Tsjeggië

Tsjeggië (Tsjeggies: Česko, [ˈtʃɛsko], ), amptelik die Tsjeggiese Republiek (Česká republika, [ˈtʃɛskaː ˈrɛpuˌblɪka], ), is 'n landingeslote land in Sentraal-Europa. Dit is die westelike deel van die voormalige Tsjeggo-Slowakye. Dit grens in die weste en noordweste aan Duitsland, in die noordooste aan Pole, in die ooste aan Slowakye en in die suide aan Oostenryk. Die hoofstad en grootste stad is Praag. Die land bestaan uit die historiese gebiede van Boheme in die weste en Morawië in die ooste, wat deur 'n uitgestrekte plato, die Boheems-Morawiese Hoogland, van mekaar geskei word, asook dele van Silesië (die vroeëre Oostenryks-Silesië, tans meestal Tsjeggies-Silesië genoem). Hulle vervul tans geen administratiewe funksie meer nie omrede die federale tradisies van die voorloperstaat Tsjeggo-Slowakye nie voortgesit word nie. Die Tsjeggiese Republiek is sedert 1999 lid van NAVO en sedert 2004 lid van die Europese Unie.

Tsjeggiese Republiek
Česká republika (Tsjeggies)

Vlag Wapen
Nasionale leuse: Pravda vítězí (Tsjeggies vir: "Die waarheid heers")
Volkslied: Kde domov můj (Tsjeggies vir: "Waar is my tuiste?")
Hoofstad	Praag 50°05′N 14°28′O
Grootste stad	Praag
Amptelike tale	Tsjeggies
Regering • President • Eerste minister	Unitêre parlementêre grondwetlike republiek Petr Pavel Petr Fiala
Onafhanklikheid • Prinsdom Boheme • Koninkryk Boheme • Tsjeggo-Slowakye • Tsjeggiese Sosialistiese Republiek • Tsjeggiese Republiek	ca. 870 1198 28 Oktober 1918 1 Januarie 1969 1 Januarie 1993
Oppervlakte  - Totaal    - Water (%)	78 871 km2  (115de) 30 452 myl2 2,14 (2021)
Bevolking  - 2022-skatting  - 2021-sensus  - Digtheid	10 516 707 (86ste) 10 524 167 133 / km2 (91ste) 344,5 / myl2
BBP (KKP)  - Totaal  - Per capita	2023-skatting $541,058 miljard (48ste) $51 329 (36ste)
BBP (nominaal)  - Totaal  - Per capita	2023-skatting $314,718 miljard (48ste) $29 856 (43ste)
MOI (2021)	0,889 (32ste)  –  baie hoog
Gini (2021)	24,8(5de) –  laag
Geldeenheid	Kroon (CZK)
Tydsone  - Somertyd	MET (UTC+1) MEST (UTC+2)
Internet-TLD	.cz
Skakelkode	+420

Kaart van Tsjeggië

Ná die Slag van Mohács in 1526 het die Tsjeggiese lande onder die heerskappy van die Huis van Habsburg geval. Dit het later deel geword van die Keiserryk Oostenryk en Oostenryk-Hongarye.

Die onafhanklike republiek van Tsjeggo-Slowakye is in 1918 gevorm ná die ineenstorting van die Oostenryk-Hongaarse ryk as gevolg van die Eerste Wêreldoorlog. Ná die München-ooreenkoms, Duitse besetting, die daaropvolgende Westerse trouebreuk in die ooreenkomste van die Verdrag van Versailles, en dankbaarheid vir die bevryding van die grootste deel van Tsjeggo-Slowakye deur die Rooi Leër, het die Kommunistiese Party van Tsjeggo-Slowakye 'n meerderheidsoorwinning (38%) in die verkiesing van 1946 behaal. In 'n staatsgreep het die land in 1948 'n kommunistiese staat geword.

In 1968 het groterwordende ontevredenheid met die regering tot pogings gelei om die kommunistiese bewind te hervorm. Die gebeurtenisse, wat as die Praagse Lente van 1968 bekend staan, is beëindig met 'n inval deur die magte van die Warskouverdraglande (met uitsluiting van Roemenië); die troepe het tot die sogenaamde Fluweelrewolusie in 1989 in die land gebly, toe die kommunistiese bewind ineengestort het. In 1993 het Tsjeggo-Slowakye vreedsaam in sy samestellende state, Tsjeggië en Slowakye, verdeel.

Geografie

Nasa-Satellietbeeld van Tsjeggië

Tsjeggië is in die hartland van Sentraal-Europa geleë. Meer as vier vyfdes van sy oppervlakte word deur bergstreke en hooglande beslaan, met meerdere bekkenlandskappe wat daartussen geleë is. Die hoogste bergpiek, Sněžka (op 1 602 m bo seevlak), is in die Oos-Boheemse Reusegebergte of Krokonoše-bergreeks geleë. Ander belangrike bergreekse is die Boheemse Woud (Šumava, met hoogtes van tussen 1 000 en 1 400 m) langs die suidwestelike grens van Tsjeggië, die Ertsgebergte (met die bergpiek Krušné hory op 1 244 m) en die Sudetereeks (Sudety). Die Boheemse Middelgebergte se pieke verrys suidoos van die Ertsgebergte aan weerskante van die Elberivier.

Klimaat

Kenmerke en invloede

'n Stabiele hoëdrukgebied in die najaar met sonnige weer word as "Goue Oktober" waargeneem. Beukebome tower die Nasionale Podyjí Dyjepark in Suid-Morawië op met hul rooi herfskleure en weerkaats in die rustige wateroppervlak van 'n klein meer

Die Tsjeggiese Republiek is 'n landingeslote land wat in die gematigde breedtegrade van die Noordelike Halfrond geleë is. Sy gematigde klimaat varieer volgens geografiese streke, afhangende van die hoogte bo seevlak en seisoen. So word in die bergreekse laer gemiddelde temperature aangeteken as in die laer landsdele en oefen gebergtes, wat in die grensgebiede geleë is, merkbare invloed uit op die vloei van lugmassa's en neerslae in laagliggende streke.

Die wisselende hoogte van die son in die loop van 'n jaar veroorsaak dat vier verskillende seisoene met kenmerkende verskille ten opsigte van temperature en neerslae mekaar afwissel. Net soos in ander dele van die Noordelike Halfrond se gematigde sone begin die kalenderjaar in Tsjeggië met 'n koue winter, gevolg deur lente, 'n warm somer en 'n koel herfs. Weerstoestande is egter wisselvallig, met groter afwykings van die langtermyn gemiddelde reënval en temperatuur. Dié variasie spruit voort uit die veranderende ligging en grootte van twee belangrike drukgebiede – die Yslandse Laedrukgebied en die Asore-hoëdrukgebied. Veral gedurende die warm middel van die jaar het 'n uitbreiding van die hoëdrukgebied na Tsjeggië warmer en droër weerstoestande tot gevolg, terwyl die Yslandse Laagdrukgebied bewolking en reënval saambring as dit in rigting van Tsjeggië beweeg.

Topografiese verskeidenheid is die belangrikste klimatologiese faktor in Tsjeggië, en so hang die gemiddelde temperatuur van 'n bepaalde streek hoofsaaklik af van sy ligging bo seevlak. Wanneer die lug op die land se hoogste bergpiek, Sněžka (Schneekoppe) in die Reusegebergte op 1 602 meter, afkoel tot slegs 0,4 °C, word in die Suidoos-Morawiese laagland nog byna 10 °C aangeteken. Die hoogste gemiddelde jaarlikse temperature word in die hoofstad Praag gemeet – danksy die sogenaamde "warmte-eilandffek" in beboude stedelike gebiede.

Ook die gemiddelde jaarlikse reënval word deur die hoogte bo seevlak bepaal. Die natste gebiede is die hoogste bergreeks se steil noordwestelike hellings met meer as 1 200 millimeter. Die droogste streke is die laagliggende suidooste van Morawië en die noordweste van Boheme. Die laasgenoemde is in die Krušné-bergreeks se reënskadu geleë.

Seisoene

Die kasteel van Švihov op 'n koue winteraand

Desember, Januarie en Februarie word as die wintermaande gereken. Die laagste temperature word in Januarie aangeteken wanneer die maandelikse gemiddeld selfs in laer geleë landsdele benede vriespunt is. Neerslae in die berggebiede val dan gewoonlik as sneeu, in die laagland reën of sneeu dit na gelang van temperature. Van die bergstreke, wat maande lank met sneeu bedek is, het tot gewilde wintersportbestemmings ontwikkel.

Temperature styg skerp in die lentetyd gedurende Maart, April en Mei. 'n Gewilde gesegde beskryf die kenmerkende eienskappe van elkeen van die lentemaande:

Březen – za kamna vlezem, duben – ještě tam budem, máj – půjdeme v háj. In Maart – sit ons voor die kaggel. In April – sit ons steeds daar. In Mei – stap ons uit na die tuin.

Herfskleure in Křivoklátsko, Wes-Tsjeggië

Die laaste sneeu smelt gewoonlik in die middel van die lente, en selfs in die hoogste Tsjeggiese bergstreke is April die begin van die blomtyd. Danksy die smeltende sneeu bereik Tsjeggiese riviere in dié tyd hul hoogste watervlakke. Baie volkstradisies word met dié tyd van die jaar verbind.

In Julie, die warmste somermaand, is die gemiddelde temperatuur sowat 20 °C hoër as in Januarie, met uiterstes van meer as 30 °C op baie warm dae. Watertemperature is in die tweede helfte van die somer hoog genoeg om swemmers na die riviere te lok – of diegene, wat van koeler temperature hou, na die berggebiede laat stroom. In Augustus kom dikwels langer periodes met warm weerstoestande voor.

September, Oktober en November is die herfsmaande in Tsjeggië, met dikwels nog betreklik warm en droë weerstoestande in September. Eers vroeg in Oktober begin die kwik weer merkbaar daal, met 'n gemiddeld van minder as 10 °C. Die Tsjeggiese term vir "November", listopad, verwys na vallende blare. Strawwe ryp en koue nagtemperature kondig die winterseisoen aan.

Administratiewe streke

Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Administratiewe streke van Tsjeggië.

Kaart van Tsjeggië met tradisionele en huidige administratiewe streke

Kaart van Tsjeggië met distrikte

Nommerplaat	Afrikaanse streeksnaam	Tsjeggiese streeksnaam	Hoofstad	Bevolking (2004-skatting)	Bevolking (2011-skatting)
A	Praag	Hlavní město Praha	nvt	1 170 571	1 268 796
S	Sentraal-Boheemse streek	Středočeský kraj	Praag	1 144 071	1 289 211
C	Suid-Boheemse streek	Jihočeský kraj	České Budějovice	625 712	628 336
P	Pilsen-streek	Plzeňský kraj	Pilsen	549 618	570 401
K	Karlovy Vary-streek	Karlovarský kraj	Karlovy Vary	304 588	295 595
U	Ústí nad Labem-streek	Ústecký kraj	Ústí nad Labem	822 133	835 814
L	Liberec-streek	Liberecký kraj	Liberec	427 563	432 439
H	Hradec Králové-streek	Královéhradecký kraj	Hradec Králové	547 296	547 916
E	Pardubice-streek	Pardubický kraj	Pardubice	505 285	511 627
M	Olomouc-streek	Olomoucký kraj	Olomouc	635 126	628 427
T	Morawies-Silesiese streek	Moravskoslezský kraj	Ostrava	1 257 554	1 205 834
B	Suid-Morawiese streek	Jihomoravský kraj	Brno	1 123 201	1 163 508
Z	Zlín-streek	Zlínský kraj	Zlín	590 706	579 944
J	Vysočina-streek	Kraj Vysočina	Jihlava	517 153	505 565

Geloof

Die Sint-Vituskatedraal binne die Praagse kasteel

Tsjeggië, tesame met Estland, het een van die minsreligieuse bevolkings in die hele Europa. Volgens die 2001-sensus is 59% van die landsbevolking agnosties, ateïsties, nie-gelowig of 'n nie-georganiseerde gelowige, 26,8% Rooms-Katoliek, en 2,5% Protestants. Volgens die nuutste Eurobarometeropname in 2005 het 19% van Tsjeggiese inwoners gestaaf dat hulle in 'n god glo – die laagste koers onder EU-lidlande ná Estland (16%) – terwyl 50% geantwoord het dat hulle in een of ander gees of lewensmag glo en 30% gesê het dat hulle nie glo dat enige tipe van gees, god of lewensmag bestaan nie.

Sien ook: Ortodokse Kerk van Tsjeggië en Slowakye

Ekonomie

Historiese oorsig

Die staatsgebied van die huidige Tsjeggiese Republiek was een van die belangrikste nywerheidstreke in die Oostenryks-Hongaarse dubbelmonargie waar byna 70 persent van die industriële produksie gekonsentreer was en wat omstreeks 1900 ook in 'n Europese konteks as een van die ekonomies mees ontwikkelde gebiede beskou is. Ook ná sy onafhanklikwording in 1918 kon Tsjeggo-Slowakye as gemeenskaplike Tsjeggies-Slowaakse staat dié suksesverhaal voortsit om binne twee dekades onder die wêreld se tien mees ontwikkelde ekonomieë gereken te word. Die land het tot 'n wêreldleier gegroei op gebiede soos tekstiel-, glas- en skoenvervaardiging, terwyl ook meganiese ingenieurswese, elektrotegniese nywerhede en die energiebedryf beduidende vordering getoon het.

Huidige situasie

'n EVO1-trem in Praag. Tsjeggië was die vernaamste verskaffer van trems vir Oosbloklande. Tans vervaardig TW Aliance, 'n konsortium van drie ondernemings, trems vir die binnelandse en uitvoermarkte

Tsjeggië word tans onder die belangrikste ekonomieë en markte in Sentraal-Europa gereken. Sy lang tradisie as nywerheidsland, gekwalifiseerde mannekrag en die groot verskeidenheid van verskaffers van vervaardigingsonderdele maak van die land 'n gewilde bestemming vir buitelandse beleggings. Die Europese Unie stel miljarde € aan fondse vir die Tsjeggiese ekonomie beskikbaar wat van die land 'n gewilde afsetmark maak. Grootskaalse beleggings in energiedoeltreffendheid en omgewingstegnologie is 'n verdere aansporing vir buitelandse ondernemings om tot die Tsjeggiese mark toe te tree.

Dikwels word na die Tsjeggiese Republiek se susksesverhaal in verband met ekonomiese transformasie – die oorgang van 'n plan- na 'n markekonomie – verwys. Tsjeggië se bruto binnelandse produk (BBP) het sedert die afskeiding van Slowakye in 1993 Meer as vervyfdubbel en beloop tans sowat €160 miljard. Volgens koopkragpariteit het die Tsjeggiese ekonomie tot 90 persent van die Europese Unie se gemiddelde BBP gegroei.

Tsjeggië se hoogs gediversifiseerde ekonomie en nywerheidsektor is nou verweef met Europese afsetmarkte. Vir Duitsland is Tsjeggië, ondanks sy relatief klein bevolking van 10,5 miljoen, intussen die twaalfde grootste afsetmark, nog voor Rusland, Japan of Indië.

Nywerheidsektor

Škoda 860 (1929–1932) in die Škoda-museum, Mladá Boleslav

Verouderde industriële aanlegte, wat uit die kommunistiese tydperk oorgeërf is, was in die vroeë 1990's een van die groot ekonomiese uitdagings vir die Tsjeggiese Republiek, 'n ekonomie wat tradisioneel sterk op nywerhede gesteun het. Sommige sektore het intussen merkwaardige transformasie beleef. So word die Tsjeggiese motor- en elektroniese bedryf onder die mees moderne en doeltreffendste ter wêreld gereken. Siviele ingenieursondernemings en verwante bedrywe is tans die vernaamste industriële sektor. Ander belangrike bedrywe sluit voedselverwerking en brouerye, chemiese nywerhede, rubber-, sement-, tekstiel-, skoen- en glasvervaardiging in.

Eweneens belangrik is yster- en staalvervaardiging. Tsjeggië se swaar nywerhede in dié bedryf was voor die val van die Ystergordyn van die grootstes in Oos-Europa, al was hulle aangewese op die invoer van ertse (veral uit Oekraïne). Tans word staal hoofsaaklik in aanlegte in Ostrava en sy omgewing (Morawië) vervaardig, met kleiner nywerhede in Boheemse stede soos Kladno, Plzeň en Chomutov. Uitvoergerigte swaar nywerhede vervaardig onder meer motors, vragwaens, motorfietse, trekkers, busse, trems, treinwaens, diesel- en elektriese lokomotiewe en vliegtuie.

Škoda Auto, wat in 1895 onder die naam Laurin & Klement as een van die eerste ondernemings in die jong motorbedryf gestig, is in die vroeë 1990's deur die Duitse motorreus Volkswagen AG oorgeneem en omvattend gemoderniseer. In die eerste dekade van die 21ste eeu het dit – met 'n aandeel van sowat tien persent van alle uitvoere – tot Tsjeggië se grootste uitvoerder gegroei.

Sport

Die Tsjeggiese nasionale rugbyspan in 2010

Die Tsjeggiese nasionale sokkerspan in 2014

Die twee gewildste sportsoorte in Tsjeggië is sokker en yshokkie. Ander gewilde sportsoorte sluit in tennis, basketbal, vlugbal, handbal, atletiek en vloerbal. Tomáš Berdych is een van die bekendste hedendaagse Tsjeggiese tennisspelers.

Die Tsjeggo-Slowaakse nasionale sokkerspan was 'n bestendige presteerder op die internasionale toneel met agt deelnames by FIFA Sokker-Wêreldbekertoernooie, waartydens Tsjeggo-Slowakye by die 1934 en 1962 as naaswenner geëindig het. Dié span het ook die Europese Sokkerkampioenskap 1976 gewen, tydens die Europese Sokkerkampioenskap 1980 in die derde plek geëindig en tydens die Olimpiese Somerspele 1980 die goue medalje gewen. Ná die verdeling van Tsjeggo-Slowakye het die Tsjeggiese nasionale sokkerspan tydens die Europese Sokkerkampioenskap 1996 in die tweede en tydens die Europese Sokkerkampioenskap 2004 in die derde plek geëindig.

Rugby word ook in Tsjeggië gespeel, maar die Tsjeggiese nasionale rugbyspan kon tot dusver nog nie vir 'n rugbywêreldbekertoernooi kwalifiseer nie. Hulle ding in die Europese Rugbykampioenskap met ander opkomende rugbyspanne mee.

Bronnelys

Algemeen

• (en) "Czech Republic". Encyclopædia Britannica. Besoek op 11 Maart 2023.
• (en) "Czechia". Central Intelligence Agency. Besoek op 11 Maart 2023.

Eksterne skakels

Wiki-webtuistes

---

• (en) Toerisme-inligting oor Tsjeggië op Wikivoyage

Tsjeggiese regering

---

• (cs) (en) Regeringswebwerf
• (cs) (en) Presidentswebwerf
• (cs) (en) Senaatswebwerf

Geskiedenis

---

• (en) Ihor Gawdiak, ed.: Czechoslovakia: A Country Study. Washington: GPO for the Library of Congress 1987