Wikipedia

Partiese Ryk

historiese staat
(Aangestuur vanaf Parthiese Ryk)

Die Partiese Ryk of Parthiese Ryk (247 v.C. - 224 n.C., ook bekend as die Arsakidiese Ryk)[4] was ’n groot politieke en kulturele mag in Persië (antieke Iran).[5] Laasgenoemde naam is afgelei van Arsakes I van Partië,[5] wat die ryk in die middel 3de eeu v.C. gestig het toe hy die streek Partië in Noordoos-Iran verower het. Dié was toe ’n satrapie (provinsie) van die Seleukidiese Ryk wat gerebelleer het.

Partiese Ryk
←
247 v.C. – 224 n.C. →
Ligging of Persië
Ligging of Persië
Die Partiese Ryk (groen) op sy grootste
Hoofstad Ktesifon,[1] Ekbatana, Hekatompilos, Susa, Mitradatkirt, Asaak
Taal/Tale Parties, Persies, Aramees (lingua franca),[2][3] Akkadies,[1] Grieks (amptelik)[3]
Regering Monargie
Koning
 - 247–211 v.C. Arsakes I (eerste)
 - 208–224 n.C. Artabanus V (laaste)
Historiese tydperk Mesopotamies
 - Gevestig 247 v.C.
 - Stigting 247 v.C.
 - Ontbind 224 n.C.
 - Ontbind 224 n.C.

Mitridates I (bewind: omstreeks 171-132 v.C.) het die ryk grootliks uitgebrei deur Medië en Mesopotamië van die Seleukiede te verower. Op sy hoogtepunt het die Partiese Ryk gestrek van die noorde van die Eufraat, in wat vandag Sentraal-Oos-Turkye is, tot die hedendaagse Afganistan en Wes-Pakistan. Die ryk, wat aan die Syroete tussen die Romeinse Ryk in die Mediterreense bekken en die Han-dinastie van China geleë was, het ’n groot handelsentrum geword.

Die Parters het die kuns, argitektuur en geloof van die Perse, Grieke en streekkulture aangeneem. Vir sowat die eerste helfte van sy bestaan het die Arsakidiese hof elemente van die Griekse kultuur aangeneem, maar later was daar ’n herlewing van Irannese tradisies. Die Arsakidiese heersers het die titel "koning van konings" gehad as deel van hulle aanspraak dat hulle erfgename van die Irannese Achaemenidiese Ryk is. Namate hulle mag toegeneem het, het die magsetel geskuif van Nisa na Ktesifon aan die Tigris (suid van die hedendaagse Bagdad in Irak), hoewel ander stede ook as hoofstad gedien het.

Die Parters se vroegste vyande was die Seleukiede in die weste en die Skitiërs in die noorde. Namate Partië egter weswaarts uitgebrei het, het hulle gebots met die Armeniërs en eindelik die laat Romeinse Republiek. Rome en Partië het met mekaar meegeding om die konings van Armenië, wat tussen hulle gelê het, te onderwerp. Die Parters het die Romeine in 53 v.C. verslaan en in 40-39 v.C. het Partiese magte die hele Levant behalwe Tirus van die Romeine afgeneem. Marcus Antonius het ’n teenaanval op Partië geloods, hoewel sy suksesse oor die algemeen in sy afwesigheid behaal is onder die aanvoering van sy luitenant Ventidius. Verskeie Romeinse keisers of hul generaals het Mesopotamië ook in die volgende paar eeue binnegeval.

Gereelde burgeroorloë tussen aanspraakmakers op die Partiese troon het gevaarliker blyk te wees as buitelandse invalle. Die Partiese mag het afgeneem nadat Ardasjir I van die Sassanidiese dinastie in opstand gekom het teen die Arsakiede en hul laaste heerser, Artabanus IV, in 224 oorwin en vermoor het. Ardasjir het die Sassanidiese Ryk gestig wat oor Iran en ’n groot deel van die Nabye Ooste geheers het tot met die Moslemse verowerings van die 7de eeu n.C., hoewel die Arsakidiese dinastie in kleiner streke voortgeleef het.

Partiese bronne, wat in Parties, Grieks en ander tale geskryf was, is skaars in vergelyking met Sassanidiese en selfs vroeëre Achaemenidiese bronne. Benewens ’n paar tablette in wigskrif, fragmente van potte, rotsinskripsies, muntstukke en ’n paar perkamentrolle, is ’n groot deel van Partië se geskiedenis net bekend uit eksterne bronne. Dit is hoofsaaklik Griekse en Romeinse geskiedenisgeskrifte, maar ook geskrifte van China.[6] Partiese kunswerke word deur historici beskou as ’n geldige bron om die aspekte van die gemeenskap en kultuur te verstaan wat in teksbronne ontbreek.

Geskiedenis

wysig

Oorsprong en stigting

wysig
 
Die silwerdragme van Arsakes I (bewind omstreeks 247-211 v,C.) met die Griekse inskripsie van sy naam.

Voordat Arsakes I die Arsakidiese Dinastie gestig het, was hy opperhoof van die Parni, ’n antieke Sentraal-Asiatiese stam van die Irannese volke en een van verskeie nomadiese stamme in die konfederasie van die Dahae.[7] Die Parni het waarskynlik ’n Oos-Irannese taal gepraat, in teenstelling met die Wes-Irannese taal wat in dié tyd in Partië gepraat is.[8] Laasgenoemde was ’n noordoostelike provinsie, eers onder die Achaemenidiese Ryk en daarna die Seleukidiese Ryk.[9] Nadat hulle die streek verower het, het die Parni Parties as die amptelike taal van die hof aanvaar en dit gepraat saam met Middelpersies, Aramees, Grieks, Babilonies, Sogdies en ander tale in die veeltalige streke wat hulle verower het.[10]

Dit is onseker hoekom die Arsakidiese hof 247 v.C. terugwerkend as die eerste jaar van die Arsakidiese tydperk gekies het. A.D.H. Bivar meen dit was die jaar waarin die Seleukiede beheer oor Partië afgestaan het aan Andragoras, die aangestelde satraap wat teen hulle in opstand gekom het. Dus het Arsakes I "sy bewindsjaar terugdateer" na die oomblik toe die Seleukidiese beheer oor Partië geëindig het.[11] Vesta Sarkhosh Curtis beweer egter dit was bloot die jaar waarin Arsakes hoof van die Parni-stam geword het.[12] Homa Katouzian[13] en Gene Ralph Garthwaite[14] dink dit was die jaar waarin Arsakes Partië verower en die Seleukidiese owerhede uitgedryf het; tog beweer Curtis[12] en Maria Brosius[15] dat Andragoras nie voor 238 v.C. deur die Arsakiede verslaan is nie.

Dit is onduidelik wie Arsakes I se onmiddellike opvolger was. Bivar[16] en Katouzian[13] sê dit was sy broer Tiridates I, wat weer in 211 v.C. deur sy seun Arsakes II opgevolg is. Curtis[17] en Brosius[18] beweer egter Arsakes II was Arsakes I se onmiddellike opvolger. Curtis beweer die opvolging was in 211 v.C., terwyl Brosius beweer dit was in 217 v.C. Bivar dring daarop aan dat 138 v.C., die laaste bewindsjaar van Mitridates I, "die eerste presies vasgestelde bewindsjaar in die Partiese geskiedenis" was.[19] Weens hierdie en ander teenstrydighede sit Bivar twee aparte koninklike chronologieë uiteen wat deur historici aanvaar word.[20]

 
Partië (geel), die Seleukidiese Ryk (blou) en die Romeinse Republiek (pers) omstreeks 200 v.C.

Arsakes het vir ’n tyd sy posisie in Partië en Hirkanië gekonsolideer deur voordeel te trek uit die inval van die Seleukidiese gebied in die weste deur Ptolemeus III Euergetes van Egipte (bewind: omstreeks 246-222 v.C.). Dié konflik met Ptolemeus, die Derde Siriese Oorlog (246-241 v.C.), het Diodotos I ook in staat gestel om te rebelleer en die Griekse Koninkryk Baktrië in Sentraal-Asië te stig.[15] Laasgenoemde se opvolger, Diodotos II, het ’n vennootskap met Arsakes teen die Seleukiede aangegaan, maar Arsakes is tydelik uit Partië verdryf deur die magte van Seleukos II (bewind: 246-225 v.C.).[21] Ná ’n tyd in bannelingskap het Arsakes ’n teenaanval geloods en Partië herower. Seleukos II se opvolger, Antiochos III, kon nie dadelik reageer nie omdat sy troepe besig was om die rebellie van die satraap Molon in Medië te onderdruk.[21]

Antiochos III het wel in 210 of 209 v.C. ’n enorme veldtog geloods om Partië en Baktrië terug te wen. Hy was onsuksesvol, ondanks ’n paar oorwinnings, maar kon ’n vredesooreenkoms met Arsakes II sluit. Laasgenoemde het die titel "koning" (Grieks: basileus) gekry in ruil daarvoor dat hy Antiochos III as sy meerdere aanvaar.[22]

Die Seleukiede kon nie verder in Partiese sake inmeng nie vanweë groter indringing deur die Romeinse Republiek en die Seleukiede se neerlaag by Magnesië in 190 v.C.[22] Priapatius (bewind: omstreeks 191-176 v.C.) het Arsakes II opgevolg, en Fraates I (bewind: 176-171 v.C.) het eindelik die Partiese troon bestyg. Hy het sonder verdere Seleukidiese inmenging oor Partië regeer.[23]

Uitbreiding en vereniging

wysig
 
’n Dragme van Mitridates I wat hom uitbeeld met ’n baard en koninklike diadem (sirkel juwele) op sy kop. Keersy: Herakles/Verethragna wat ’n knuppel in sy linkerhand en ’n beker in sy regterhand vashou. Die Griekse inskripsie lui: ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΡΣΑΚΟΥ ΦΙΛΕΛΛΗΝΟΣ, "van die groot koning Arsakes die Grieksgesinde".

Fraates I het Partië se beheer volgens geskrifte tot verby die Poorte van Alexander uitgebrei en Apamea Ragiana beset. Die ligging van albei dié plekke is onbekend.[24] Die grootste uitbreiding van Partiese mag en grondgebied het egter plaasgevind tydens die bewind van sy broer en opvolger, Mitridates I (bewind: omstreeks 171-132 v.C.),[18] vir wie Katouzian vergelyk met Kores die Grote, stigter van die Achaemenidiese Ryk.[13]

Die betrekkinge tussen Partië en die Grieks-Baktriese koninkryk het ná die dood van Diodotos II versleg nadat Mitridates se magte twee gebiede beset het van die koninkryk, wat toe deur Eukratides I van Baktrië regeer is.[25] Mitridates het Medië in 148 of 147 v.C. binnegeval en Ekbatana beset; die streek is kort tevore gedestabiliseer deur die Seleukidiese onderdrukking van ’n rebellie.[26] Dié oorwinning is gevolg deur die Partiese verowering van Babilonië in Mesopotamië, waar Mitridates in 141 v.C. muntstukke by Seleukië laat munt en ’n amptelike inhuldigingseremonie laat hou het.[27] Terwyl Mitridates na Hirkanië teruggetrek het, het sy magte die koninkryke Elymais en Charakene onderwerp en Susa beset.[27] Teen dié tyd het die Partiese mag tot so ver oos as die Indusrivier gestrek.[28]

Hoewel Hekatompilos die eerste Partiese hoofstad was, was Mitridates se koninklike wonings in Seleukië, Ekbatana, Ktesifon en sy nuut gestigte stad, Mitradatkert (Nisa), waar die graftombes van die Arsakidiese konings gebou en onderhou is.[29] Ekbatana het die somerwoonplek van die Arsakidiese koninklikes geword.[30] Ktesifon was dalk nie die amptelike hoofstad voor die bewind van Gotarzes I (bewind: 90-80 v.C.) nie.[31] Volgens Brosius het dit die plek van die kroningseremonies en die figuratiewe stad van die Arsakiede geword.[32]

Die Seleukiede kon nie dadelik weerwraak neem nie, omdat generaal Diodotos Trifon in 142 v.C. ’n rebellie by die hoofstad Antiogië aangevoer het.[33] Teen 140 v.C. het Demetrios II Nikator ’n teenaanval teen die Parters in Mesopotamië geloods. Ondanks vroeë suksesse is die Seleukiede verslaan en Demetrios self is deur Partiese magte gevange geneem en na Hirkanië gebring. Daar het Mitridates die gevangene met groot gasvryheid onthaal; hy het selfs sy dogter Rodogune met Demetrios laat trou.[34]

Antiochos VII Sidetes, ’n broer van Demetrios, het die Seleukidiese troon bestyg en met laasgenoemde se vrou, Kleopatra Tea, getrou. Nadat hy Diodotos Trifon verslaan het, het Antiochos ’n veldtog in 130 v.C. gelei om Mesopotamië terug te neem. Dié streek was nou onder die bewind van Fraates II (bewind: 132-127 v.C.). Die Partiese generaal Indates is verslaan en daarop het ’n plaaslike opstand gevolg waarin die Partiese goewerneur van Babilonië vermoor is. Antiochos het Babilonië verower en Susa beset, waar hy geld laat munt het.[35] Nadat hy met sy leër tot in Medië gevorder het, het die Parters vrede probeer maak. Antiochos het dit van die hand gewys tensy die Arsakiede alle grond, behalwe Partië self, aan hom oorgee, groot heffings betaal en Demetrios vrylaat. Arsakes het Demetrios vrygelaat en hom na Sirië gestuur, maar geweier om aan die ander eise toe te gee.[36] Teen die lente van 129 v.C. was die Mede in ’n openlike opstand teen Antiochos, wie se soldate al die hulpbronne op die platteland in die winter opgebruik het. Terwyl Antiochos die opstand probeer onderdruk het, het die Parters die streek bestorm en hom in 129 v.C. in die Slag van Ekbatana verslaan. Sy liggaam is in ’n silwerkis na Sirië teruggestuur. Sy seun Seleukos is gevange geneem[37] en ’n dogter is in Fraates se harem opgeneem.[38]

 
’n Dragme van Mitridates II. Keersy: ’n sittende boogskutter met ’n boog; die inskripsie lui: "van die koning van konings Arsakes die roemryke Grieksgesinde".

Terwyl die Parters die gebiede teruggewen het wat hulle in die weste verloor het, het ’n ander bedreiging in die ooste ontstaan. In 177-176 v.C. het die nomadiese konfederasie van die Xiongnu die nomadiese Yuezhi uit Noordwes-China verdryf het;[39] die Yuezhi het toe na Baktrië migreer en die (Skitiese) Saka-stamme verdryf. Die Saka moes noodgedwonge verder wes trek, waar hulle die Partiese Ryk se noordoostelike grense oorgesteek het.[40] Mitridates moes dus na Hirkanië terugtrek ná sy verowering van Mesopotamië.[41]

Van die Saka is in Fraates se mag teen Antiochos opgeneem. Hulle het egter te laat opgedaag om aan die veldslag deel te neem. Toe Fraates weier om hulle lone te betaal, het die Saka in opstand gekom. Fraates het dit probeer onderdruk met die hulp van voormalige Seleukidiese soldate; dié het Fraates egter ook in die steek gelaat en by die Saka aangesluit.[42] Fraates II het teen dié gesamentlik mag opgetrek, maar is in die veldslag gedood.[43] Volgens die Romeinse historikus Justinus het sy opvolger, Artabanus I (bewind: omstreeks 128-124 v.C.), dieselfde lot oorgekom in gevegte teen nomades in die ooste.[44] Mitridates II (bewind: omstreeks 124-91 v.C.) het later die grondgebied wat aan die Saka afgestaan is, teruggewen.[45]

 
Sy van China se Han-dinastie, 2de eeu v.C. Chinese sy was waarskynlik die winsgewendste luukse-item waarmee die Parters aan die westelike punt van die Syroete handel gedryf het.[46]

Nadat die Seleukiede uit Mesopotamië onttrek het, het die Arsakidiese hof die Partiese goewerneur van Babilonië, Himerus, gelas om Charakene te verower wat in dié tyd deur Hispaosines regeer is. Toe dit misluk, het Hispaosines Babilonië in 127 v.C. binnegeval en Seleukië beset. Teen 122 v.C. het Mitridates II Hispaosines egter uit Babilonië verdryf en die inwoners van Charakene vasalle onder Partiese heerskappy gemaak.[47]

Nadat Mitridates Partiese beheer verder weswaarts uitgebrei het, het hy in ’n konflik met die Koninkryk Armenië betrokke geraak.[48] Sy magte het Artavasdes I van Armenië in 97 v.C. verslaan en sy seun Tigranes gevange geneem; dié sou later Tigranes die Grote van Armenië word.[49]

Die Indo-Partiese Koninkryk, wat in die hedendaagse Afganistan en Pakistan geleë was, het in die 1ste eeu v.C. ’n bondgenootskap met die Partiese Ryk aangegaan.[50] Volgens Bivar het dié twee state mekaar as politieke eweknieë beskou.[51]

Nadat die Chinese diplomaat Zhang Qian sy land se handelsbetrekkinge na Sentraal-Asië uitgebrei het tydens die bewind van keiser Wu van Han (bewind: 141-87 v.C.), het die Han-ryk van China in 121 v.C. ’n afvaardiging na Mitridates II gestuur. Die twee lande het handelsbetrekkinge aangeknoop via die Syroete. Die Partiese Ryk het finansiële voordeel getrek uit die belasting wat op Eurasiese karavaanhandel in sy gehef is; sy was die duurste luukse-item wat die Romeine ingevoer het.[52] Pêrels is ook van China af ingevoer, terwyl die Chinese Partiese speserye, parfuums en vrugte gekoop het.[53] Nog Partiese items wat deur die Romeine gekoop is benewens sy, was ystergoedere, speserye en leer.[54]

Rome en Armenië

wysig
 
Bronsstandbeeld van ’n Partiese edelman, 50 v.C. - 150 n.C. (Nasionale Museum van Iran).

Die Koesjanryk in Noord-Indië het in ’n groot mate die veiligheid van Partië se oosgrens verseker.[55] Van die middel 1ste eeu v.C. af het die Arsakiede dus daarop gekonsentreer om die wesgrens te beveilig, veral teen Rome.[55] ’n Jaar ná die onderwerping van Armenië deur Mitridates II, het Lucius Cornelius Sulla, die Romeinse prokonsul van Silisië, by die Eufraatrivier met die Partiese diplomaat Orobazus vergader. Die twee het ooreengekom dat die rivier as grens sou dien tussen Partië en Rome, hoewel verskeie historici meen Sulla het net die mag gehad om dié terme aan Rome terug te rapporteer.[56]

Ondanks dié ooreenkoms het Partië in 93 of 92 v.C. ’n oorlog in Sirië teen die stamleier Laodise en haar Seleukidiese bondgenoot, Antiochos X Eusebes, gevoer en laasgenoemde gedood.[57] Toe een van die laaste Seleukidiese monarge, Demetrios III Eucaerus, probeer om Beroea (die moderne Aleppo) te beset, het Partië militêre hulp aan die inwoners gestuur en Demetrios is verslaan.[57]

Mitridates II is deur sy seun Gotarzes I opgevolg.[58] Hy het regeer in ’n tydperk wat geleerdes die "Partiese donker tydperk" noem weens die gebrek aan duidelike inligting oor gebeure in dié tyd in die ryk, buiten ’n reeks oënskynlike oorvleuelende bewindstydperke.[59][60] Dit is eers met die troonbestyging van Orodes II omstreeks 57 v.C. dat die opvolging van Partiese leiers weer redelik duidelik word.[60] Dié verdeelde monargie het Partië verswak en Tigranes II van Armenië in staat gestel om Partiese grondgebied in Wes-Mesopotamië te verower. Dié grond sou eers weer tydens die bewind van Sinatrukes (bewind: omstreeks 78-69 v.C.) teruggekry word.[61]

Ná die uitbreek van die Derde Mitridatiese Oorlog het Mitridates VI van Pontus, ’n bondgenoot van Tigranes II van Armenië, Partië se hulp teen Rome gevra, maar Sinatrukes het geweier om te help.[62] Toe die Romeinse aanvoerder Lucullus in 69 v.C. teen die Armeense hoofstad, Tigranocerta, opruk, het Mitridates VI en Tigranes II die hulp van Fraates III gevra. Fraates het egter ook nie hulp gestuur nie, en ná die val van Tigranocerta het hy die Eufraat as die grens tussen Partië en Rome met Lucullus herbevestig.[63]

Tigranes die Jongere, seun van Tigranes II van Armenië, kon nie die troon van sy vader afneem nie. Hy het na Fraates III gevlug en hom oorreed om teen Armenië se nuwe hoofstad, Artaxarta, op te ruk. Toe dié aanslag misluk, het Tigranes die Jongere weer gevlug, dié keer na die Romeinse bevelvoerder Pompeius. Hy het Pompeius belowe hy sou as ’n gids deur Armenië optree, maar toe Tigranes II aan Rome oorgee as ’n vasalkoning, is Tigranes die Jongere as ’n gevangene na Rome gebring.[64] Fraates het geëis dat Pompeius Tigranes die Jongere aan hom uitlewer, maar Pompeius het geweier. Uit weerwraak het Fraates ’n aanval geloods op Kordiene (nou in Suidoos-Turkye), waar die Romeinse konsul Lucius Afranius die Parters uitgedryf het.[65]

 
’n Romeinse marmerkopbeeld van die triumvir Marcus Licinius Crassus.

Fraates III is deur sy seuns Orodes en Mitridates IV vermoor, waarna Orodes sy rug op Mitridates gekeer en hom gedwing het om van Medië na Romeinse Syria te vlug.[66] Aulus Gabinius, die Romeinse prokonsul van Syria, het na die Eufraat opgeruk ter ondersteuning van Mitridates, maar moes omdraai om Ptolemeus XII Auletes teen ’n rebellie in Egipte te help.[67] Ondanks die feit dat Mitridates sy Romeinse ondersteuning verloor het, het hy daarin geslaag om Babilonië te verower en het hy geld by Seleukië laat munt tot in 54 v.C. In dié jaar het Orodes se generaal Surena Seleukië herower en Mitridates is tereggestel.[68]

Marcus Licinius Crassus, een van die triumvirs wat nou prokonsul van Syria was, het Partië in 53 v.C. binnegeval in laat ondersteuning van Mitridates.[69] Terwyl sy leër na Carrhae (die hedendaagse Harran in Suidoos-Turkye) opgeruk het, het Orodes Armenië ingeval en ondersteuning van Rome se bondgenoot Artavasdes II van Armenië afgesny. Orodes het Artavasdes oorreed om sy suster te laat trou met kroonprins Pakoros.[70]

Surena, met slegs ’n berede leër, het opgeruk om Crassus te ontmoet.[71] Surena se 1 000 katafrakte (kavalleriesoldate, wat met lanse gewapen was) en 9 000 berede boogskutters is rofweg vier tot een in getalle oortref deur Crassus se leër.[72] Die Parters het ’n taktiek gebruik om te maak of hulle terugtrek om die vyand uit te lok, en dan om te draai en die vyand te skiet wanneer hulle blootgestel was. Dié taktiek het Crassus se leër verwoes.

Met sowat 20 000 Romeine wat gesneuwel het, 10 000 wat gevang is en nog sowat 10 000 wat na die weste ontsnap het, het Crassus die Armeense platteland ingevlug.[73] Surena het Crassus gevra om te onderhandel, en Crassus het dit aanvaar. Hy is egter vermoor toe een van sy junior offisiere, wat ’n lokval vermoed het, hom probeer keer het om Surena se kamp binne te gaan.[74] Crassus se neerlaag by Carrhae was een van die ergste militêre neerlae in die Romeinse geskiedenis.[75] Partië se oorwinning het sy reputasie bevestig as ’n formidabele mag en amper gelyk aan dié van Rome.[76] Orodes het Surena egter kort daarna laat teregstel uit vrees dat hy die Arsakidiese troon wou oorneem.[75]

 
Goue Romeinse muntstukke met die portrette van Marcus Antonius (links) en Octavianus wat in 41 v.C. gemunt is ter herdenking van die stigting van die Tweede Triumviraat in 43 v.C. deur Octavianus, Antonius en Marcus Lepidus.

Aangespoor deur die oorwinning oor Crassus, het die Parters probeer om Romeinse gebiede in Wes-Asië te buit. Kroonprins Pakoros I en sy bevelvoerder Osakes het Sirië in 51 v.C. tot in Antiogië ingeval, maar is deur Gaius Cassius Longinus gestop, wat Osakes in ’n lokval gelei en vermoor het.[77] Die Arsakiede het hulle aan die kant van Pompeius geskaar in die burgeroorlog teen Julius Caesar en het selfs troepe gestuur om in 42 v.C. teen Caesar te veg[78]

Quintus Labienus, ’n generaal wat lojaal was aan Cassius en Brutus, het hom in 40 v.C. aan die kant van Partië geskaar teen die Tweede Triumviraat; die volgende jaar het hy Sirië binnegeval saam met Pakoros I.[79] Die triumvir Marcus Antonius kon nie die Romeinse verdediging teen Partië aanvoer nie vanweë sy vertrek na Italië, waar hy magte bymekaargemaak het om sy teenstander Octavianus te konfronteer en eindelik by Brundisium met hom te onderhandel.[80]

Nadat Pakoros se leër Sirië beset het, het Labienus die Partiese hoofmag verlaat om Anatolië binne te val, terwyl Pakoros en sy bevelvoerder Barzafarnes die Romeinse Levant binnegeval het.[79] Hulle het al die nedersettings aan die Mediterreense kus onderwerp tot so ver suid as Ptolemais (die hedendaagse Akko in Israel), buiten Tirus.[81] In Judea is die pro-Romeinse magte van die hoëpriester Hyrcanus II, prins Phasael en Herodes deur die Parters en hulle Joodse bondgenoot Antigonus II Mattathias verslaan; laasgenoemde het koning van Judea geword, terwyl Herodes na sy fort by Masada gevlug het.[79]

Ondanks dié suksesse het die Romeine die Parters gou uit die Levant gedryf. Publius Ventidius Bassus, ’n offisier onder Marcus Antonius, het Labienus in 39 v.C. verslaan en laat teregstel.[82] Kort daarna is ’n Partiese mag in Sirië onder generaal Farnapates verslaan.[82]

As gevolg daarvan het Pakoros I tydelik aan Sirië onttrek. Toe hy in die lente van 38 v.C. terugkeer, het hy noordoos van Antiogië met Ventidius slaags geraak. Pakoros is in die geveg gedood en sy magte het oor die Eufraat teruggetrek. Sy dood het gelei tot ’n opvolgingskrisis waarin Orodes II vir Fraates IV (bewind: omstreeks 38-2 v.C.) as sy nuwe erfgenaam gekies het.[83]

 
’n Dragme van Fraates IV. Die inskripsie lui: ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΒΑΣΙΛΕΩΝ ΑΡΣΑΚΟΥ ΕΥΕΡΓΕΤΟΥ ΕΠΙΦΑΝΟΥΣ ΦΙΛΕΛΛΗΝΟΣ "van die koning van konings Arsakes die roemryke Grieksgesinde".

Toe Fraates IV die troon bestyg, het hy ander moontlike aanspraakmakers op die troon uitgeskakel deur sy eie broers te vermoor en verban.[84] Een van hulle, Monaeses, het na Antonius gevlug en hom oorreed om Partië binne te val.[85] Antonius het Partië se bondgenoot van Judea, Antigonus, in 37 v.C. verslaan en Herodes as ’n vasalkoning in sy plek aangestel.

Die volgende jaar, toe Antonius na Theodosiopolis opruk, het Artavasdes II van Armenië weer eens van bondgenoot verander deur troepe vir Antonius te stuur. Antonius het die koninkryk Atropatene (die hedendaagse Irannese Aserbeidjan), wat toe deur Partië se bondgenoot Artavasdes I van Atropatene regeer is, ingeval met die doel om die hoofstad, Praaspa, te beset. Fraates IV het Antonius sa agterste afdeling egter in ’n lokval gelei en ’n reusestormram vernietig wat bedoel was vir die besetting van Praaspa; hierna het Artavasdes II Antonius se magte in die steek gelaat.[86]

Die Parters het Antonius se mag agtervolg en aangeval terwyl dit na Armenië gevlug het. Eindelik het die verswakte mag Sirië bereik.[87] Antonius het Artavasdes II in ’n lokval gelei met die belofte van ’n huweliksbondgenootskap. Artavasdes is in 34 v.C. gevang, in Alexandrië in Egipte[88] geparadeer in Antonius se kamma-oorwinningseremonie, en eindelik deur Cleopatra VII van die Ptolemeïese Ryk laat teregstel.[89][90]

Antonius het probeer om ’n bondgenootskap met Artavasdes I van Atropatene aan te gaan nadat dié se betrekkinge met Fraates IV versuur het. Dit is laat vaar toe Antonius en sy magte in 33 v.C. aan Armenië onttrek; hulle het ’n Partiese inval vrygespring, terwyl Antonius se teenstander Octavianus sy magte in die weste aangeval het.[90] Ná die neerlaag en selfmoord van Antonius en Cleopatra in 30 v.C.[91] het die Partiese bondgenoot Artaxias II weer die troon van Armenië bestyg.

Vrede met Rome en burgeroorlog

wysig

Ná die neerlaag en dood van Antonius en Cleopatra van Ptolemeïese Egipte ná die Slag van Actium in 31 v.C. het Octavianus sy politieke mag gekonsolideer. Hy is in 27 v.C. deur die Romeinse Senaat Augustus gedoop en het die eerste Romeinse keiser geword.[92] Min of meer dié tyd het Tiridates II Fraates IV vir ’n kort rukkie onttroon, maar Fraates het gou sy mag herstel met die hulp van Skitiese nomades.[93] Tiridates het na die Romeine gevlug en een van Fraates se seuns saam met hom geneem.

 
’n Nabyskoot van die borsplaat op die standbeeld Augustus van Prima Porta. Dit wys ’n Parter wat die Aquila aan Augustus teruggee.

In onderhandelings in 20 v.C. het Fraates die vrylating van sy seun bewerkstellig. In ruil daarvoor het die Romeine die verlore Aquila (veldteken) teruggekry wat die Parters in 53 v.C. in Carrhae gebuit het, sowel as enige oorlewende oorlogsgevangenes.[94] Augustus het die terugkry van die veldteken beskou as ’n politieke oorwinning oor Partië; dié propaganda is gevier met die munt van nuwe geld, die bou van ’n nuwe tempel om die veldteken te huisves en selfs in beeldende kuns, soos die borsplaattoneel op sy standbeeld Augustus van Prima Porta.[95]

Saam met die prins het Augustus ook aan Fraates IV ’n Italiaanse slawemeisie gegee wat later koningin Musa van Partië geword het. Om te verseker dat haar kind, Fraatakes, die troon sou erf, het Musa Fraates IV oorreed om sy ander seuns as gyselaars aan Augustus te gee. Weer eens het Augustus dit as propaganda gebruik om die oorgawe van Partië aan Rome te verkondig.[96] Toe Fraatakes koning Fraates V (bewind: omstreeks 2 v.C. - 4 n.C.) word, het Musa saam met hom regeer. Volgens Josephus het sy ook met hom getrou. Die Partiese adel, wat gekant was daarteen dat ’n koning met nie-Arsakidiese bloed op die troon sit, het die twee na ’n Romeinse gebied verban.[97] Fraates se opvolger, Orodes III, was net twee jaar koning en is opgevolg deur Vonones I, wat baie Romeinse maniere aangeleer het gedurende sy tyd in Rome. Die Partiese adel, wat nie gehou het van Vonones se goedgesindheid teenoor die Romeine nie, het ’n teenstander-aanspraakmaker, Artabanus (bewind: omstreeks 10-38 n.C.), gerugsteun. Hy het Vonones eindelik verslaan en na Romeinse Sirië verban.[98]

Tydens die bewind van Artabanus II het twee Joodse nieadellike broers, Anilai en Asinai van Nehardea (in die hedendaagse Irak),[99] ’n opstand teen die Partiese goewerneur van Babilonië gelei. Nadat die goewerneur verslaan is, het Artabanus II die broers toestemming gegee om oor die streek te regeer omdat hy bang was vir nog rebellies.[100] Anilai se Partiese vrou het Asinai vergigtig uit vrees dat hy Anilai sou aanval oor sy huwelik met ’n nie-Jood. Hierna het Anilai in ’n gewapende stryd betrokke geraak met ’n skoonseun van Artabanus wat hom eindelik verslaan het.[101] Met die Joodse regering uit die weg geruim, het die inheemse Babiloniërs die plaaslike Joodse gemeenskap begin teister en hulle gedwing om na Seleukië te migreer. Toe dié stad in 35-36 n.C. teen Partiese heerskappy begin rebelleer, is die Jode weer verban, dié keer deur die plaaslike Grieke en Armeniërs. Die Jode het na Ktesifon, Nehardea en Nisibis gevlug.[102]

 
’n Denarius wat in 19 v.C. gemunt is tydens die bewind van Augustus. Op die voorkant is die godin Feronia en op die keersy ’n Partiese man wat uit onderwerping kniel terwyl hy die Romeinse Aquila oorhandig.

Hoewel daar vrede tussen Partië en Rome was, het laasgenoemde steeds in Partiese sake ingemeng. Die Romeinse keiser Tiberius het betrokke geraak in ’n sameswering deur Farasmanes I van Iberië om sy broer Mitridates op die troon van Armenië te plaas deur die Partiese bondgenoot koning Arsakes te vermoor.[103] Artabanus II het probeer om Partiese beheer oor Armenië te herstel, maar het misluk. Dit het gelei tot ’n aristokratiese opstand wat hom genoop het om na Skitië te vlug. Die Romeine het ’n gyselaar-prins, Tiridates III, vrygelaat om oor die streek te regeer as ’n bondgenoot van Rome. Kort voor sy dood het Artabanus daarin geslaag om Tiridates met behulp van soldate van Hirkanië van die troon af te dwing.[104]

Ná Artabanus se dood in 38 n.C. het ’n lang burgeroorlog ontstaan tussen die regmatige opvolger, Vardanes I, en sy broer Gotarzes II.[105] Nadat Vardanes tydens ’n jaguitstappie vermoor is, het die Partiese adel in 49 n.C. ’n beroep op die Romeinse keiser, Claudius, gedoen om die gyselaar-prins Meherdates vry te laat as teenstander van Gotarzes. Dit het geboemerang toe Meherdates verraai is; hy is gevange geneem en na Gotarzes gestuur waar sy ore afgesny is om hom as koning te diskwalifiseer.[106]

Nog konflik met Rome en Partiese agteruitgang

wysig

Nadat Farasmanes I van die Koninkryk Iberië sy seun Rhadamistus gestuur het om Armenië in te val om die Romeinse vasalkoning Mitridates van die troon af te sit, het Vologases I van Partië (bewind: omstreeks 51-77) beplan om die land in te val en sy broer, die latere Tiridates I, op die troon van Armenië te plaas.[107] Rhadamistus het eindelik sy mag verloor en van die begin van Tiridates se bewind af sou Partië – met kort onderbrekings – ferm beheer oor Armenië behou deur middel van die Arsakidiese dinastie van Armenië.[108] Selfs ná die val van die Partiese Ryk het die Arsakidiese lyn deur die Armeense konings voortbestaan,[109] asook deur die Georgiese konings van die Arsakidiese dinastie van Iberië en vir baie eeue daarna in Kaukasiese Albanië deur die Arsakidiese dinastie van Kaukasiese Albanië.[110]

 
’n Partiese koning bring ’n offerande aan die god Herakles-Veretragna, Iran. 2de-3de eeu. Louvre.

Toe Vardanes II in 55 n.C. rebelleer teen sy pa, Vologases I, het Vologases sy magte aan Armenië onttrek. Rome het vinnig probeer om die politieke vakuum te vul wat ontstaan het.[111] In die Rooms-Partiese Oorlog van 58-63 het die aanvoerder Gnaeus Domitius Corbulo ’n mate van militêre sukses teen die Parters behaal terwyl hy Tigranes VI van Armenië as ’n Romeinse vasal aangestel het.[112] Sy opvolger, Lucius Caesennius Paetus, is egter deur die Partiërs verslaan en het uit Armenië gevlug.[113] Ná ’n vredesooreenkoms het Tiridates I in 63 n.C. na Napels en Rome gereis. Op albei plekke het die Romeinse keiser Nero hom seremonieel as koning van Armenië gekroon.[114]

'n Lang tydperk van vrede tussen Partië en Rome het ontstaan, met net die inval deur Alane in Partië se oostelike gebied omstreeks 72 wat deur Romeinse historici genoem word.[115] Terwyl Augustus en Nero hulle beleide ten opsigte van Partië versigtig bepaal het, het latere Romeinse keisers die oostelike Vrugbare Halfmaan, die hartland van die Partiese Ryk aan die Tigris en Eufraat, ingeval en dit probeer verower. Die verhoogde aggressie kan deels verduidelik word aan die hand van Rome se militêre hervormings.[116] Om Partië se krag in berede vegters te ewenaar het die Romeine eers buitelandse bondgenoete (veral Nabateërs) gebruik, maar later ’n permanente mag gestig.[117] Die Romeine het eindelik regimente perdeboogskutters (sagittarii) gehad.[118] Die Romeine het egter geen waarneembare strategie ten opsigte van die Parters gehad nie en het min grondgebied met dié invalle gewen.[119] Die belangrikste oorweging vir oorlog was die bevordering van die persoonlike glorie en politieke aansien van die keiser, asook om Rome se eer te verdedig teen wat beskou is as minagtings, soos Partiese inmenging in die sake van Rome se vasalstate.[120]

 
’n Rotsreliëf van ’n Partiese koning, waarskynlik Vologases III.

Vyandelikhede tussen Rome en Partië het weer opgevlam toe Osroes I van Partië die Armeense koning Sanatruk afsit en hom vervang met Axidares, die seun van Pakoros II, sonder om Rome te raadpleeg.[121] Die Romeinse keiser Trajanus het die volgende Partiese benoemde vir die troon, Partamasiris, in 114 laat vermoor en Armenië eerder ’n Romeinse provinsie gemaak.[122] Sy magte, onder Lusius Quietus, het ook Nisibis beset; die plan was hoofsaaklik om beheer te kry oor al die groot roetes oor die noordelike Mesopotamiese vlakte.[123]

Trajanus het Mesopotamië die volgende jaar binnegeval en het min teenstand gekry, want Osroes was besig met ’n burgeroorlog in die ooste teen Vologases III van Partië.[124] Trajanus het die winter van 115-116 by Antiogië deurgebring, maar het sy veldtog in die lente hervat. Terwyl hy met die Eufraat langs beweeg het, het hy Dura-Europos, die hoofstad Ktesifon[125] en Seleukië verower, en selfs Charakene onderwerp waar hy gekyk het hoe skepe van die Persiese Golf na Indië vertrek.[126]

In die laaste maande van 116 het Trajanus die Persiese stad Sussa verower. Toe Sanatrukes II van Partië magte in Oos-Partië bymekaarmaak om die Romeine aan te val, het sy neef Partamaspates hom verraai en vermoor: Trajanus het hom gekroon as nuwe koning van Partië.[127] Trajanus wou in 118 ’n hernude aanval op Partië loods en die land finaal onderwerp,[128] maar hy is skielik in Augustus 117 dood.

 
’n Parter met ’n Frigiese mus (regs) wat uitgebeeld word as ’n oorlogsgevangene in kettings wat deur ’n Romein vasgehou word, Rome, 203 n.C.

Trajanus se opvolger, Hadrianus, het die Eufraat herbevestig as die grens tussen Partië en Rome en besluit om Mesopotamië nie in te val nie weens Rome se destydse beperkte militêre hulpbronne.[129] Partamaspates het gevlug nadat die Parters teen hom in opstand gekom het, maar die Romeine het hom koning van Osroene gemaak. Osroes I is dood tydens sy konflik met Vologases III, en laasgenoemde is opgevolg deur Vologases IV van Partië, wat ’n tydperk van vrede en stabiliteit ingelui het.[130] Die Rooms-Partiese Oorlog van 161-166 het egter begin toe Vologases Armenië en Sirië inval en Edessa terugverower. Die Romeinse keiser Marcus Aurelius het sy medeheerser Lucius Verus Sirië laat bewaak terwyl Marcus Statius Priscus Armenië in 163 ingeval het, gevolg deur die inval in Mesopotamië deur Avidius Cassius in 164.[131] Die Romeine het Seleukië en Ktesifon verower en tot op die grond afgebrand, maar hulle moes noodgedwonge terugval toe Romeinse soldate ’n dodelike siekte (moontlik pokke) opdoen wat gou die Romeinse wêreld verwoes het.[132] Hoewel hulle teruggetrek het, het die stad Dura-Europos van toe af in Romeinse hande gebly.[133]

Omstreeks 212, kort nadat Vologases VI van Partië (bewind: omstreeks 208-222) die troon bestyg het, het sy broer Artabanus IV (sterf omstreeks 224) teen hom gerebelleer en beheer gekry oor ’n groter deel van die ryk.[134] Intussen het die Romeinse keiser Caracalla die konings van Osroene en Armenië van die troon gesit om hulle weer Romeinse provinsies te maak. Hy het Mesopotamië binnemarsjeer onder die voorwendsel dat hy met een van Artabanus se dogters gaan trou, maar – omdat die huwelik nie toegelaat is nie – oorlog gemaak teen Partië en Arbil oos van die Tigris verower.[134] Caracalla is die volgende jaar deur sy soldate vermoor op pad na Carrhae.[134]

Die Partiese Ryk, wat verswak is deur interne strydvoerings en oorloë teen Rome, is gou deur die Sassanidiese Ryk vervang. Ardasjir I, die plaaslike Irannese heerser van Persis, het die omringende gebiede begin onderwerp in uittarting van die Arsakidiese heerskappy.[135] Hy het Artabanus IV op 28 April 224 dalk naby Isfahan gekonfronteer, hom verslaan en die Sassanidiese Ryk gestig.[135]

Die Sassaniede het nie net Partië se erflating as die bewerker van Rome se ondergang geërf nie, maar sou ook probeer om die grense van die Achaemenidiese Ryk te herstel deur vir ’n kort ruk die Levant, Anatolië en Egipte van die Oos-Romeinse Ryk terug te wen tydens die bewind van Chosroës II.[136] Hulle sou dié gebiede moes afstaan aan Herakleios, die laaste Romeinse keiser voor die Arabiese oorwinnings, maar hulle was langer as 400 jaar die opvolgers van Partië as Rome se grootste teenstander.[137][138]

Inheemse en eksterne bronne

wysig
 
 
Partiese goue juwele wat op ’n begrafnisterrein in Nineve in Irak ontdek is. Britse Museum.

Plaaslike en buitelandse geskrewe dokumente, sowel as nietekstuele artefakte is gebruik om die Partiese geskiedenis te rekonstrueer.[139] Hoewel die Partiese hof rekords gehou het, het die Parters geen formele begrip van geskiedenis gehad nie; die vroegste geskiedenis van Iran is eers in die tyd van die laaste Sassanidiese heerser, Yazdegerd III (bewind: 632-651), saamgestel.[140] Inheemse bronne van die Partiese geskiedenis is skaars; daar is minder van hulle as van enige ander deel van die Irannese geskiedenis.[141] Die grootste deel van die Partiese geskiedenis bevat Griekse sowel as Partiese en Armeense inskripsies.[142]

Die waardevolste inheemse bronne vir die rekonstruksie van ’n akkurate chronologie van die Arsakidiese heersers is die muntstukke wat elke heerser uitgereik het.[143] Hulle verteenwoordig ’n "oorgang van nietekstuele tot tekstuele oorblyfsels", volgens die historikus Geo Widengren.[144] Ander bronne vir die rekonstruksie van chronologie sluit in sterrekundige tablette en kolofons in wigskrif wat in Babilonië ontdek is.[145] Inheemse teksbronne sluit ook klipinskripsies, perkament- en papirusdokumente en potskerwe in.[144]

 
 
Partiese juwele uit die 2de eeu n.C.

Groot kiste potskerwe is byvoorbeeld op die terrein van die vroeë Partiese hoofstad Mitradatkert (vandag in Turkmenistan) ontdek met inligting oor die verkoop en berging van items soos wyn.[146] Saam met perkamentdokumente wat op terreine soos Dura-Europos ontdek is, verskaf dit waardevolle inligting oor Partiese regeringsadministrasie, veral sake soos belasting, militêre titels en provinsiale organisasie.[147]

Die Griekse en Latynse geskiedenisgeskrifte, wat die meeste inligting oor die Partiese geskiedenis verskaf, word nie as heeltemal betroubaar beskou nie, omdat hulle geskryf is uit die perspektief van teenstanders en oorlogsvyande.[148] Dië eksterne bronne gaan dikwels oor groot militêre en politieke gebeurtenisse en ignoreer dikwels sosiale en kulturele aspekte van die Partiese geskiedenis.[149]

Die Romeine het die Parters dikwels as woeste vegters uitgebeeld, maar ook as ’n kultureel verfynde volk; resepte vir Partiese geregte in die kookboek Apicius weerspieël hulle bewondering van die Partiese kookkuns.[150] Apollodorus van Artemita en Arrianus het geskiedenisgeskrifte geskryf wat op Partië fokus maar wat nou verlore is, buiten as aangehaalde uittreksels in ander geskiedenisgeskrifte.[151] Isidorus van Charax, wat tydens die bewind van Augustus gelewe het, verskaf ’n beskrywing van Partiese gebiede, moontlik uit ’n Partiese regeringsopname.[152] Mense en gebeure in die Partiese geskiedenis kom ook in ’n mindere mate voor in die geskiedenisgeskrifte van Justinus, Strabo, Diodorus Siculus, Plutarchus, Dio Cassius, Josephus en Plinius die ouere.[153]

 
’n Partiese keramiekolielamp, Nasionale Museum van Iran.

Die Partiese geskiedenis kan ook gerekonstrueer word uit Chinese historiese rekords.[154] Hulle het ’n neutraler standpunt oor Partië gehandhaaf,[155] hoewel die gewoonte van Chinese kroniekskrywers om materiaal uit ouer werke (van onbepaalde oorsprong) te kopieer, dit moeilik maak om ’n chronologiese volgorde van gebeure te bepaal.[156] Die Chinese het Partië 安息 (Ānxī) genoem, dalk na aanleiding van die Griekse naam vir die Partiese stad Antiogië in Margiana (Ἀντιόχεια ἡ ἐν τῇ Μαργιανῇ).[157] Dit kan ook ’n vertaling wees van "Arsakes", die dinastie se stigter.[158] Verskeie boeke verskaf inligting oor die nomadiese migrasies wat gelei het tot die vroeë Saka-inval in Partië, asook waardevolle politieke en geografiese inligting.[154] Die Shiji (ook bekend as die Rekords van die Groot Historikus) deur Sima Qian beskryf bvoorbeeld in hoofstuk 123 eksotiese presente wat Mitridates II aan die Han-hof geskenk het, soorte lanboukundige gewasse wat in Partië verbou is, die vervaardiging van wyn met druiwe, rondreisende handelaars, en die grootte en ligging van die Partiese grondgebied.[159] Die Shiji noem ook dat die Parters "horisontaal op stroke leer" geskryf het, dus op perkament.[160]

Regering en administrasie

wysig

Sentrale owerheid

wysig
 
’n Muntstuk van Kamnaskires III, koning van Elymais, en sy vrou, koningin Anzaze, 1ste eeu v.C.

Die Partiese regering was merkwaardig gedesentraliseer in vergelyking met dié van die vroeëre Achaemenidiese Ryk.[161] Volgens ’n inheemse historiese bron was die gebiede waaroor die sentrale regering beheer gehad het, op ’n soortgelyke manier georganiseer as in die Seleukidiese Ryk. Hulle het albei ’n drieledige afdeling van provinsiale hiërargie gehad: die Partiese marzbān, xšatrap en dizpat – soortgelyk aan die Seleukidiese satrapie, epargie en hipargie.[162] Die Partiese Ryk het ook verskeie ondergeskikte, semi-onafhanklike state omsluit, insluitende Kaukasiese Iberië, Koninkryk Armenië, Atropatene, Kordiene, Adiabene, Edessa, Hatra, Charakene, Elymais en Persis.[163] Die staatsheersers het oor hulle eie gebiede regeer en hulle eie geld laat munt wat verskil het van die geld van die koninklike munt.[164] Dit was nie veel anders as in die Achaemenidiese Ryk nie, wat ook ’n paar stadstate gehad het en selfs verafgeleë satrapieë wat semi-onafhanklik was, maar "die opperheerskappy van die koning erken, heffings betaal en militêre steun verskaf het", volgens Brosius.[165] Die satrape van die Partiese Ryk het egter oor kleiner gebiede regeer en het dalk effens minder aansien en invloed gehad as hulle Achaemenidiese voorgangers.[166]

 
’n Jong man van Palmyra in Partiese klere; van ’n stele by Palmyra, vroeg 3de eeu n.C.

Adel

wysig

Die hoof van die Partiese regering was die koning van konings. Hy was poligaam en is gewoonlik deur sy eersgebore seun opgevolg.[167] Nes met die Ptolemeuse van Egipte is daar rekords van Arsakidiese koning wat met hulle niggies en miskien selfs halfsusters getrou het; koningin Musa het met haar eie seun getrou, hoewel dit ’n ekstreme en unieke geval was.[167]

Brosius verskaf ’n uittreksel uit ’n brief wat koning Artabanus II in 21 n.C. in Grieks aan ’n goewerneur en burgers van Susa geskryf het. Daaruit blyk dit dat die koning kon inmeng namens ’n burger, ’n saak kon hersien en die plaaslike beslissing kon verander as hy wou.[168]

Die oorerflike titels van die adel tydens die bewind van die eerste Sassanidiese monarg, Ardasjir I, weerspieël waarskynlik die titels wat reeds in gebruik was gedurende die Partiese tydperk.[169] Daar was drie vlakke adellikes: die hoogste hiervan was die streekkonings net onder die koning van konings, die tweede vlak was die koning se aangetroude familie en die derde vlak die hoofde van plaaslike clans en klein gebiede.[170]

Teen die 1ste eeu n.C. het die Partiese adel groot mag en invloed in die troonbestyging en afsetting van die Arsakidiese konings gehad.[171] Sommige adellikes het as hofraadgewers en heilige priesters gedien.[172] Strabo herhaal in sy Geografika ’n bewering deur die Griekse filosoof en historikus Poseidonios dat die Raad van Partië uit adellike familielede en towenaars bestaan het, twee groepe "waaruit die koning aangestel is".[173]

Van die groot adellike families van Partië wat aan die begin van die Sassanidiese tydperk genoem word, word net twee uitdruklik in vroeëre Partiese dokumente vermeld: die Huise van Suren en van Karen.[174] Die historikus Plutarchus sê lede van die Suren-familie, die eerste onder die adel, het die voorreg gehad om elke nuwe Arsakidiese koning van konings te kroon.[175]

Weermag

wysig

Die Partiese Ryk het geen permanente weermag gehad nie, maar kon vinnig troepe bymekaarmaak in geval van ’n krisis.[176] Daar was ’n klein, permanente gewapende wag vir die koning, wat uit adellikes, slawe en huursoldate bestaan het.[177] In forte aan die grens was ook permanente garnisoene; Partiese inskripsies onthul sommige van die militêre titels wat aan bevelvoerders van dié plekke gegee is.[177] Militêre magte kon ook vir diplomatieke doeleindes gebruik word. Toe Chinese gesante Partië byvoorbeeld in die laat 2de eeu v.C. besoek, is 20 000 berede soldate na die oosgrens gestuur om die ambassade te begelei, volgens die Shiji. Dié getal is egter waarskynlik oordryf.[178]

 
’n Partiese berede boogskutter.
 
’n Partiese katafrak wat teen ’n leeu veg.
 
’n Reliëf van ’n voetsoldaat.
Berede boogskutters en katafrakte het saam ’n doeltreffende militêre verdedigingstelsel gevorm.

Die hoofaanvalsmag van die Partiese weermag was sy katafrakte, ’n kavallerie met man en perd uitgevat in maliekolders.[179] Die katafrakte het lanse gehad waarmee hulle in die vyandelike linies kon injaag, maar die pyl en boog was tot die berede boogskutters beperk.[180] Vanweë die koste van hulle wapens en wapenrustuing is katafrakte uit die aristokratie gewerf wat ’n mate van outonomie van die koning gevra het in ruil vir hulle dienste.[181]

Die berede boogskutters is uit die burgerklas gewerf; hulle het ’n eenvoudige tuniek gedra.[179] Hulle kon die vyand skiet terwyl hulle perdry en weg van die vyand kyk; die tegniek, bekend as ’n Partiese pyl, was hoogs doeltreffend.[182] Dié kombinasie was ’n beslissende faktor in die Slag van Carrhae, waar ’n Partiese mag ’n veel groter Romeinse leër onder Crassus verslaan het.

Die grootte van die Partiese weermag is onbekend, nes dié van die ryk se algehele bevolking. Argeologiese uitgrawings in voormalige Partiese stedelike gebiede onthul egter nedersettings wat ’n groot bevolking sou kon onderhou en dus ’n groot mannekrag sou gehad het.[183] Digte bevolkingsbiede in streke soos Babilonië sou baie aanloklik vir die Romeinse Ryk gewees het, omdat hulle leërs genoeg sou gehad het om te eet.[183]

Geldeenheid

wysig

Die Griekse dragme, wat gewoonlik van silwer gemaak is,[184] was die standaardgeldstuk wat in die Partiese Ryk gebruik is.[185] Die Arsakiede het koninklike munte vir die slaan van geld gehad in Hekatompilos, Seleukië en Ekbatana.[32]

Van die ryk se stigting tot met sy val het dragmes wat in die Partiese tydperk gemunt is, selde minder as 3,5 g of meer as 4,2 g geweeg.[186] Die eerste Partiese tetradragmes, wat sowat 16 g geweeg het, het verskyn nadat Mitridates I Mesopotamië verower het. Hulle is uitsluitlik by Seleukië geslaan.[187]

Gemeenskap en kultuur

wysig

Hellenisme en die Irannese herlewing

wysig
 
’n Muntstuk van Mitridates II. Die klere is Parties, terwyl die styl Hellenisties is (hy sit op ’n omfalos). Die Griekse inskripsie lui: "Koning Arsakes die Grieksgesinde".

Hoewel die Griekse kultuur van die Seleukiede in die Hellenistiese tydperk algemeen aanvaar is deur volke van die Nabye Ooste, was daar in die Partiese tydperk ’n Irannese kultuurherlewing in godsdiens, die kunste en selfs kleremodes.[188] Die Arsakidiese heersers was bewus van beide die Hellenistiese en Persiese kulturele wortels van hulle koningskap en het hulleself "koning van konings" genoem na aanleiding van die gebruik van die Persiese konings, maar het ook bevestig dat hulle "filhellene" (Grieksgesindes, of vriende van die Grieke) is.[189] Die woord "filhelleen" het op Partiese muntstukke voorgekom tot met die bewind van Artabanus II.[190] Die einde van die gebruik daarvan dui op die herlewing van die Irannese kultuur in Partië.[191] Vologases I was die eerste Arsakidiese heerser wat die Partiese skrif en taal op sy muntstukke laat aanbring het saam met die nou feitlik onleesbare Grieks.[192]

 
’n Partiese keramiek-waterspuitstuk in die vorm van ’n man se kop, 1ste of 2de eeu.

Die Griekse kultuur het egter nie heeltemal uit die Partiese Ryk verdwyn nie, en daar is bewyse dat die Arsakiede Griekse teater geniet het. Toe die kop van Crassus na Orodes II gebring is, was hy en die Armeense koning Artavasdes II in die teater om ’n opvoering van Die Bakchai deur Euripides te kyk. Die regisseur het besluit om Crassus se werklike afgesnyde kop te gebruik in plaas van die rekwisiet-kop van die karakter Penteus.[193]

Op sy muntstukke word Arsakes I uitgebeeld in klere soortgelyk aan dié van Achaemenidiese satrape. Volgens A. Shahbazi "wyk Arsakes met opset af van Seleukidiese muntstukke om sy nasionalistiese en koninklike aspirasies te beklemtoon, en hy noem homself Kārny/Karni (Grieks: Outokrator), ’n titel wat reeds gehou is deur Achaemenidiese opperste generaals".[194] In oreenstemming met Achaemenidiese tradisies, is rotsreliëfbeelde van Arsakidiese heersers by die berg Behistoen uitgekerf, waar Darius I van Persië (bewind: 522-486 v.C.) ’n koninklike inskripsie aangebring het.[195]

Boonop het die Arsakiede beweer hulle stam van Artaxerxes II van Persië (bewind: 404-358) af om groter wetlikheid aan hulle heerskappy oor voormalige Achaemenidiese gebiede te verleen, dus as "wetlike erfgename van glorieryke konings" van antieke Iran.[196] Artabanus II het een van sy seuns Darius genoem en beweer hy stam van Kores die Grote af.[194]

Verder het die Arsakidiese konings tipiese Zoroastristiese name vir hulleself gekies, asook die "heroïese agtergrond" van die Avesta, volgens V.G. Lukonin.[197] Verder het hulle die Babiloniese kalender ingestel, met name van die Achaemenidiese Irannese kalender, in die plek van die Masedoniese kalender van die Seleukiede.[198]

Godsdiens

wysig
 
’n Partiese geloftereliëf; 2de eeu.

Omdat die Partiese Ryk kultureel en politiek heterogeen was, het dit ’n verskeidenheid godsdiens- en geloofstelsels gehad, waarvan die algemeenste die Griekse en Irannese kultusse was.[199] Benewens ’n minderheid Jode[200] en vroeë Christene,[201] was die meeste Parters politeïsties.[202] Griekse en Irannese gode is dikwels verenig as een. Zeus is byvoorbeeld dikwels gelykgestel aan Ahura Mazda, Hermes aan Sjamasj, ensovoorts.[203] Benewens die hoofgode, het elke etniese groep ook hulle eie gode gehad.[202] Nes met die Seleukidiese heersers,[204] het Partiese kuns gewys die Arsakidiese konings het hulleself as gode beskou; dié kultus van die heersers was waarskynlik die algemeenste.[205]

In hoe ’n mate die Arsakiede Zoroastrisme aangehang het, word vandag oor gedebatteer.[206] Die volgelinge van Zoroaster sou die bloederige offerandes van sommige Irannese kultusse uit die Partiese tydperk onaanvaarbaar gevind het.[199] Daar is egter bewyse dat Vologases I die teenwoordigheid van Zoroastristiese towenaar-priesters aan die hof aangemoedig het en die samestelling van heilige Zoroastristiese tekste wat later die Avesta gevorm het, geborg het.[207] Die Sassanidiese hof het Zoroastrisme later as die ryk se amptelike staatsgodsdiens aanvaar.[208]

Daar is min argeologiese bewyse vir die verspreiding van Boeddhisme van Koesj na Iran.[209] Dit is egter uit Chinese bronne bekend dat ’n Partiese edelman en Boeddhistemonnik as ’n Boeddhistesendeling na Luoyang in Han-China gereis en verskeie boeddhistetekste in Chinees vertaal het.[210]

Kuns en argitektuur

wysig
 
’n Iwan met ’n tonnelgewelf by die ingang van die antieke terrein Hatra, moderne Irak; omstreeks 50 n.C.

Partiese kuns kan in drie geohistoriese fases verdeel word: die kuns van Partië self; dié van die Irannese plato en dié van Partiese Mesopotamië.[211] Die eerste werklike Partiese kuns, wat by Mitridatkert ontdek is, het elemente van Griekse en Irannese kuns gekombineer soos in Achaemenidiese en Seleukidiese tradisies.[211] In die tweede fase het Partiese kuns inspirasie gevind in Achaemenidiese kuns, soos die inhuldigingsreliëf van Mitridates II by die berg Behistun.[212] Die derde fase het geleidelike ontwikkel ná die Partiese verowering van Mesopotamië.[212]

Algemene motiewe van die Partiese tydperk sluit in tonele van koninklike jagtogte en die inhuldigings van Arsakidiese konings.[213] Die gebruik van dié motiewe is later uitgebrei om portrette van plaaslike heersers in te sluit.[211] Algemene kunsmediums was rotsreliëf, fresko's en selfs graffiti.[211] Geometriese en gestileerde plantpatrone is ook op gepleisterde mure aangebring.[212] ’n Algemene motief van die Sassanidiese tydperk van twee ruiters wat met lanse veg, het die eerste keer in die Partiese reliëfs by die berg Behistun voorgekom.[214]

In portrette is mense reg van voor geskilder.[215] Dit en ander elemente van die Partiese kuns het egter geleidelik verdwyn met die groot kulturele en politieke veranderings wat deur die Sassanidiese Ryk ingevoer is.[216]

Partiese argitektuur het elemente van Achaemenidiese en Griekse argitektuur aangeneem, maar het van albei verskil. Die styl het sover bekend eerste in Mitridatkert voorgekom.[217] ’n Tipiese eienskap van Partiese argitektuur was die iwan, ’n ruimte wat deur ’n boog of tonnelgewelf ondersteun word en aan die een kant oop is.[218] Die gebruik van die tonnelgewelf het die Grieke se gebruik van pilare vervang om dakke te ondersteun.[212]

Hoewel die iwan tydens die Achaemenidiese tydperk en vroeër bekend was in kleiner en ondergrondse strukture, was dit die Parters wat hulle die eerste keer op monumentale skaal gebou het.[218] Die vroegste Partiese iwans, wat in die vroeë 1ste eeu n.C. gebou is, word by Seleukië aangetref.[212] Monumentale iwans is ook algemeen tussen die antieke tempels van Hatra.

Klere en bybehore

wysig
 
Die kop van ’n Partiese soldaat wat van ’n standbeeld afgebreek het. Hy dra ’n Griekse soort helm; 2de eeu v.C.

Die tipiese Partiese perdrydrag word uitgebeeld deur die bekende bronsstandbeeld van ’n Partiese edelman by Shami, Elymais. Die figuur is 1,9 m lank en dra ’n V-vormige tuniek wat met ’n gordel vasgebind is en ’n mus oor sy teruggeborselde hare.[219] Sy uitrusting word dikwels gesien op Partiese muntstukke van die middel 1ste eeu v.C.[191]

Voorbeelde van klere aan Partiese standbeelde is ontdek in uitgrawaings by Hatra in Noordwes-Irak. Standbeelde daar bevat die tipiese Partiese hemp (qamis) wat van fyn versierde materiaal gemaak is en by langbroeke gedra word.[220] Die aristokrasie van Hatra het ’n bobhaarstyl, kopbedekkings en tunieke met gordels gedra wat kenmerkend was van die adellikes van die sentrale Arsakidiese hof.[221] Die pak is selfs deur die Arsakidiese konings gedra, soos gesien kan word op muntstukke.[222] Dit is ook in Palmyra, Sirië, gedra.[223]

Partiese standbeelde beeld vroue uit in mantels met lang moue oor ’n rok, met halsbande, oorringe, armbande en hooftooisels met juwele.[224] Hulle rokke het baie voue gehad en is by die een skouer met ’n doekspeld vasgesteek.[221] Hulle hooftooisels het ook sluiers gehad wat na agter gedrapeer was.[221]

Op Partiese muntstukke kan gesien word hoe mans se hoofbedekkings deur die jare verander het – van sagte hoede met flappe[225] tot Partiese tiaras versier met pêrels en juwele.[226]

Taal

wysig

Die Parters was kultureel en godsdienstig baie verdraagsaam en het Grieks as hulle amptelike taal aanvaar, met Aramees wat die lingua franca in die ryk was.[3] Die inheemse tale Parties, Middelpersies en Akkadies is ook gebruik.

Skryf en letterkunde

wysig
 
’n Partiese luit, omstreeks 3 v.C. - 3 n.C.

Dit is bekend dat die hof se minnesanger (gōsān) in die Partiese tydperk poëtiese letterkunde saam met musiek voorgedra het. Hulle stories, in versvorm, is egter nie neergeskryf nie tot in die daaropvolgende Sassanidiese tydperk.[227] Daar is in werklikheid geen Partiese letterkunde wat in die oorspronklike vorm behoue gebly het nie; al die teks wat bewaar gebly het, is in die volgende eeu neergeskryf.[228] Daar word geglo verhale soos die romantiese storie Vis en Rāmin en die epos van die Kajanidiese dinastie is deel van die korpus van mondelinge letterkunde uit die Partiese tydperk, hoewel dit eers veel later neergeskryf is.[229] Hoewel letterkunde in Parties nie geboekstaaf is nie, is daar bewyse dat die die Arsakiede geskrewe Griekse letterkunde erken en gerespekteer het.[230]

Vroue in die Partiese Ryk

wysig

Daar is baie min geskrewe en argeologiese bronne oor die posisie van vroue in die Partiese Ryk. Die stukkies inligting wat wel bestaan, is ook net oor koninklike vroue, wie se posisie baie ooreenkomste toon met dié in die voorafgaande Achaemenidiese Ryk en die daaropvolgende Sassanidiese Ryk.[231]

Die Partiese konings was poligaam en het verskeie vroue met die titel koningin asook byvroue gehad.[231] Dit is bekend dat konings dikwels met hulle susters getrou het, maar dit is onbekend of dit hulle bloed- of halfsusters was.[231]

 
’n Muntstuk van Fraates V met sy ma, Musa, op die keersy.

Volgens Romeinse bronne het Partiese konings harems vol vroulike slawe en hetairas gehad wat geen kontak met ander mans gehad het nie, en koninklike vroue mag nie aan die koninklike bankette deelgeneem het nie.[232] Of koninklike vroue apart van mans gewoon het, is onbekend, want daar is geen bewyse daarvan gevind nie. Dit is egter bekend dat vroue minstens as vermaaksterre aan koninklike bankette deelgeneem het, want vroue word op argeologiese beelde gewys waar hulle op sulke geleenthede die gaste vermaak met musiek en danse.[233]

Daar word aanvaar dat koninklike Partiese vroue hulle eie eiendom, grond en vervaardigers kon besit en bestuur, nes hulle voorgangers in die Achaemenidiese en Seleukidiese Ryk en hulle opvolgers in die Sassanidiese Ryk. Dit is bekend dat koninklike en adellike vroue hulle mans met hulle eie gevolge na oorlogsterreine gevolg het.[231]

Dit lyk of koninklike vroue ’n kleiner rol in sake gespeel het.[231] In kunswerke kan gesien word hulle trek baie dieselfde aan as vroue van die Achaemenidiese tydperk: rokke met baie voue en lang moue wat met ’n gordel vasgemaak word, met ’n tiara of ’n sluier wat teen hulle rug afhang.[231] Hoewel hulle name en titels op amptelike dokumente verskyn het, is Partiese vroue selde in kuns uitgebeeld. Net twee vroue is ooit op Partiese munte uitgebeeld: koningin Musa van Partië en koningin Anzaze van Elymais.[231] Musa is die enigste vrou wat vir seker as koningin regeer het, terwyl Rinnu, die moeder van die minderjarige koning Fraates II, die enigste vrou is wat sover bekend as regent regeer het.[234][235]

Verwysings

wysig
  1. ↑ 1,0 1,1 Fattah, Hala Mundhir (2009). A Brief History Of Iraq. Infobase Publishing. p. 46. ISBN 978-0-8160-5767-2.
  2. ↑ Chyet, Michael L. (1997). Afsaruddin, Asma; Krotkoff, Georg; Zahniser, A. H. Mathias (reds.). Humanism, Culture, and Language in the Near East: Studies in Honor of Georg Krotkoff. Eisenbrauns. p. 284. ISBN 978-1-57506-020-0.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Green 1992, p. 45
  4. ↑ Van die Griekse Ἀρσάκης Arsakēs, van die Partiese 𐭀𐭓𐭔𐭊 Aršak
  5. ↑ 5,0 5,1 Brosius, Maria (2006), The Persians: An Introduction, Londen & New York: Routledge, ISBN 0-415-32089-5
  6. ↑ Ball 2016, p. 155
  7. ↑ Katouzian 2009, p. 41; Curtis 2007, p. 7; Bivar 1983, pp. 24–27; Brosius 2006, pp. 83–84
  8. ↑ Bivar 1983, p. 24; Brosius 2006, p. 84
  9. ↑ Bivar 1983, pp. 24–27; Brosius 2006, pp. 83–84
  10. ↑ Curtis 2007, pp. 7–8; Brosius 2006, pp. 83–84
  11. ↑ Bivar 1983, pp. 28–29
  12. ↑ 12,0 12,1 Curtis 2007, p. 7
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 Katouzian 2009, p. 41
  14. ↑ Garthwaite 2005, p. 67
  15. ↑ 15,0 15,1 Brosius 2006, p. 85
  16. ↑ Bivar 1983, pp. 29–31
  17. ↑ Curtis 2007, p. 8
  18. ↑ 18,0 18,1 Brosius 2006, p. 86
  19. ↑ Bivar 1983, p. 36
  20. ↑ Bivar 1983, pp. 98–99
  21. ↑ 21,0 21,1 Brosius 2006, pp. 85–86
  22. ↑ 22,0 22,1 Bivar 1983, p. 29; Brosius 2006, p. 86; Kennedy 1996, p. 74
  23. ↑ Bivar 1983, pp. 29–31; Brosius 2006, p. 86
  24. ↑ Bivar 1983, p. 31
  25. ↑ Bivar 1983, p. 33; Brosius 2006, p. 86
  26. ↑ Curtis 2007, pp. 10–11; Bivar 1983, p. 33; Garthwaite 2005, p. 76
  27. ↑ 27,0 27,1 Curtis 2007, pp. 10–11; Brosius 2006, pp. 86–87; Bivar 1983, p. 34; Garthwaite 2005, p. 76;
  28. ↑ Garthwaite 2005, p. 76; Bivar 1983, p. 35
  29. ↑ Brosius 2006, pp. 103, 110–113
  30. ↑ Kennedy 1996, p. 73; Garthwaite 2005, p. 77
  31. ↑ Garthwaite 2005, p. 77; Bivar 1983, pp. 38–39
  32. ↑ 32,0 32,1 Brosius 2006, p. 103
  33. ↑ Bivar 1983, p. 34
  34. ↑ Brosius 2006, p. 89; Bivar 1983, p. 35; Shayegan 2007, pp. 83–103
  35. ↑ Bivar 1983, pp. 36–37; Curtis 2007, p. 11; Shayegan 2011, pp. 121–150
  36. ↑ Garthwaite 2005, pp. 76–77; Bivar 1983, pp. 36–37; Curtis 2007, p. 11
  37. ↑ Shayegan 2011, pp. 145–150
  38. ↑ Bivar 1983, pp. 37–38; Garthwaite 2005, p. 77; sien ook Brosius 2006, p. 90 en Katouzian 2009, pp. 41–42
  39. ↑ Torday 1997, pp. 80–81
  40. ↑ Garthwaite 2005, p. 76; Bivar 1983, pp. 36–37; Brosius 2006, pp. 89, 91
  41. ↑ Brosius 2006, p. 89
  42. ↑ Bivar 1983, p. 38; Garthwaite 2005, p. 77
  43. ↑ Bivar 1983, pp. 38–39; Garthwaite 2005, p. 77; Curtis 2007, p. 11; Katouzian 2009, p. 42
  44. ↑ Bivar 1983, pp. 38–39
  45. ↑ Bivar 1983, pp. 40–41; Katouzian 2009, p. 42
  46. ↑ Garthwaite 2005, p. 78
  47. ↑ Bivar 1983, p. 40; Curtis 2007, pp. 11–12; Brosius 2006, p. 90
  48. ↑ Curtis 2007, pp. 11–12
  49. ↑ Brosius 2006, pp. 91–92; Bivar 1983, pp. 40–41
  50. ↑ Bivar 2007, p. 26
  51. ↑ Bivar 1983, p. 41
  52. ↑ Garthwaite 2005, p. 78; Brosius 2006, pp. 122–123
  53. ↑ Brosius 2006, pp. 123–125
  54. ↑ Kurz 1983, p. 560
  55. ↑ 55,0 55,1 Brosius 2006, p. 92
  56. ↑ Kennedy 1996, pp. 73–78; Brosius 2006, p. 91; Sheldon 2010, pp. 12–16
  57. ↑ 57,0 57,1 Kennedy 1996, pp. 77–78
  58. ↑ Assar 2006, p. 62; Shayegan 2011, p. 225; Rezakhani 2013, p. 770
  59. ↑ Shayegan 2011, pp. 188–189.
  60. ↑ 60,0 60,1 Sellwood 1976, p. 2.
  61. ↑ Brosius 2006, pp. 91–92
  62. ↑ Bivar 1983, pp. 44–45
  63. ↑ Bivar 1983, pp. 45–46; Brosius 2006, p. 94
  64. ↑ Bivar 1983, pp. 46–47
  65. ↑ Bivar 1983, p. 47
  66. ↑ Bivar 1983, pp. 48–49; sien ook Katouzian 2009, pp. 42–43
  67. ↑ Bivar 1983, pp. 48–49
  68. ↑ Bivar 1983, p. 49
  69. ↑ Bivar 1983, pp. 49–50; Katouzian 2009, pp. 42–43
  70. ↑ Bivar 1983, pp. 55–56; Garthwaite 2005, p. 79; sien ook Brosius 2006, pp. 94–95 en Curtis 2007, pp. 12–13
  71. ↑ Bivar 1983, pp. 52–55
  72. ↑ Bivar 1983, p. 52
  73. ↑ Katouzian 2009, pp. 42–43; Garthwaite 2005, p. 79; Bivar 1983, pp. 52–55; Brosius 2006, p. 96
  74. ↑ Bivar 1983, pp. 52–55; Brosius 2006, p. 96
  75. ↑ 75,0 75,1 Kennedy 1996, p. 78
  76. ↑ Bivar 1983, pp. 55–56; Brosius 2006, p. 96
  77. ↑ Kennedy 1996, pp. 78–79; Bivar 1983, p. 56
  78. ↑ Bivar 1983, pp. 56–57; Strugnell 2006, p. 243
  79. ↑ 79,0 79,1 79,2 Bivar 1983, p. 57; Strugnell 2006, p. 244; Kennedy 1996, p. 80
  80. ↑ Syme 1939, pp. 214–217
  81. ↑ Bivar 1983, p. 57
  82. ↑ 82,0 82,1 Bivar 1983, pp. 57–58; Strugnell 2006, pp. 239, 245; Brosius 2006, p. 96; Kennedy 1996, p. 80
  83. ↑ Bivar 1983, p. 58; Brosius 2006, p. 96; Kennedy 1996, pp. 80–81; see also Strugnell 2006, pp. 239, 245–246
  84. ↑ Garthwaite 2005, p. 79
  85. ↑ Bivar 1983, pp. 58–59; Kennedy 1996, p. 81
  86. ↑ Bivar 1983, pp. 58–59
  87. ↑ Bivar 1983, pp. 60–63; Garthwaite 2005, p. 80; Curtis 2007, p. 13
  88. ↑ Roller 2010, p. 99
  89. ↑ Burstein 2004, p. 31
  90. ↑ 90,0 90,1 Bivar 1983, pp. 64–65
  91. ↑ Roller 2010, pp. 145–151
  92. ↑ Roller 2010, pp. 138–151; Bringmann 2007, pp. 304–307
  93. ↑ Bivar 1983, pp. 65–66
  94. ↑ Garthwaite 2005, p. 80; sien ook Strugnell 2006, pp. 251–252
  95. ↑ Brosius 2006, pp. 96–97; 136–137; Bivar 1983, pp. 66–67; Curtis 2007, pp. 12–13
  96. ↑ Bivar 1983, p. 67; Brosius 2006, pp. 96–99
  97. ↑ Bivar 1983, p. 68; Brosius 2006, pp. 97–99; sien ook Garthwaite 2005, p. 80
  98. ↑ Bivar 1983, pp. 68–69; Brosius 2006, pp. 97–99
  99. ↑ Bivar 1983, pp. 69–71
  100. ↑ Bivar 1983, p. 71
  101. ↑ Bivar 1983, pp. 71–72
  102. ↑ Bivar 1983, pp. 72–73
  103. ↑ Bivar 1983, p. 73
  104. ↑ Bivar 1983, pp. 73–74
  105. ↑ Bivar 1983, pp. 75–76
  106. ↑ Bivar 1983, pp. 76–78
  107. ↑ Bivar 1983, p. 79
  108. ↑ Bivar 1983, pp. 79–81; Kennedy 1996, p. 81
  109. ↑ Garthwaite 2005, p. 82; Bivar 1983, pp. 79–81
  110. ↑ Bausani 1971, p. 41
  111. ↑ Bivar 1983, p. 81
  112. ↑ Bivar 1983, pp. 81–85
  113. ↑ Bivar 1983, pp. 83–85
  114. ↑ Brosius 2006, pp. 99–100; Bivar 1983, p. 85
  115. ↑ Bivar 1983, p. 86
  116. ↑ Kennedy 1996, pp. 67, 87–88
  117. ↑ Kennedy 1996, p. 87
  118. ↑ Kennedy 1996, pp. 87–88; sien ook Kurz 1983, pp. 561–562
  119. ↑ Sheldon 2010, pp. 231–232
  120. ↑ Sheldon 2010, pp. 9–10, 231–235
  121. ↑ Bivar 1983, pp. 86–87
  122. ↑ Bivar 1983, p. 88; Curtis 2007, p. 13; Lightfoot 1990, p. 117
  123. ↑ Lightfoot 1990, pp. 117–118; sien ook Bivar 1983, pp. 90–91
  124. ↑ Bivar 1983, pp. 88–89
  125. ↑ Dr. Aaron Ralby (2013). "Emperor Trajan, 98–117: Greatest Extent of Rome". Atlas of Military History. Parragon. p. 239. ISBN 978-1-4723-0963-1.
  126. ↑ Bivar 1983, pp. 88–90; Garthwaite 2005, p. 81; Lightfoot 1990, p. 120; sien ook Katouzian 2009, p. 44
  127. ↑ Bivar 1983, pp. 90–91
  128. ↑ Mommsen 2004, p. 69
  129. ↑ Brosius 2006, p. 100; sien ook Lightfoot 1990, p. 115; Garthwaite 2005, p. 81; en Bivar 1983, p. 91
  130. ↑ Bivar 1983, pp. 92–93
  131. ↑ Bivar 1983, p. 93
  132. ↑ Brosius 2006, p. 100; Bivar 1983, pp. 93–94
  133. ↑ Curtis 2007, p. 13; Bivar 1983, pp. 93–94
  134. ↑ 134,0 134,1 134,2 Bivar 1983, pp. 94–95
  135. ↑ 135,0 135,1 Brosius 2006, p. 101; Bivar 1983, pp. 95–96; Curtis 2007, p. 14; sien ook Katouzian 2009, p. 44
  136. ↑ Frye 1983, pp. 173–174
  137. ↑ Norman A. Stillman The Jews of Arab Lands pp 22 Jewish Publication Society, 1979 ISBN 0-8276-1155-2
  138. ↑ International Congress of Byzantine Studies Proceedings of the 21st International Congress of Byzantine Studies, Londen, 21-26 Augustus 2006, Volumes 1-3 pp 29. Ashgate Pub Co, 30 September 2006 ISBN 0-7546-5740-X
  139. ↑ Widengren 1983, pp. 1261–1262
  140. ↑ Yarshater 1983, p. 359
  141. ↑ Widengren 1983, p. 1261
  142. ↑ Garthwaite 2005, pp. 75–76
  143. ↑ Garthwaite 2005, p. 67; Widengren 1983, p. 1262; Brosius 2006, pp. 79–80
  144. ↑ 144,0 144,1 Widengren 1983, p. 1262
  145. ↑ Widengren 1983, p. 1265
  146. ↑ Garthwaite 2005, pp. 75–76; Widengren 1983, p. 1263; Brosius 2006, pp. 118–119
  147. ↑ Widengren 1983, p. 1263; Brosius 2006, pp. 118–119
  148. ↑ Garthwaite 2005, pp. 67, 75; Bivar 1983, p. 22
  149. ↑ Garthwaite 2005, p. 75; Bivar 1983, pp. 80–81
  150. ↑ Kurz 1983, p. 564; sien ook Brosius 2006, p. 138
  151. ↑ Widengren 1983, pp. 1261, 1264
  152. ↑ Widengren 1983, p. 1264
  153. ↑ Widengren 1983, pp. 1265–1266
  154. ↑ 154,0 154,1 Widengren 1983, pp. 1265, 1267
  155. ↑ Brosius 2006, p. 80; Posch 1998, p. 363
  156. ↑ Posch 1998, p. 358
  157. ↑ Watson 1983, pp. 541–542
  158. ↑ Wang 2007, p. 90
  159. ↑ Wang 2007, pp. 89–90; Brosius 2006, pp. 90–91, 122
  160. ↑ Brosius 2006, p. 118; sien ook Wang 2007, p. 90 vir ’n soortgelyke vertaling
  161. ↑ Garthwaite 2005, pp. 67–68
  162. ↑ Widengren 1983, p. 1263
  163. ↑ Lukonin 1983, p. 701
  164. ↑ Lukonin 1983, p. 701; Curtis 2007, pp. 19–21
  165. ↑ Brosius 2006, pp. 113–114
  166. ↑ Brosius 2006, pp. 115–116
  167. ↑ 167,0 167,1 Brosius 2006, pp. 103–104
  168. ↑ Brosius 2006, p. 119
  169. ↑ Lukonin 1983, pp. 699–700
  170. ↑ Lukonin 1983, pp. 700–704
  171. ↑ Brosius 2006, pp. 99–100, 104
  172. ↑ Brosius 2006, pp. 104–105, 117–118
  173. ↑ "Strabo, Geografika, boek 11, hoofstuk 9, afdeling 3". www.perseus.tufts.edu. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 21 Desember 2016. Besoek op 11 September 2017.
  174. ↑ Lukonin 1983, pp. 704–705
  175. ↑ Lukonin 1983, p. 704; Brosius 2006, p. 104
  176. ↑ Brosius 2006, pp. 116, 122; Sheldon 2010, pp. 231–232
  177. ↑ 177,0 177,1 Kennedy 1996, p. 84
  178. ↑ Wang 2007, pp. 99–100
  179. ↑ 179,0 179,1 Brosius 2006, p. 120; Garthwaite 2005, p. 78
  180. ↑ Brosius 2006, p. 120; Kennedy 1996, p. 84
  181. ↑ Brosius 2006, pp. 116–118; sien ook Garthwaite 2005, p. 78 en Kennedy 1996, p. 84
  182. ↑ Brosius 2006, p. 120; Garthwaite 2005, p. 78; Kurz 1983, p. 561
  183. ↑ 183,0 183,1 Kennedy 1996, p. 83
  184. ↑ Curtis 2007, pp. 9, 11–12, 16
  185. ↑ Curtis 2007, pp. 7–25; Sellwood 1983, pp. 279–298
  186. ↑ Sellwood 1983, p. 280
  187. ↑ Sellwood 1983, p. 282
  188. ↑ Curtis 2007, pp. 14–15; sien ook Katouzian 2009, p. 45
  189. ↑ Garthwaite 2005, p. 85; Curtis 2007, pp. 14–15
  190. ↑ Curtis 2007, p. 11
  191. ↑ 191,0 191,1 Curtis 2007, p. 16
  192. ↑ Garthwaite 2005, pp. 80–81; sien ook Curtis 2007, p. 21 en Schlumberger 1983, p. 1030
  193. ↑ Bivar 1983, p. 56
  194. ↑ 194,0 194,1 Shahbazi 1987, p. 525
  195. ↑ Garthwaite 2005, p. 85; Brosius 2006, pp. 128–129
  196. ↑ Lukonin 1983, p. 697
  197. ↑ Lukonin 1983, p. 687; Shahbazi 1987, p. 525
  198. ↑ Duchesne-Guillemin 1983, pp. 867–868
  199. ↑ 199,0 199,1 Katouzian 2009, p. 45
  200. ↑ Neusner 1983, pp. 909–923
  201. ↑ Asmussen 1983, pp. 924–928
  202. ↑ 202,0 202,1 Brosius 2006, p. 125
  203. ↑ Garthwaite 2005, pp. 68, 83–84; Colpe 1983, p. 823; Brosius 2006, p. 125
  204. ↑ Duchesne-Guillemin 1983, pp. 872–873
  205. ↑ Colpe 1983, p. 844
  206. ↑ Katouzian 2009, p. 45; Brosius 2006, pp. 102–103
  207. ↑ Bivar 1983, pp. 85–86; Garthwaite 2005, pp. 80–81; Duchesne-Guillemin 1983, p. 867
  208. ↑ Garthwaite 2005, p. 67; Asmussen 1983, pp. 928, 933–934
  209. ↑ Emmerick 1983, p. 957
  210. ↑ Demiéville 1986, p. 823; Zhang 2002, p. 75
  211. ↑ 211,0 211,1 211,2 211,3 Brosius 2006, p. 127
  212. ↑ 212,0 212,1 212,2 212,3 212,4 Brosius 2006, p. 128
  213. ↑ Brosius 2006, p. 127; sien ook Schlumberger 1983, pp. 1041–1043
  214. ↑ Brosius 2006, pp. 129, 132
  215. ↑ Brosius 2006, p. 127; Garthwaite 2005, p. 84; Schlumberger 1983, pp. 1049–1050
  216. ↑ Schlumberger 1983, p. 1053
  217. ↑ Brosius 2006, pp. 111–112
  218. ↑ 218,0 218,1 Garthwaite 2005, p. 84; Brosius 2006, p. 128; Schlumberger 1983, p. 1049
  219. ↑ Brosius 2006, pp. 132–134
  220. ↑ Bivar 1983, pp. 91–92
  221. ↑ 221,0 221,1 221,2 Brosius 2006, pp. 134–135
  222. ↑ Curtis 2007, p. 15
  223. ↑ Curtis 2007, p. 17
  224. ↑ Brosius 2006, pp. 108, 134–135
  225. ↑ Brosius 2006, p. 101
  226. ↑ Brosius 2006, pp. 101–102; Curtis 2007, p. 15
  227. ↑ Brosius 2006, p. 106
  228. ↑ Boyce 1983, p. 1151
  229. ↑ Boyce 1983, pp. 1158–1159
  230. ↑ Boyce 1983, pp. 1154–1155; sien ook Kennedy 1996, p. 74
  231. ↑ 231,0 231,1 231,2 231,3 231,4 231,5 231,6 Maria Brosius, “WOMEN i. In Pre-Islamic Persia”, Encyclopædia Iranica, aanlyn uitgawe, 2021, beskikbaar by WOMEN i. In Pre-Islamic Persia (besoek op 26 Januarie 2021). Oorspronklik gepubliseer: 1 Januarie 2000. Encyclopædia Iranica, aanlyn uitgawe, New York, 1996- https://iranicaonline.org/articles/women-i
  232. ↑ Lerouge, Ch. 2007. L’image des Parthes dans le monde gréco-romain. Stuttgart.
  233. ↑ Kaim, B. 2016. “Women, Dance and the Hunt: Splendour and Pleasures of Court Life in Arsacid and Early Sasanian Art.” In V.S. Curtis, E.J. Pendleton, M. Alram en T. Daryaee (reds.), The Parthian and Early Sasanian Empires: Adaptation and Expansion, Oxford, 90–105
  234. ↑ N. C. Debevoise, A Political History of Parthia, Chicago, 1938.
  235. ↑ J. Oelsner, “Recht im hellenistischen Babylon,” in Legal Documents of the Hellenistic World, reds. M.J. Geller en H. Maehler, Londen, 1995, pp. 106–148.

Bronne

wysig
  • An, Jiayao (2002), "When Glass Was Treasured in China", in Juliano, Annette L., Judith A. Lerner, Silk Road Studies: Nomads, Traders, and Holy Men Along China's Silk Road, 7, Turnhout: Brepols Publishers, pp. 79–94, ISBN 978-2-503-52178-7 .
  • Assar, Gholamreza F. (2006). A Revised Parthian Chronology of the Period 91-55 BC. ISBN 978-8-881-47453-0. ISSN 1128-6342. {{cite book}}: |journal= ignored (hulp)
  • Ball, Warwick (2016), Rome in the East: Transformation of an Empire, 2nd Edition, Londen & New York: Routledge, ISBN 978-0-415-72078-6 .
  • Bausani, Alessandro (1971), The Persians, from the earliest days to the twentieth century, New York: St. Martin's Press, pp. 41, ISBN 978-0-236-17760-8, https://archive.org/details/persiansfromearl0000baus/page/41 .
  • Bivar, A.D.H. (2007), "Gondophares and the Indo-Parthians", in Curtis, Vesta Sarkhosh and Sarah Stewart, The Age of the Parthians: The Ideas of Iran, 2, London & New York: I.B. Tauris & Co Ltd., in association with the London Middle East Institute at SOAS and the British Museum, pp. 26–36, ISBN 978-1-84511-406-0 .
  • Bringmann, Klaus (2007) [2002]. A History of the Roman Republic (in Engels). Vertaal deur W. J. Smyth. Cambridge: Polity Press. ISBN 978-0-7456-3371-8.
  • Brosius, Maria (2006), The Persians: An Introduction, Londen & New York: Routledge, ISBN 978-0-415-32089-4 .
  • Burstein, Stanley M. (2004), The Reign of Cleopatra, Westport, CT: Greenwood Press, ISBN 978-0-313-32527-4, https://archive.org/stream/ReignOfCleopatra/Reign%20of%20cleopatra_djvu.txt. 
  • Curtis, Vesta Sarkhosh (2007), "The Iranian Revival in the Parthian Period", in Curtis, Vesta Sarkhosh, Sarah Stewart, The Age of the Parthians: The Ideas of Iran, 2, London & New York: I.B. Tauris & Co Ltd., in association with the London Middle East Institute at SOAS and the British Museum, pp. 7–25, ISBN 978-1-84511-406-0 .
  • de Crespigny, Rafe (2007), A Biographical Dictionary of Later Han to the Three Kingdoms (23–220 AD), Leiden: Koninklijke Brill, ISBN 978-90-04-15605-0 .
  • De Jong, Albert (2008). "Regional Variation in Zoroastrianism: The Case of the Parthians". Bulletin of the Asia Institute. 22. JSTOR 24049232..
  • Demiéville, Paul (1986), "Philosophy and religion from Han to Sui", in Twitchett and Loewe, Cambridge History of China: the Ch'in and Han Empires, 221 B.C. – A.D. 220, 1, Cambridge: Cambridge University Press, pp. 808–872, ISBN 978-0-521-24327-8 .
  • Ebrey, Patricia Buckley (1999), The Cambridge Illustrated History of China, Cambridge: Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-66991-7, https://archive.org/details/cambridgeillustr00ebre  (slapband).
  • Garthwaite, Gene Ralph (2005), The Persians, Oxford & Carlton: Blackwell Publishing, Ltd., ISBN 978-1-55786-860-2 .
  • Green, Tamara M. (1992), The City of the Moon God: Religious Traditions of Harran, BRILL, ISBN 978-90-04-09513-7 .
  • Howard, Michael C. (2012), Transnationalism in Ancient and Medieval Societies: the Role of Cross Border Trade and Travel, Jefferson: McFarland & Company .
  • Katouzian, Homa (2009), The Persians: Ancient, Medieval, and Modern Iran, New Haven & Londen: Yale University Press, ISBN 978-0-300-12118-6 .
  • Kennedy, David (1996), "Parthia and Rome: eastern perspectives", The Roman Army in the East, Ann Arbor: Cushing Malloy Inc., Journal of Roman Archaeology: Supplementary Series Number Eighteen, pp. 67–90, ISBN 978-1-887829-18-2 
  • Lightfoot, C.S. (1990), "Trajan's Parthian War and the Fourth-Century Perspective", The Journal of Roman Studies 80: 115–126, doi:10.2307/300283 
  • Mawer, Granville Allen (2013), "The Riddle of Cattigara", Mapping Our World: Terra Incognita to Australia, Canberra: National Library of Australia, pp. 38–39, ISBN 978-0-642-27809-8 .
  • Mommsen, Theodor (2004), The Provinces of the Roman Empire: From Caesar to Diocletian, 2, Piscataway (New Jersey): Gorgias Press, ISBN 978-1-59333-026-2 .
  • Morton, William S.; Lewis, Charlton M. (2005), China: Its History and Culture, New York: McGraw-Hill, ISBN 978-0-07-141279-7 .
  • Olbrycht, Marek Jan (2016). "The Sacral Kingship of the early Arsacids. I. Fire Cult and Kingly Glory". Anabasis. 7: 91–106.
  • Posch, Walter (1998), "Chinesische Quellen zu den Parthern", in Weisehöfer, Josef (in de), Das Partherreich und seine Zeugnisse, Historia: Zeitschrift für alte Geschichte, vol. 122, Stuttgart: Franz Steiner, pp. 355–364 .
  • Rezakhani, Khodadad (2013). "Arsacid, Elymaean, and Persid Coinage". In Potts, Daniel T. (red.). The Oxford Handbook of Ancient Iran. Oxford University Press. ISBN 978-0199733309.
  • Roller, Duane W. (2010), Cleopatra: a biography, Oxford: Oxford University Press, ISBN 978-0-19-536553-5, https://books.google.com/books?id=EZo6DwAAQBAJ. 
  • Sellwood, David (1976). "The Drachms of the Parthian "Dark Age"". The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland. Cambridge University Press. 1 (1): 2–25. doi:10.1017/S0035869X00132988. JSTOR 25203669.
  • Shahbazi, Shahpur A. (1987), "Arsacids. I. Origin", Encyclopaedia Iranica 2: 255 
  • Shayegan, Rahim M. (2007), "On Demetrius II Nicator's Arsacid Captivity and Second Rule", Bulletin of the Asia Institute 17: 83–103 
  • Shayegan, Rahim M. (2011), Arsacids and Sasanians: Political Ideology in Post-Hellenistic and Late Antique Persia, Cambridge: Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-76641-8 
  • Sheldon, Rose Mary (2010), Rome's Wars in Parthia: Blood in the Sand, London & Portland: Valentine Mitchell, ISBN 978-0-85303-981-5 
  • Strugnell, Emma (2006), "Ventidius' Parthian War: Rome's Forgotten Eastern Triumph", Acta Antiqua 46 (3): 239–252, doi:10.1556/AAnt.46.2006.3.3 
  • Syme, Ronald (1939), The Roman Revolution, Oxford: Oxford University Press, ISBN 978-0-19-280320-7 
  • Torday, Laszlo (1997), Mounted Archers: The Beginnings of Central Asian History, Durham: The Durham Academic Press, ISBN 978-1-900838-03-0 
  • Wang, Tao (2007), "Parthia in China: a Re-examination of the Historical Records", in Curtis, Vesta Sarkhosh and Sarah Stewart, The Age of the Parthians: The Ideas of Iran, 2, London & New York: I.B. Tauris & Co Ltd., in association with the London Middle East Institute at SOAS and the British Museum, pp. 87–104, ISBN 978-1-84511-406-0 .
  • Waters, Kenneth H. (1974), "The Reign of Trajan, part VII: Trajanic Wars and Frontiers. The Danube and the East", in Temporini, Hildegard, Aufstieg und Niedergang der römischen Welt. Principat. II.2, Berlin: Walter de Gruyter, pp. 415–427 .
  • Wood, Frances (2002), The Silk Road: Two Thousand Years in the Heart of Asia, Berkeley & Los Angeles: University of California Press, ISBN 978-0-520-24340-8, https://archive.org/details/silkroadtwothous0000wood .
  • Yü, Ying-shih (1986), "Han Foreign Relations", in Twitchett, Denis and Michael Loewe, Cambridge History of China: the Ch'in and Han Empires, 221 B.C. – A.D. 220, 1, Cambridge: Cambridge University Press, pp. 377–462, ISBN 978-0-521-24327-8 .
  • Young, Gary K. (2001), Rome's Eastern Trade: International Commerce and Imperial Policy, 31 BC - AD 305, Londen & New York: Routledge, ISBN 978-0-415-24219-6 .
  • Zhang, Guanuda (2002), "The Role of the Sogdians as Translators of Buddhist Texts", in Juliano, Annette L. & Judith A. Lerner, Silk Road Studies: Nomads, Traders, and Holy Men Along China's Silk Road, 7, Turnhout: Brepols Publishers, pp. 75–78, ISBN 978-2-503-52178-7 .
  • Daryaee, Touraj (2012). The Oxford Handbook of Iranian History. Oxford University Press. pp. 1–432. ISBN 978-0-19-987575-7. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 1 Januarie 2019. Besoek op 10 Februarie 2019.

Nog leesstof

wysig
  • Neusner, J. (1963), "Parthian Political Ideology", Iranica Antiqua 3: 40–59 
  • Schippmann, Klaus (1987), "Arsacid ii. The Arsacid dynasty", Encyclopaedia Iranica, 2, New York: Routledge & Kegan Paul, pp. 526–535 

Eksterne skakels

wysig
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Partiese_Ryk&oldid=2707539"