sinkdak vervang en die toring is aangebou. Omstreeks 1890 is 'n pyporrel uit Londen ingevoer, wat deur die orrelis, J. Perold, self met behulp van handleidings geïnstalleer is.

Die gebou en grond rondom die kerk is in 1965 tot nasionale gedenkwaardigheid verklaar. Die Ned. Herv. Kerk in Du Toitstraat, Pretoria, is gebou uit die opbrengs van die verkoopsom van Kerkplein, wat deur die Staat van die Kerk gekoop is. Die argitekte was Kraan en Weijers. Die hoeksteen is op 18 Julie 1904 deur genl. Louis Botha, 'n lid van die kerkraad, gelê en 'n jaar later, op 24 Februarie 1905, is die kerk deur prof. P.J. Muller ingewy. By die geleentheid was prof. Muller die eerste predikant wat in Transvaal 'n toga op die kansel gedra het.

Die houtsneewerk is deur Anton van Wouw gedoen, terwyl die preekstoel deur Dorlas ontwerp is. 'n Gedenksteen ter nagedagtenis aan oud-Nederlanders en Nederlanders wat tydens die Anglo-Boereoorlog gesterf het, is teen die oostelike muur van die gebou aangebring. Een van die name is C.V. van Gogh, 'n broer van die skilder Vincent van Gogh. Die Van Gogh, wat toe 32 was, het naby of op Brandfort aan koors beswyk. Die kerk, wat as 'n simbool van kerklike ontwikkeling en kerkvestiging in Transvaal beskou kan word, is in 1980 tot nasionale gedenkwaardigheld verklaar. Die Gereformeerde gemeente van Pretoria is in 1859 gestig en 4 jaar later is 'n kerkgebou opgerig. Die hoeksteen van 'n nuwe, groter kerkgebou is in 1867 deur pres. M.W. Pretorius gelê.

In 1884/85 is die gebou vergroot, maar 10 jaar later is besluit om 'n nuwe kerk te bou. Geld is ingesamel en pres. Paul Kruger het £2 250 bygedra. Op 10 Oktober 1896 is die hoeksteen deur Paul Kruger gelê en 'n jaar later het hy ook die kerk geopen. Die Paul Krugerkerk staan teenoor die Krugerhuis in Kerkstraat. Die hoeksteen van die Grootkerk in Bosmanstraat, Pretoria, is op 11 Mei 1903 deur genl. Louis Botha gelê en 'n jaar later is dit deur ds. Andrew Murray, wat toe reeds 80 jaar oud was, ingewy. Die preekstoel is deur die weduwee van genl. P.J. Joubert geskenk, terwyl die broers D. en J. Erasmus die orrel geskenk het. Die koningsgesin, vergesel deur genl. J.C. Smuts, het op 30 Maart 1947 'n oggenddiens in die kerk bygewoon en in 1961 is die eerste Staatspresident van die Republiek van Suid-Afrika, adv. C.R. Swart, en later ook Staatspresident B.J. Vorster hier ingehuldig. Die gebou is in 1980 tot nasionale gedenkwaardigheid verklaar. Die Presbiteriaanse kerk St. Andrew in Germiston is die eerste kerkgebou wat in Germiston opgerig is. Die kerk het egter te klein geword en daar is besluit om ʼn groter kerk te bou.

Die hoeksteen van die nuwe kerk is op 15 Maart 1905 deur lord Alfred Milner gelê en op 8 Oktober 1905 is die gebou amptelik geopen deur lord William Selbourne, die Britse hoë kommissaris in Suid-Afrika en –goewerneur van die Transvaal- en die Oranjerivierkolonie. Die predikant was ds. J.L. Scott. Die kerk is volgens ʼn Neo-Gotiese styl gebou en veral die drakekopspuiters rondom die toring, die roosvenster en die dakkappe is opvallend. Die kerk is in 1980 tot nasionale gedenkwaardigheid verklaar. Die ou Voortrekkerkerkie in Kerkstraat, Lydenburg, is die oudste Nederduitse Gereformeerde kerkgebou in Transvaal.

Die kerk, wat in 1894 in gebruik geneem is, is onder meer ook as kerksaal, later as bymekaarkomplek vir die hoërskool se debatsvereniging en selfs as bank gebruik. In 1973 is die gebou tot nasionale gedenkwaardigheid verklaar en ʼn jaar later is daar begin met restourasiewerk. Nadat die ou Voortrekkerkerkie meer as 35 jaar lank in die behoeftes van die gemeente voorsien het, is daar in 1889 besluit om 'n nuwe kerkgebou op te rig. Die hoeksteen is op 12 April 1890 deur ds. J.H. Neethling gelê. Daar is egter baie probleme ondervind met die bouwerk en eers 4 jaar na die hoeksteenlegging, op 14 April1894, is die kerk ingewy. Die kerkgebou toon baie ooreenkomste met die Ou Moederkerk op Stellenbosch.

Die Nederduitse Gereformeerde Gemeente Lichtenburg het in 1885 tot stand gekom, hoewel 'n kerkgebou reeds in 1878 opgerig is. H.A. Greef, die skoonvader van genl. Koos de la Rey, wat Lichtenburg gestig het, het verskeie erwe op die dorp opsygesit vir 'n eie toekomstige kerk. Op 10 Junie 1885, op die nuwe gemeente se eerste kerkraadsvergadering, is die Kerkplein as geskenk van die weduwee Greeff aanvaar. 'n Jaar later is ds. H.J.L. du Toit as leraar bevestig en die gemeente het hom beywer vir die oprigting van 'n nuwe kerkgebou. Ds. du Toit het op 14 Junie 1890 die hoeksteen gelê van die nuwe T-vormige kerkgeboutjie, wat vandag nog die grootste gedeelte van die huidige kerkgebou uitmaak.

Die mure is van die sogenaamde blouklip gebou en moes per ossewa aangery word. Onder leiding van Gerhard Moerdyk is die gebou in 1928 vergroot en in 'n kruiskerk verander. Die portiek en toring is ook aangebou. Die kerk, wat in 1981 tot nasionale gedenkwaardigheid verklaar is, moes gedurende Mei 1900 skuilplek bied aan vroue en kinders van die dorp en omliggende plase teen opstandige swart mense. Die Britse magte, wat die dorp in Junie dieselfde jaar beset het, het die kerk as fort en ontspanningsplek gebruik.

Toe die Boere onder aanvoering van genl. De la Rey die Britte op 3 Maart 1901 aanval, het die Britte kwaai weerstand gebied en selfs hul perde in die kerk gebring om hulle teen die koeëls te beskerm. Na 'n skietstilstand het genl. De la Rey besluit om nie weer aan te val nie. Genl. De la Rey was jare lank ouderling in die Klipkerk en na sy dood in September 1914 het hy 2 dae lank in die 1878-kerkgeboutjie in staatsie gelê. Hy is later uit die Klipkerk begrawe. Genl. Louis Botha, die destydse eerste minister, en genls. J.C. Smuts, J.C.G. Kemp. C.F. Beyers en C.R. de Wet het die begrafnis bygewoon.

In 1895 is daar besluit om ʼn Lutherse kerk op Kroondal, in die distrik Rustenburg, op te rig. Die hele Lutherse gemeente het saamgewerk aan die bou van die kerk. Tydens die Jameson-inval in 1896 is die bouwerk tydelik gestaak toe die lidmate hulle by die Boerekommando's aangesluit het, maar op 24 Junie 1896 is die kerk nogtans ingewy. Met die uitbreek van die Anglo-Boereoorlog in 1899 het die Britse troepe die geboue in Kroondal verwoes, maar baie min skade is aan die kerk aangerig. Die kerk is tot met die inwyding van die nuwe kerk op 9 Desember 1962 gebruik. In 1980 is dit tot nasionale gedenkwaardigheid verklaar.

Sien ook

• Godsdiens in Suid-Afrika

Bronne

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409540 band