Graaff-Reinet

Graaff-Reinet is 'n dorp in die Dr Beyers Naudé Plaaslike Munisipaliteit (provinsie Oos-Kaap, Suid-Afrika) met sowat 36 000 inwoners, insluitend die buurt uMasizakhe. Die dorp is in 1786 gestig en is die vierde oudste blanke nedersetting in Suid-Afrika.

Graaff-Reinet (insluitend uMasizakhe)
Dorp
Graaff-Reinet uit die Vallei van Verlatenheid gesien.
Graaff-Reinet  Graaff-Reinet se ligging in Oos-Kaap
Koördinate: 32°15′8″S 24°32′16″O
Land	Suid-Afrika
Provinsie	Oos-Kaap
Distrik	Sarah Baartman
Munisipaliteit	Dr Beyers Naudé
Stigting	19 Julie 1786
Oppervlak
• Totaal	203,6 km2 (78,6 vk. myl)
Hoogte	756 m (2 480 ft)
Bevolking  (2011)
• Totaal	35 672
• Digtheid	175/km2 (450/vk. myl)
Rasverdeling (2011)
• Wit mense	8.7%
• Indiërs/Asiërs	0.5%
• Bruin mense	62.2%
• Swart mense	28.2%
• Ander	0.4%
Taal (2011)
• Afrikaans	76.0%
• Xhosa	18.9%
• Engels	3.6%
• Ander	1.5%
Poskode (strate)	6286, 6280, 6281
Poskode (posbusse)	6445
Skakelkode	049

Graaff-Reinet lê aan die voet van die Sneeuberge en Spandaukop, in 'n perdeskoenkronkel wat deur die Sondagsrivier gemaak word en te midde van die Karoo se dorre halfwoestyn. Die dorp, wat ook as die "Juweel van die Karoo" bekendstaan, is die godsdienstige, kulturele, onderwys- en landbousentrum van die Middelland. Veeteelt (veral skape en volstruise) en handel is die basis van die plaaslike ekonomie. Die N9 nasionale pad gaan deur die dorp.

Geskiedenis

Die NG Kerk (Grootkerk) op Graaff-Reinet is van 1885 tot 1887 opgerig. Die ontwerp is gegrond op die Salisbury-katedraal in Engeland.

Graaff-Reinet: Die Ou Drostdy

Graaff-Reinet se stadsaal

In die 18de eeu het die boere se perdekommando's, wat van die Kaap af ooswaarts getrek het, die gebied van die Kamdeboovlakte en die Sneeuberge bereik. Die eerste plase aan die voet van die Sneeuberge het tussen 1770 en 1780 ontstaan. Onrus, wetteloosheid en talle botsings met die Xhosas het die vroeë geskiedenis van Graaff-Reinet gekenmerk. Eers met die aanstelling van 'n landdros, wat wet en orde moes handhaaf, het die vreedsame ontwikkeling van die dorp plaasgevind.

Mauritz Woeke, die eerste landdros, is op 13 Desember 1785 na die destydse grensgebied gestuur. Hy het die distrik en woonplek, wat hy vir homself uitgesoek het, na die destydse Kaapse goewerneur, Jacob van de Graaff, en sy vrou Cornelia (gebore Reinet), genoem. Die grense van die nuwe landdrosdistrik, die vierde in die land naas Kaapstad, Stellenbosch en Swellendam, is op 19 Julie 1786 in 'n kennisgewing van die regering, 'n sogenaamde "plakkaat", geproklameer. Die Kaapse goewerneur het die dokument op 30 Augustus 1786 onderteken.

Die dorp se stigting was vroeg in 'n wisselvallige tydperk in die Kaap se geskiedenis. In die volgende twintig jaar was daar vier regerings in die kolonie – eers die Nederlanders, wat deur die Britte opgevolg is, daarna weereens die Nederlandse Bataviërs en in 1806 weer die Britte. Die onafhanklike "Colonie van Graaff-Reinet," wat in 1795 uitgeroep is (soms verkeerdelik die Republiek van Graaff-Reinet genoem), is 'n kortstondige episode in die dorp se geskiedenis.

In 1794 het die ontevredenheid, bitterheid en opstandigheid in Graaff-Reinet teenoor die VOC-bewind groter geword. Op 29 Januarie 1795 het 'n aantal burgers onder Adriaan van Jaarsveld naby Graaff-Reinet bymekaar gekom en 'n dokument opgestel waarin hulle verklaar het dat dit landdros Maynier se oogmerk was om "het volk" die "spaanschen juk weder op te setten". Dit was 'n verwysing na hul Nederlandse voorsate wat nie bereid was om onder die Spaanse juk te staan nie. Hulle het geëis dat Maynier en "zijn ontaarde cabale" van hul gesag sou afstand doen en padgee. Op 6 Februarie het die ondertekenaars die eis aan Maynier bekend gemaak, en is hy na die Kaap, terwyl die administrasie deur sy sekretaris voortgesit is.

Die antwoord wat die Graaff-Reinetters van die Kaap gekry het, het hulle nie tevrede gestel nie, en op 16 Junie 1795 het sowat 200 gewapende manne voor die landdroshof verskyn en die bestuur oorgeneem. Die Graaff-Reinetters het egter nie die eerste Afrikaanse "republiek" gestig, soos soms in later jare beweer is nie. Hulle wou nie onder die gesag van die Kompanjie staan nie, wel van Nederland as 'n onafhanklike "colonie." Die distrik van Swellendam het 'n soortgelyke rebellie ondervind. Die opstand is onderdruk na die eerste besetting van die Kaapkolonie deur die Britte (1795–1803) kort na die Graaff-Reinetse "onafhanklikheidsverklaring."

Vanaf 1804 het die Sweedse burgemeester van Graaff-Reinet, Andries Stockenström, en die Franse argitek Louis Thibault met 'n ambisieuse bouprogram begin. tydens die Bataafse bewind aan die Kaap. Die tweede inval en besetting van die Kaap deur Brittanje het in 1806 plaasgevind, wat die Kaapkolonie onder die Britse juk vir meer as 'n eeu geplaas het (tot stigting van die Unie van Suid-Afrika in 1910).

Die plaaslike landbou is in die dertigerjare van die 19de eeu deur 'n ernstige droogte geknel, en talle boere het die gebied vir goed verlaat om by die Groot Trek na die binneland, met sy vrugbare boerderygrond, aan te sluit. Aangesien die pad oor die Sneeuberge nie maklik begaanbaar was nie, is talle besittings agtergelaat, wat van Graaff-Reinet nog steeds 'n eersterangse plek vir liefhebbers van historiese geboue en plaaslike geel- en stinkhoutmeubels maak.

Die agtergelate plase is deur nuwe immigrante uit Brittanje en Oos-Kaapse 1820-Setlaars, wat hulle in die gebied gevestig het, oorgeneem.

Graaff-Reinet het in die veertigerjare tot 'n belangrike sentrum van die wolproduksie en handel in huide en velle en ivoor gegroei. Danksy die welvaart van die landbou en handel het die dorp in hierdie tydperk sy "Goue Eeu" beleef, wat tot die negentigerjare voortgeduur het.

Die dorp het ook 'n belangrike rol as onderwyssentrum gespeel, met die stigting van talle privaat skole en die opening van die Graaff-Reinet-kollege in 1861. Die eerste plaaslike koerant, The Graaff-Reinet Herald, het vanaf Augustus 1852 verskyn.

Met die ontdekking van goud aan die Witwatersrand en die stigting van Johannesburg in 1886 het die dorp ekonomiese agteruitgang beleef. Maar anders as in die Goudstad het hierdie agteruitgang die bewaring van die dorp se geskiedkundige erfenis verseker. Groot restourasieprojekte is gedurende die 20ste eeu aangepak, en daar is nou sowat 250 nasionale gedenkwaardighede op Graaff-Reinet, waaronder pragtige voorbeelde van die Kaaps-Hollandse en Victoriaanse boustyle.

Die pragtige Karoo-bergveld van die omgewing word as natuurreservaat bewaar, tot so 'n mate dat die dorp nou te midde van die Kamdeboo Nasionale Park lê.

Bekende Graaff-Reinetters

Vroeë geskiedenis

• Adriaan van Jaarsveld. Kommandant van die Boere in die distrik en later leier van die onafhanklike Colonie van Graaff-Reinet in 1795. Die eerste Graaff-Reinet inwoner wat in die tronk in die Kasteel in Kaapstad gesterf het.
• Andries Wilhelmus Jacobus Pretorius (27 November 1798 – 23 Julie 1853) Voortrekkerleier wat deelgeneem het aan die Slag van Bloedrivier (16 Des 1838); was instrumenteel in die stigting van die ZAR (Zuid-Afrikaanse Republiek), asook die vroeëre maar kortstondige Republiek van Natalia. Die stad Pretoria is na hom vernoem.
• Andries Hendrik Potgieter, Voortrekkerleier, is op 19 Desember 1792 in Graaff-Reinet gebore
• Lourens Jacobus Wepener (Louw Wepener) (1812–1865) in Graaff-Reinet gebore. Kommandant van die Oranje Vrystaat; sterf in die 2de Oranje Vrystaat-Basoetoe oorlog terwyl hy deel was van die bestorming van Moshoeshoe I, grondlegger van die Basoetoevolk. Hy was beroemd vir sy heldhaftigheid. Die dorp Wepener (gestig 1867) is na hom genoem.
• Marthinus Wessel Pretorius. (1819–1901) Boerekryger en staatsman, president ZAR (1857–1871), gebore in Graaff-Reinet, die seun van Andries Pretorius. Volg sy vader op as kommandant-generaal in 1853, verkies as president van die ZAR, en van die Oranje Vrystaat (1859–1863). Hy veg teen die Britte in 1877, totdat die onafhanklikheid van die Republiek in 1881 erken was, en het daarna afgetree.
• Gerrit Maritz, (1798 – 23 September 1838) Voortrekkerleier na wie Pietermaritzburg gedeeltelik vernoem is, was ’n wamaker in die dorp.
• Jacobus Nicolaas Boshoff (31 Januarie 1808 – 21 April 1881) was die tweede president van die Oranje Vystaat van 1855 tot 1859. Hy is gebore in Kogmanskloof, Montagu en gaan skool te Swellendam en Graaff-Reinet, waar hy vir ’n verdere 14 jaar gewerk het.
• Thomas François Burgers (15 April 1834 – 9 Desember 1881) was die vierde president van die ZAR van 1871 tot 1877. Hy was die jongste kind van Barend en Elizabeth Burger van die plaas Langefontein in die Camdeboo distrik van Graaff Reinet.
• Generaal Nicolas Jacobus Smit (30 Mei 1837–1896), kommandant van die Boeremagte tydens die veldslae van Ingogo en Majuba. Lid van die Volksraad (parlement) en vise-president van die ZAR in 1887. Pruise het hom tot ’n Ridder van die Rooi Arend verhef, terwyl Nederland vir hom hul hoogste toekenning as Kommandeur van die Orde van die Nederlandse Leeu gemaak het. Portugal het hom ook die hoogste toekenning van hul land gegee. Gebore te Doornbos, Graaff-Reinet distrik, op 30 Mei 1837, oorlede in Pretoria 4 April 1896.

Kerkleiers

• Ds. Andrew Murray (26 Mei 1794 – 24 Julie 1866) predikant van Skotland wat van 1822 tot 1866 predikant van die NG kerk (die latere Grootkerk) op Graaff-Reinet was. Buiten sy jare lange diens as voorsitter van die Ring van Graaff-Reinet, is ds. Murray in 1834 tot skriba en in 1837 moderator van die Kaapse Kerk verkies. Hy het ook 'n groot rol gespeel in die totstandkoming van die NG Sendingkerk op Wellington in 1881.
• Ds. Charles Murray (Graaff-Reinet, 26 Februarie 1833 – Graaff-Reinet, 1904) was die vierde van ds. Andrew Murray sr. se vyf seuns wat predikant in die Nederduitse Gereformeerde Kerk geword het. Hy volg sy vader as predikant op Graaff-Reinet in 1866 op en dien in die gemeente tot 1904. Vader en seun het die gemeente 82 jaar lank van 1822 tot 1904 gedien. Tydens Charles se dienstyd is die huidige kerkgebou, een van die grootste en sierlikste in die land en losweg gegrond op die Salisbury-katedraal, op 10 September 1887 ingewy.
• Dr. Daniel François Malan (22 Mei 1874 – 7 Februarie 1959). Dr. D.F. Malan was eerste minister van Suid-Afrika 1948–1954 waartydens die apartheidsbeleid op die wetboek geplaas is. ’n Geordende predikant van die NG Kerk in Graaff-Reinet van 1912 tot 1915, toe hy as redakteur van Die Burger koerant aangestel is. Hy beklee die 81ste plek op die lys van die top-100 Groot Suid-Afrikaners lys.
• Ds. Jozua Francois Naudé (20 Maart 1873 – 27 Augustus 1948) word NG predikant op Graaff-Reinet in 1921, waar hy vir 27 jaar sou dien in die Grootkerk. As vurige Afrikaner was hy instrumenteel in die invoer van Afrikaans as onderrigtaal (in plaas van Nederlands) in die Boy's College, met dr. G. von W. Eybers as skoolhoof. Dit het die Engelstalige inwoners van Graaff-Reinet ontstel, en onder ds. Jozua Naudé se leiding word die Hoër Volkskool in 1922 gestig as die eerste Afrikaanse hoërskool in die destydse Kaapland, en die tweede in Suid-Afrika, met dr. Eybers as eerste skoolhoof. Sy aandrang om in Afrikaans te preek het sommige lidmate andermaal ontstel, wat Nederlands of Engels verkies het. Dit lei uiteindelik tot ’n kerklike skeuring en die stigting van die Nuwe kerk, met die doel om in Engels te preek – iets wat toe nooit gebeur het nie.
• Ds. Beyers Naudé (10 Mei 1915 – 7 September 2004) was ’n NG predikant, teoloog en kerkhervormer, bekend vir sy teenkanting van apartheid. Bekend as oom Bey. Hy het in 2004 die 36ste plek behaal onder die top-100 Groot Suid-Afrikaners. Ds. J.F. Naudé was sy vader.

Politiek

• Robert Sobukwe (5 Desember 1924 ; 27 Februarie 1978) was ’n Suid-Afrikaanse politieke aktivis en stigter van die PAC (Pan Africanist Congress). Sobukwe is in Graaff-Reinet gebore. In 2004 was Sobukwe verkies tot die 42ste plek van die Top 100 Groot Suid-Afrikaners.
• Matthew Goniwe (1947–1985) Onderwyser en politieke aktivis; in 1977 is hy gearresteer en gevonnis tot 4 jaar tronkstraf onder die Onderukking van Kommunisme Wet. In 1982 gee hy onderwys aan ’n plaaslike skool. Op 27 Junie 1985 is Goniwe en 3 ander politieke aktiviste, bekend as die "Cradock Vier", deur die veiligheidspolisie op 27 Junie 1985 doodgeskiet.

Wetenskaplikes

• Francis Guthrie wiskundige bekend vir sy vierkleurteorema, en botanis.
• Harry Bolus botanis en stigter van die Bolus Herbarium.
• Andrew Geddes Bain (1797 – 20 October 1864), geoloog, padbouer, paleontoloog en ontdekkingsreisiger. Woon van 1822 tot 1835 en werk as saalmaker in Graaff-Reinet. Help met die konstruksie van die Oubergpas en hou toesig oor die konstruksie van die Van Ryneveldpas. Bouer van agt bergpasse, insluitende Michellspas en Bainskloofpas.
• Thomas Charles John Bain (29 September 1830–1893) was nog beter bekend as padbouer as sy vader. Bou 24 bergpasse, waaronder die Robinson-, Tradouw-, en Swartbergpasse, en Kogmanskloofpad. Gebore in Graaff-Reinet as die tweede seun en sewende kind van Andrew Geddes Bain.
• Prof James Leonard Brierley Smith (26 Oktober 1897 – 7 Januarie 1968) bekende igtioloog (viskundige) is in Graaff-Reinet gebore. Hy was die eerste persoon wat in 1938 die selakant geïdentifiseer het, wat tot toe as uitgestorwe beskou was. Later professor in igtiologie aan Rhodes-universiteit.
• Dr Sidney Henry Southey Rubidge (31 Mei 1887–1970) Boer van 'Wellwood' plaas in die distrik; sy stokperdjie om fossiele te versamel het vir hom wêreldbekendheid op die gebied van paleontologie gebring. Sy versameling van fossiele word gehuisves in ’n fossielmuseum op 'Wellwood". Stigterslid van die Merinoramtelersvereniging van SA, tans bekend as die Nasionale Wolkwekersvereniging van SA.
• Johannes Jacobus Brummer (Joe) is gebore in Graaff-Reinet op 2 September 1921. Ekonomiese geoloog verantwoordelik vir die ontdekking van koper in Zambië, nikkel, koper, en sinkneerslae in Manitoba, asook sink en uraanneerslae in Saskatchewan, Kanada. Ontvanger van die Barlow Goue Medalje (CIM) in 1978 en in 1984 het die Geologiese Genootskap van Kanada (GAC) hom die Duncan R. Derry medalje vir sy bydrae tot ekonomiese geologie toegeken.
• Prof James William Kitching (6 Februarie 1922 – 24 Desember 2003) word groot in die Graaff-Reinet distrik; bekende werweldier- (vertebraat) paleontoloog en ontdekker van fossiele.
• William Smith bekende wetenskaps- en wiskunde-onderwyser op televisie. Matrikuleer aan Union High Skool in Graaff-Reinet. In 2004, was verkies tot die 86ste posisie in die Top 100 Groot Suid-Afrikaners lys.

Sport

• Douglas Proudfoot, eerste kaptein van die Graaff-Reinet Gholfklub in 1894 en SA Amateur gholfkampioen van 1893–1900 en weer in 1902
• Arthur Edward Ochse, (gebore 11 Maart 1870 in Graaff-Reinet, sterf 11 April 1918 in Frankryk) SA krieketspeler wat twee toetse vir SA gespeel het in 1888–1889. Bekend as 'Okey" was hy vir meer as ’n eeu die jonste krieketspeler wat vir SA gespeel het sedert sy 19de verjaardag.
• Chum Ochse, Johannes Karl "Chum" Ochse is op 9 Februarie 1925 in Graaff-Reinet gebore en was 'n rugbyvleuel wat sewe keer vir die Springbokspan gekies is, en vir die Westelike Provinsie gespeel het terwyl hy 'n onderwyser in die Paarl was. Hy is in 1996 in die Paarl oorlede.

Literatuur en die kunste

Hymne Weiss.

• Andrew Murray jr. (1828–1917) predikant en skrywer is in Graaff-Reinet gebore. Dryfveer agter die SA herleweing van 1860. Eerste president van die YMCA (Young Men's Christian Fellowship) en het meer as 240 boeke geskryf, waarvan meer as 2 miljoen gedruk is.
• Anna Neethling-Pohl (1906–1992), legende van die Afrikaanse teater, is in Graaff-Reinet gebore. Sy het in meer as 50 verhoogproduksies opgetree, en sewe van Shakespeare se toneeelstukke in Afrikaans vertaal. Sy het etlike novelles geskryf waarvoor sy die Langenhovenprys in 1926 en die Vaderlandprys in 1937 ontvang. Professor in Drama aan die Universiteit van Pretoria
• Jan Luyt Pohl (1917–1997) komponis, musikant, sanger en SAUK radio-omroeper, is op 6 April 1917 in Graaff-Reinet gebore as die broer van Anna Neethling-Pohl. Sy bekendste liedjie was "Die Mannetjie", en hy het in vele SAUK vermaaklikheidsprogramme opgetree. Hy is op 23 Julie 1997 oorlede en in Orania begrawe.
• Hymne Weiss (1910 – 6 Oktober 2001) Skrywer van novelles en kortverhale, en dogter van ds. Jozua Francois Naudé; matrikuleer aan die Hoër Volkskool. Vertaal vele boeke uit Duits, Nederlands, Engels, Noorweegs en Sweeds in Afrikaans en ontvang die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns se toekenning vir die vertaling Barabbas deur Pär Lagerkvist – Sweed (1953): Barábas
• David Botha, gebore in Graaff-Reinet in 1921; skilder en grafiese kunstenaar. Veral bekend vir sy olieskilderye van nat Kaapse straattoneel in Paarl en Stellenbosch. Word beskou as ’n eksponent van ‘Kaapse Impressionisme’.
• Dalene Matthee (13 Oktober 1938 – 20 Februarie 2005) was ’n bekende Afrikaanse skrywer; haar boeke is in 14 tale vertaal, en "Kringe in 'n bos" en" Fiela se kind" word reeds vir baie jare as voorgeskrewe boeke in skole gebruik. Haar werk is onder meer met die ATKV Prosa-toekenning (4 maal), die Suider Afrikaanse Instituut vir Boswese-toekenning (2 maal), die Switserse Stab-toekenning en die Departement van Kuns en Kultuur se SA Literêre Toekenning (postuum) bekroon. Sy is ook die enigste Afrikaanse skrywer van wie meer as 1 miljoen boeke in Afrikaans in Suid-Afrika verkoop is.
• Etienne van Heerden (1954), word groot op ’n merinoplaas in die Graaff-Reinet distrik; hy debuteer in 1978 met die jeugroman Matoli, en as digter in 1981 (saam met André le Roux du Toit, Peter Snyders en Daniel Hugo) met Brekfis met vier. Hy ontvang die Eugène Maraisprys in 1984 vir sy kortverhaalbundel My Kubaan. In 1986 verskyn sy roman Toorberg, wat met die Hertzog-, CNA-, AKTV-, en WA Hofmeyrprys bekroon word. Hy word daarna ook bekend vir romans soos Die stoetmeester (1993), Die swye van Mario Salviati (2000), In stede van die liefde (2005) en 30 nagte in Amsterdam (2008). Stigter-redakteur van die LitNet internetwebwerf.

Ekonomie

• Anton Rupert (4 Oktober 1916 – 18 Januarie 2006) was ’n Afrikaner entrepreneur, sakeman en omgewingsbewaarder. Gebore in Graaff-Reinet en matrikuleer aan die Hoër Volkskool. Stigter van die Rembrandt-tabakgroep. Kanselier van die Universiteit van Pretoria. In 2004 is hy verkies tot die 28ste plek van die Top 100 Groot Suid-Afrikaners.
• Gerrit Thomas Ferreira (6 April 1948) "GT" Ferreira – bekende bankier en medestigter van First Rand Bank, is gebore in Graaff-Reinet en matrikuleer aan die Hoër Volkskool. Ontvanger die Kaapstadse Sakemaker en Die Burger se Sakeleier-toekenning 2010.

Akademici

• Hendrik Christo Viljoen (31 Augustus 1937) – is gebore in Graaff-Reinet en matrikuleer as die eerste Dux-leerling van die nuut herboude Hoër Volkskool in 1954. Ingenieur, professor en dekaan Ingenieurswese, later vise-rektor Universiteit van Stellenbosch. Voorsitter van die SAUK-beheerraad 1989–1993. Stigter van die Tegnopark Stellenbosch wetenskaps- en tegnologiepark in Stellenbosch 1985. Ontvang toekennings in sowel die fakulteite Natuurwetenskappe en Tegnologie (2001) en Geesteswetenskappe (genealogie, 2014) van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns.

Ander

• Sylvia Raphael, buitelandse lid van Israel se Mossad intelligensiediens, is gebore in Graaff-Reinet as Christen met ’n Joodse vader. Vermom as ’n Kanadese fotojoernalis onder die skuilnaam "Patricia Roxborough", was sy een van die eerste Mossad agente wat Yasser Arafat se basisse in Jordanië en Libanon in die 1960's geïnfiltreer het. Sy was gemoeid met Israel se gedeeltelik suksesvolle pogings om die PLO terroriste wat verantwoordelik was vir die dood van 11 Israeli atlete by die 1972 Olimpiese spele in München, Duitsland op te spoor.

Sien ook

• Republiek van Graaff-Reinet
• Graaff-Reinet (kiesafdeling)
• Kamdeboo Nasionale Park
• Lys van dorpe in Suid-Afrika
• NG gemeente Graaff-Reinet
• Nqweba-dam
• Nuwekerk, Graaff-Reinet
• Bondeldraermonument
• San en Khoi volksmoordgedenkteken

Bibliografie

• Graaff-Reinet 200, 1786 - 1986. In: Lantern. Tydskrif vir Kennis en Kultuur. Jaargang 35, nr. 2, Julie 1986
• Kelley-Patterson, Eleanore: Te Water House. In: Lantern. Tydskrif vir Kennis en Kultuur. Jaargang 14, nr. 4, Junie 1965