Attie Louw

Ds. Adriaan Jacobus (Attie) Louw (Paarl, 23 Januarie 1859 – Pretoria, 23 September 1935) was ’n predikant in die Nederduitse Gereformeerde Kerk en die stigter van talle onderwysinstellings op Heidelberg, Gauteng. Reeds voor die Tweede Vryheidsoorlog het, was hy bestuurslid van die Staatsgymnasium in Pretoria. Deur sy onvermoeide arbeid, meer as van enige ander, het dié dorp die “Stellenbosch" van Transvaal geword het. Nie minder nie as 38 jaar het hy daar gestaan en sy groot lewenstaak verrig, veral in verband met die onderwys. In 1931 het hy afskeid van die gemeente geneem en enige jare sy aftrede in Pretoria geniet.

Ds. A.J. Louw het van 1893 af 39 jaar lank in die gemeente Heidelberg, Tvl., gestaan.

Uit die eerste skooltjie wat op 3 Augustus 1903 in die kelder van die kerkgebou op Heidelberg geopen is, het mettertyd die Laer Volkskool, die Hoër Volkskool, die Heidelbergse Normaalkollege en die verskillende kerklike koshuise ontwikkel. In die Transvaalse Sinode en in die Raad van NG Kerke het Louw 'n leidende rol gespeel. Hy het in 1894 assistent-skriba van die Sinode geword en van 1897 tot 1916 as actuarius synodi gedien. In laasgenoemde jaar is hy as moderator gekies en beklee dié amp tot 1925. In Maart 1933 word hy onbestrede tot tweede kanselier van die Universiteit van Pretoria verkies, maar bedank in September 1934 weens toenemende doofheid.

Louw was 'n groot kerk- en volksman, met 'n kragtige persoonlikheid en sterk deursettingsvermoë. Hy was 'n gevierde prediker, magtig in die Skrif, kragtig in gebed en 'n welsprekende redenaar. Hy was besadig, maar standvastig van karakter en 'n man met 'n groot invloed. Sy volksliefde het veral in sy ywer vir die opvoeding van die Afrikanerkind tot uiting gekom.

Die A.J. Louw-gebou op Heidelberg is na hom genoem en die digter A.G. Visser het hom twee keer met huldigingsgedigte vereer. 'n Versameling van sy preekmanuskripte berus in die NG Kerkargief in Pretoria.

Herkoms

Louw is gebore in 1859, die eerbiedwaardige jaar waarin die NG Kerk se Kweekskool op Stellenbosch opgerig is, as een van 10 kinders – sewe dogters en drie seuns van Adriaan Jacobus Louw (1811–1877) van Babylons Toren, Paarl, en sy vrou, Charlotte Louise Herold, 'n dogter van ds. T.J. Herold. Sewe van Attie se susters het met ’n predikant getrou:.

1. Maria (Miemie) Magdalena (1834–1918), moeder van di. Adriaan en Jan Hofmeyr), was getroud met prof. Nicolaas Hofmeyr.
2. Louisa Adriana (Wiesie, 1845–1883) getroud met ds. Arend Hofmeyr van die NG gemeente Hanover, en die moeder van ds. Attie Hofmeyr van Njassaland en die mediese sendeling dr. Jan Hofmeyr.
3. Margaretha Johanna (Maggie, 1848–1921) met ds. Johannes Rudolph Albertyn, ’n seun van ds. P.K. Albertyn.
4. Catharina Johanna (Kitty, 1852–1942) met ds. George Murray. Vier van ds. Murray se broers het predikant geword: John, Andrew, William, en Charles.
5. Johanna Hendrina (1855–1944) met prof. C.F.J. Muller. Hulle was die ouers van dr. Tobie Muller (1882–1918), predikant van die NG gemeente Philippolis en ’n Afrikaanse taalstryder.
6. Charlotte Louisa (1862–1931) met ds. J.C. Truter.
7. Susanna Maria met ds. P.G.J. Meiring. Hulle was die ouers van ds. Arnold Meiring (1906–1984), moderator van die Transvaalse Sinode van 1957 en 1961.

Een van Louw se twee broers, Tobias Johannes Louw (1850–1930), was die vader van die groot Afrikaanse argitek Wynand Louw (1883–1967).

Opleiding

Op twintigjarige leeftyd is hy aan die Kweekskool ingeskryf saam met sulke bekende leraars van die NG Kerk soos J.A. Beyers, P.S. van Heerden en A.J.B. Albertyn. Vier maande ná sy inskrywing het hy om gesondheidsredes na Europa vertrek en eers weer agt maande later sy studie hervat ; gevolglik is hy nie voor November 1884 gelegitimeer nie, saam met die bekende di. J.P. van Heerden, J.J.T. Marquard, J.C. Truter en I.F.A. de Villiers.

Riebeek-Wes

Sy eerste gemeente was Riebeek-Wes, waar hy in Maart 1885 “zeer feestelijk en zeer hartelijk" bevestig is saam met sy eggenote, Maria Rowan, die oudste dogter van die welbekende skoolinspekteur A.N. Rowan, wat destyds reeds op Stellenbosch gewoon het. Nie minder as 37 rytuie nie, so vermeld ’n berig, het die stoet gevorm wat die jong egpaar ontmoet het. Daar was adresse, weltoebereide tafels met versierde koeke en selfs 'n ereboog met die woord “Welkom” daarop aangebring. Prof. N.J. Hofmeyr, ’n swaer van die jong leraar, het die bevestigingsrede uitgespreek oor Matt. 7:29, terwyl die jong leraar die welbekende woorde van Paulus uit Rom. 1:16 (“Want ik schaam mij des Evangelies van Christus niet; want het is een kracht Gods tot zaligheid een iegelijk, die gelooft, eerst den Jood, en ook den Griek.”) as teks gebruik het. Ná 'n kort dog geseënde verblyf in dié Bolandse gemeente het ds. Louw 'n beroep na die verre Vryheid aangeneem. Hy is egter in sy eerste gemeente nie vergeet nie en het in 1933 die feesrede aldaar gehou by geleentheid van die driekwarteeufees.

Vryheid

Die NG kerk Vryheid. Dis ontwerp deur die Durbanse vennote William Street-Wilson en Percy Barr, wat geduur het van 1888 tot Barr se dood in Desember 1893. Vryheid se moederkerk is al NG kerkgebou wat hulle ontwerp het, en ingewy in ds. Louw se tyd.

Die gemeente Vryheid was destyds in die onafhanklike Nieuwe Republiek en is gedurende die bediening van ds. Louw opgeneem in die Transvaalse Kerk. Die inlywing het enige maande ná sy aankoms plaasgevind en wel deur bemiddeling van ds. H.L. Neethling van Utrecht, wat deur die Sinodale Kommissie van die Transvaalse Kerk vir hierdie taak aangewys is. Hierdie republiek was 'n deel van Zoeloeland wat gegrens het aan die ou ZAR en wat deur Dinuzulu gegee is aan 'n aantal burgers wat hom gehelp het teen sy vyande, en om vrede en orde in sy land te handhaaf. Lukas Meyer was president van dié republiek, wat ná enige jare weer by Transvaal ingelyf is. Dit het aan die een kant aanleiding gegee tot die stigting van die gemeente Vryheid in die republiek, terwyl die burgerlike inlywing die kerklike voorberei het. Ds. Louw was die eerste leraar van die gemeente, het daar lief en leed met die gemeente gedeel en die voorreg gehad om in 1891 die hoeksteen te lê van die kerkgebou wat tot vandag toe as hoofkerk op Vryheid dien. Die grondslag van die toekomstige bloei van die gemeente is in daardie tyd heg gelê. Ook hier het ds. Louw die vriendskap geniet van vooraanstaande manne soos die president wat sy ouderling was en genl. Louis Botha, later die eerste eerste minister van die Unie van Suid-Afrika, terwyl in sy vorige gemeente twee kinders in die dorpskool was wat bestem was om later 'n leidende rol in die land se geskiedenis te speel, naamlik genl. J.C. Smuts en dr. D.F. Malan.

Koms na Heidelberg, Tvl.

Die NG kerk Heidelberg.

Voordat die kerkraad van die NG gemeente Heidelberg, Tvl., op 3 Desember 1892 'n beroep kon uitbring in die plek van wyle ds. Van Warmelo, moes die waarborglyste wat uitgestuur is, eers nagegaan word om vas te stel of die gemeente die salaris van die predikant wat beroep sou word, kon waarborg. Dit het geblyk dat die totale bedrag van £423-16-6 gewaarborg kan word. Aangesien die salaris van die predikant op £400 p.j. vasgestel is, kon die kerkraad toe 'n beroep uitbring. Op die tweetal uit die groslys het die name van ds. A.J. Louw van Vryheid en ds. D.P. Ackerman van Wakkerstroom gekom en eersgenoemde is gekies. Die beroepsbrief is in gereedheid gebring en aan hom afgestuur. Ds. Louw het egter nog om uitstel van twee weke gevra. In sy antwoord van 9 Januarie 1893 neem hy die beroep aan en skryf onder meer soos volg: “Het is nauwelijks noodig u te zeggen dat hoe vereerend ook, het voor mij zwaar uiterst zwaar was tot eene beslissing in deze zaak te komen. Een arbeidsveld te verlaten waarop de zegen des Heeren zoo kennelijk heeft gerust, eene gemeente op te geven met wier wording en leven wij op 't nouwst vereenzelvigd zijn geworden van vele en dierbare zielen afscheid te nemen, die door heilige banden aan ons verbonden zijn, dit alles, en veel meer nog vaarwel te zeggen, heeft geen geringen strijd gekost. Maar de stille overtuiging kwam langzamerhand over ons dat de stem uit Heidelberg die des Heeren was.”

Op ontvangs van hierdie brief is daar toe 'n kommissie benoem om die nodige stappe vir ’n behoorlike ontvangs vir ds. Louw op 8 April 1893 te reël. Ds. Louw sou gevra word om self 'n wa te vind wat sy goed van Vryheid af na Heidelberg kon vervoer, terwyl die kerkraad die transportkoste sou betaal. Ds. Louw het egter vereers alleen oorgekom, maar eers nadat hy saam met die gemeente die kerkgebou ingewy het. Aangesien mev. Louw nie gesond was nie, het hy die gesin Kaap toe geneem. Hy het al die huisraad op Vryheid verkoop en sou in Kaapstad of Johannesburg nuwe meubels aankoop. Die wa het net sy boeke vervoer.

Heidelbergse kerkstryd

Ds. en mev. Louw en hul oudste twee kinders.

Ds. Louw sou in die hitte van 'n kerkstryd op Heidelberg aankom. Op 17 Julie 1893 moes daar 'n buitengewone Algemene Kerkvergadering gehou word “van wegen den hachelijken toestand waarin de Kerk gedompeld is”, en daar sou benewens die predikant nog vier afgevaardigdes van Heidelberg dié vergadering bywoon. Die stryd het veral gegaan tussen die Verenigde Kerk en die herstelde Hervormde Kerk om die kerkeiendomme. Op Heidelberg was die toestande nie rooskleuriger nie. Die gesin van ds. Louw wat intussen aangekom het, het geen woning gehad om in tuis te gaan nie. Hulle moes 'n heenkome in 'n hotel vind. Die gevoelens teen ds. Louw in sommige kringe het so hoog geloop dat een van die boere met 'n geweer sou rondgeloop het om na ds. Louw te soek met die dreigement om hom te skiet. Intussen het die Hervormde kerkraad geweier om die sleutels van die pastorie aan die Verenigde Kerkraad af te gee. Die eintlike probleem in verband met die pastorie het op 'n buitengewone vergadering van 3 Julie 1893 sy ontstaan gehad. R.P. Ueckermann deel aan die vergadering mee dat hy gedurende daardie week die sleutels van die pastorie by mev. Van Warmelo gevra het. Maar sy het op aandrang van die Hervormde kerkraad geweier om dit te oorhandig. Die vergadering besluit toe om 'n kommissie van drie persone te benoem om as afgevaardigdes met mev. Van Warmelo te gaan onderhandel, terwyl die vergadering intussen sou verdaag. Mev. Van Warmelo weier egter volstrek om die sleutels te oorhandig aangesien sy skriftelik daartoe gelas om dit nie te doen nie.

Regsadvies is vervolgens van die heer Ahrbeck ingewin. In die daaropvolgende bespreking van die saak is “besloten by meerderheid dat de pastorie in bezit genomen zal worden." Terwyl die vergadering weer verdaag, sou die broeders R.P. Ueckermann en P. Venter die taak gaan afhandel. “Maar zulks zal geschieden met alle bedaardheid, terwijl niemand anders toegelaten zal worden tegenwoordig te zijn; en indien eenig tegenstand of verzet zich voordoet, dan niet meer tegenstand te bieden." Ná 'n uur het die betrokke persone teruggekeer en gemeld dat hulle die pastorie sonder enige teenstand oopgemaak het. Die besittings van mev. Van Warmelo wat nog in die huis was, kon vir 'n week in die studeerkamer gelaat word.

By geleentheid van die volgende vergadering, op 31 Julie, doen Ueckermann verder verslag oor dié aangeleentheid: mev. Van Warmelo het intussen haar meubels verwyder. Maar 'n kriminele dagvaarding is deur die staat namens die Hervormde kerkraad teen Ueckermann uitgereik. Die voorlopige ondersoek het toe reeds plaasgevind, en sonder sy medewete is 'n borgtog van £150 aan hom toegestaan. Die Hervormde kerkraad het beweer dat, volgens 'n beëdigde verklaring van ene timmerman A. Owen verkry, Ueckermann met sy hulp die deur met 'n vals sleutel oopgemaak en die pastorie in besit geneem het. Op dieselfde vergadering is ook kennis geneem van 'n protesgeskrif waarin 'n ouderling en diaken namens die Hervormde gemeente beswaar aanteken teen die handelswyse van die kerkraad. Daar het egter niks van die hofsaak gekom nie omdat die waarnemende staatsprokureur geweier het om stappe te doen.

Nuwe pastorie

Ná 'n bittere stryd met die Hervormde Kerk oor eiendom, moes Heidelberg 'n nuwe NG pastorie bou wat ingewy is op 5 November 1897.

So het die stryd om die besit van sekere van die kerkeiendomme nog vier jaar lank geduur met baie onverkwiklike gevolge aan weerskante, en dit sou eers 11 jaar ná die vereniging deur 'n hof bevel besleg word. Eindelik het die pastorie oorgegaan in die hande van die Hervormde kerk. Ná die skikking moes daar ander voorsiening vir die huisvesting van die pastoriegesin gemaak word. In Desember 1896 koop die kerkraad twee erwe (nr. 98 en 99) van ene J.A. Smit teen 'n bedrag van £4 000 plus nog 'n addisionele £50 betaalbaar aan ene Ochtman vir die ontruiming van die huis wat daarop gestaan het. Smit self het hierdie erwe vir £37-10-0 gekoop. Die heer F.J. Bezuidenhout het die nodige geld vir die hele transaksie tot die beskikking van die kerkraad gestel. Van die materiaal van die ou kruiskerk is vir die bou van die nuwe pastorie gebruik soos duidelik gesien kan word aan die klipwerk regs by die ingang van die pastorie. Die pastorie is op 5 November 1897 in gebruik geneem sonder dat die ringmuur daaromheen voltooi was. Hierdie pastorie is vandag nog in gebruik nadat dit omstreeks 1952 herbou en gemoderniseer is. Met die gemeente se eeufees in 1965 is dit deur die studenteleraar bewoon. Die kerkraad het eers in 1922 daarin geslaag om die twee erwe waarop die pastorie van die Hervormde kerk gestaan het, teen 'n bedrag van £2 000 te koop. Op 'n gedeelte van daardie erwe is die nuwe ds. A.J. Louw-gebou in 1962 gebou.

Die Tweede Vryheidstryd

Op 4 September 1899 het die kerkraad vir die laaste keer voor die Driejarige Oorlog byeengekom. Op 11 Oktober het die bloedige stryd ontbrand wat byna drie jaar lank sou voortduur. Bokant die deur van die Gedenksaal by die Volkskool staan hierdie woorde: “Ter Roemryke nagedachtenis van hen, die tydens den oorlog 1899–1902 uit het distrikt Heidelberg zijn omgekomen, t.w. 90 burgers die sneuvelden, 624 mannen, vrouwen en kinderen in de kampen en 153 die te huis of in het veld gestorven zyn: 867 offers voor vryheid, vaderland en volk." Ook ds. Louw is as krygsgevangene weggevoer. Gedurende die afwesigheid van die predikant is die gemeentewerk deur ouderling J. Freislich met behulp van besoekende leraars behartig.

Ná die oorlog

Die eerste vergadering van die kerkraad ná die oorlog op 1 November 1902, vyf maande ná die vredesluiting op Vereeniging, moes 'n smartlike byeenkoms van verslae manne gewees het. Die vergadering is belê op gesag van die sinodale kommissie wat bepaal het dat die ampstermyn van die hele kerkraad van elke gemeente onder die omstandighede as beëindig beskou moet word. 'n Nuwe kerkraad moes dus ook op Heidelberg gekies word. Uit die ou kerkraad het twee manne gesneuwel, naamlik genl. C.J. Spruyt en kmdt. J.C. Kriegler, en nog twee broeders is deur die oorlog vermink. Die een was diaken G.D. van den Heever van wie die oë deur 'n liddietbom uitgeskiet is. Oom Gerrie, soos hy alombekend was, het nog tot in die vyftigerjare van die 20ste eeu die lewe behou en as 'n bejaarde gesterwe. Hy was 'n vrome man en het in sy testament 'n erf met 'n huis daarop aan die sending van die gemeente bemaak.

Die ander was oudl. P.J.J.D. Kilian wat bekendheid by Amajuba verwerf het tydens die Eerste Vryheidstryd. Sy een arm was so onherstelbaar vermink dat hy dit nooit weer kon gebruik nie. Ook hy het 'n hoogbejaarde geword. Om die gees wat toe geheers het werklik te begryp, is dit nodig om die rede van die voorsitter woordeliks weer te gee: “De voorzitter spreekt de vergadering toe met diepe aandoening, terwyl de leden allen met een bewogen gemoed voor het eerst weer zitting nemen in de kerkeraadsvergadering, na drie vreeselijke jaren en een vreeselijke stryd te hebben doorgemaakt. Een ieder gevoelt dat het oogenblik thans bykans te ernstig en te solemneel is voor woorden. Men kan moeielyk bevatten wat in dien donkeren nacht al niet is gebeurd en wat een ieder heeft moeten doormaken. En te meer is de tegenwoordigen toestand dubbel pijnlijk als men let, niet slechts op de akelige verwoesting die het gansche land heeft getroffen, maar ook opmerkt dat op geestelijk gebied er veel schade is geleden door verdeeldheid, verbittering, ontrouw en verraad, die op zulke treurige wijze zich hebben geopenbaard onder ons volk, alsmede in de kerk. De voorzitter heet verder de Broeders welkom aan deze plaats; en met hen dankt hij den Heer voor het gespaard leven en de uitredding uit duizend gevaren van de afgeloopen jaren; en tevens voor het voorrecht om weer de handen en harten in een te slaan om het werk Gods in de gemeente te aanvaarden. Veel stof tot dankbaarheid zegt hij, hebben wij, waar ons geloof, zoo zwaar op de proef gesteld, niet heeft opgehouden. Alleen de wonderlijke genade Gods kon in staat stellen te midde van al die bittere teleurstellingen de zware beproevingen, de verijdelde hoop en de schijnbare verkrachting van de gebedsverhooring, om niet tot vertwijfeling en wanhoop en onverschilligheid over te gaan. Dat het volk nog vasthoudt aan hun God, is dan ook genoegzaam bewijs dat God het volk nog niet heeft verlaten. En dit geeft moed en hoop voor de toekomst om in 't gebed en in des Heeren werk te volharden. Maar welk hart ook is dezen dag niet en te meer in deze stonde, vervuld met eene pijnlijke droefheid bij 't aanschouwen van de twee broeders, Kilian en Van den Heever, in ons midden, die op zulke eene hartroerende wijze zijn verminkt gedurende den oorlog! En wie is er niet die met de innigste aandoening vervul is bij het zien van de ledige plaatsen in deze vergadering, en bij de nagedachtenis treurt van de geliefde en gewaardeerde maar nu ontslapene broeders Spruyt, Kriegler en Hendrik Greyling! Goddank voor den troost van te weten dat zij in hoogere vergaderingen zijn gaan plaats nemen om het werk huns Heeren onder de gezaligden des hemels voort te zetten. De Heere vertrooste de weduwen en verzorge de weezen. De Heere ontferme zich over alle nooddruftigen en verarmden! De Heere verhoore het noodgeschrei van de teleurgestelden die alles hebben geofferd voor vaderland en volk! De Heere bezoeke Zijne Kerk en Zijne kinderen! De Heere bekwame U ook broeders tot het gewichtig werk als voorgangers in de gemeente en geve u Zijne genade!"

Die voorsitter het hierna Psalm 77 gelees en die broeders het aan ernstige smeekgebede deelgeneem. Daarna het die vergadering tot die verkiesing van 'n nuwe kerkraad oorgegaan. In hierdie gees het die Kerkraad hulle taak onderneem en besluit om nie moed op te gee nie, maar van meet af te begin. Die broeder Frieslich het dan ook kon meedeel dat die Kerkraad aan die einde van 1899 'n balans van £4-13-3 op hande gehad het. Ná die vertrek van die voorsitter het hy die geldsake na behore beheer, soos dit ingekom het. Ten tye van die vergadering was daar sowat £50 in die kas waarmee 'n begin gemaak kon word. Die enigste skuldlas was die agterstallige salaris van die predikant vir die afgelope drie jaar en wat 'n bedrag van £1 500 bedra het. Hierop het ds. Louw soos volg geantwoord: “De Voorzitter zegt, dat een ieder in onze gemeente, zowel als in 't gansche land, bitter heeft geleden; en ook hij is gewillig zijn aandeel van verlies zowel als lijden te dragen. Hy wil dan van het achterstallige salaris vooreerst niets vorderen van eene gemeente die zelve als uitgeroeid is. Hij wil echter onder aandacht brengen dat eenige vrienden, vooral oudkerksraadsleden, aan zijne vrouw en gezin zekere bedragen hebben voorgeschoten tot hare instandhouding en afreizen tijdens de ballingschap van den Leeraar. Zoo mogelijk, verzocht hij den Kerkeraad deze bedragen, zowat £200, aan gemelde vrienden te willen terugbetalen." Dit het hulle dan ook onderneem om te doen.

Die omstandighede waaronder die kerkraad sy taak moes opneem, was om verskeie redes baie moeilik. Op 18 Januarie 1904 was die kerkraad vir die eerste keer sedert die beëindiging van die oorlog voltallig. "Daarom wordt het ook te meer gewaardeerd dat deze broeders zich de keuze hebben laten welgevallen en in een tijd van vele moeilijkheden en druk zij toch voorwaarts getreden zijn om de kudde des Heeren alhier te helpen weiden. Getrouwheid aan den Opper Herder en broederlijke liefde onder elkaar is wat bijzonderlijk noodig is in den raad der Kerk: en dat geve de Heer genadiglijk."

Die herbegrafnis van ses gesneuweldes

Die kiste van die ses gesneuweldes wat herbegrawe is.

Op 17 Oktober 1903 het 'n baie groot en indrukwekkende gebeurtenis in die gemeente voorgekom: die herbegrafnis in die Kloof-kerkhof van twee diakens van die gemeente, genl. C.J. Spruyt en kmdt. J.L. Kriegler en nog ses gesneuweldes. Aan die verrigtinge het verskeie predikante deelgeneem, o.a. ds. H.S. Bosman, voorsitter van die Algemene Kerkvergadering, en onder die aanwesiges was daar manne soos kmdt.-genls. Louis Botha en C.R. de Wet, asst.-genls. J.C. Smuts en J. Kemp, genls. C.H. Muller, P.R. Viljoen, H.A. Alberts en C. Brits. Van hierdie manne het ook as slipdraers van genl. Spruyt opgetree. Agter die kis van genl. Spruyt het eers sy adjudant, Jurie Human, met genl. Spruyt se getroue perd, Scot, gestap, en daarna die naasbestaandes en offisiere van die distrik.

Vir kmdt. Kriegler het diakens as draers opgetree en ouderlinge as slipdraers, en hulle is gevolg deur die naasbestaandes en kerkraadslede van die gemeente. In die kerk het ds. Louw en ds. J. van Belkum voorgegaan. Die hoofrede is waargeneem deur ds. J.M. Louw, wat die veldprediker onder genl. Spruyt was. In die kerk is toesprake gelewer deur kmdt.genls. C.R. de Wet en Louis Botha terwyl genls. Smuts en Viljoen in die kerkhof die woord gevoer het. Ds. H.S. Bosman het die gebed by die graf gedoen.

Genl. Cornelis Johannes Spruyt is op 24 April 1857 gebore. Hy was dus 44 jaar oud toe hy op 20 Julie 1901 oorlede is. Hy is langs die spoorlyn tussen Val en Standerton deur 'n vyandelike koeël getref en het as gevolg daarvan 'n halfuur later gesterf. Die kerkraad is in besit van 'n aantal briewe wat hy van die slagveld aan sy vrou geskryf het. Daaruit blyk dit onder meer hoe 'n innig gelowige mens hy was. Hy het sy kerk baie jare lank as diaken gedien. Ook was hy 'n Sondagskoolonderwyser. As gevolg van hierdie feit het die Sondagskoolkinders ’n koorsang by die graf gelewer. Sy besonderse persoonlikheid het 'n onbekende tot 'n lykdig van elf versies geïnspireer.

Heidelberg kry sy eerste permanente hulpprediker

Dr. D.F. Malan as jong predikant. Hy is op 29 Julie 1905 georden as Heidelberg se hulpprediker.

Die kerktoring het in 1909 ineengestort, maar gelukkig weg van die gebou af.

Gedurende al die jare sedert die stigting van die gemeente was dit die gebruik (of tradisie) dat hy oor 'n eerste leraar beskik wat as voorsitter van die kerkraad opgetree het. As die behoefte daartoe ontstaan, het die gemeente van tyd tot tyd van 'n tydelike of 'n permanente hulp vir die leraar gebruikgemaak. So 'n persoon het dan as hulpprediker diens gedoen en het alleen 'n adviserende stem in die kerkraad gehad, al was hy dalk bevestig. As hy lank genoeg bly, is hy as tweede leraar beroep en het dan eers 'n stem gehad. Eers op 16 September 1944 het die kerkraad vir die eerste keer besluit om hierdie leraarspos in een van 'n medeleraar te omskep. Ds. D. Theron, die latere eerste sendingsekretaris van Transvaal, het in Oktober 1896 as die eerste hulp na Heidelberg gekom het. Hy het slegs 'n jaar gebly en toe 'n beroep na Fordsburg aangeneem.

En so het dit gebeur dat Heidelberg in Mei 1905 bevoorreg was om die latere eerste minister van Suid-Afrika as sy eerste permanente hulpprediker te kry in die persoon van prop. dr. D.F. Malan. Hy het hierheen gekom om die dienste waar te neem tydens die afwesigheid van ds. Louw wat met vakansie was. Aan die einde van daardie maand is sy saak vir Heidelberg oorweeg. “Ter uitvoering van het besluit van de gemeentevergadering dato 29 April l.l. wordt nu besloten Proponent Dr. D.F. Malan, M.A., tot hulpprediker dezer gemeente te vragen voor onbepaalden tijd tegen een traktement van £300 per jaar, hij vindende zijn eigen logies. De kerkeraad verlangt ook dat zijne ordening zoo spoedig mogelijk alhier zal plaatsvinden."

Die ordening het dan ook op 29 Julie 1905 plaasgevind in die teenwoordigheid van agtien predikante, o.a. ook ds. J.D. Kestell. Die bevestigingsrede is deur ds. D.S. Botha van Stellenbosch waargeneem. Dr. Malan het op 'n kussing gekniel wat deur mev. W.W.J.J. Bezuidenhout (tant Anna) gemaak is. Dieselfde middag het hy sy intreerede gelewer na aanleiding van 1 Kor. 1:23–25. Die bede is uitgespreek dat hy lank en met vrug in die gemeente sal arbei. Hy is as scriba van die kerkraad benoem en een van die reeks notules verskyn in sy handskrif. Ongelukkig het hy net tot aan die einde van die jaar gebly. Reeds op die vergadering van 4 Desember neem die kerkraad daarvan kennis dat dr. Malan 'n beroep na Montagu aangeneem het en om sy ontslag vra. "Algemeen leedwezen wordt uitgesproken over zijn heengaan (vertrek)." Dr. Malan het net 'n paar maande op Heidelberg vertoef, maar dit was maande wat 'n onuitwisbare indruk op sy lewe gemaak het. Hy het saam met mnr. T.A. Dönges in die pastorie tuisgegaan en hulle het 'n vriendskap gesluit wat tot aan die einde van hulle lewe gebly het. Dr. Malan het Heidelberg toe gekom gedurende 'n tydperk toe die naweë van die oorlog nog duidelik sigbaar was. In 1954 het dr. Malan by geleentheid van die inwyding van die vernieude kerk 'n boodskap aan die gemeente gestuur waarin hy sy herinneringe aan sy eerste gemeente boekstaaf: “Die Heidelbergse Kerk wat nou vernuwe word, sal vir my onvergeetlik bly omdat dit 'n tydperk in my lewe simboliseer, die betekenis waarvan ek nie kan oorskat nie. .. Ek was. .. ongeveer ses maande daar, en die waarde van die ondervindings wat ek toe opgedoen het, was vir my onberekenbaar. Voorop in my gedagte staan natuurlik die ordeningsplegtigheid in die ou kerk, waarvan ek nog altyd 'n blywende herinnering besit in die sierlike kussing met gepaste opskrif daarop uitgewerk, wat 'n geskenk was van mev. Willem Bezuidenhout. .. Dit bly 'n waardevolle erfstuk in die familie. Ek dink ook verder aan my intieme kontak met daardie twee hoogstaande en kragtige persoonlikhede, ds. A.J. Louw en die hoofonderwyser en latere senator T.A. Dönges – twee manne aan wie die Heidelbergse gemeente so ontsaglik veel te danke het, beide vir hul geestelike invloed en vir die feit dat Heidelberg vandag 'n eersterangse opvoedingsentrum is. En nie die minste van al nie, bly ek dankbaar vir die geleentheid wat ek gehad het om slegs drie jaar na die Vryheidsoorlog so intiem kennis te maak met 'n gemeenskap wat saam met die res van die Boerevolk alles vir sy vryheid en reg opgeoffer het. In die breë kerkraad was 'n oudouderling met nog maar een arm, terwyl 'n ander in die oorlog albei sy oë verloor het. Families was daar waar die vaders of waar daar seuns in die stryd geval het. Oorlogswese is in 'n weeshuis tuisgebring en liefderik versorg. .. Dit alles het 'n onuitwisbare indruk op my gemaak. Ek het die hart van ons volk hoor klop en 'n deel van sy smart aanskou. Dit is vir my 'n eer en was vir my 'n voorreg om aan Heidelberg verbind te wees. Daarvoor bly ek dankbaar."

So het dr. D.F. Malan 'n loopbaan op Heidelberg begin wat sou oploop tot die amp van die eerste minister van Suid-Afrika. Met sy heengaan op 7 Februarie 1959 het die gemeente aan sy nagedagtenis hulde gebring. Daar is op Sondag 8 Februarie 'n huldebetuiging voor die aanvang van die diens voorgelees waarna die gemeente aan gesamentlike gebed deelgeneem het. In die huldebetuiging is onder meer die volgende gesê: “Ons hele land is armer as gevolg van die heengaan van die gryse staatsman en volksman, dr. D.F. Malan, wat gedurende sy lang openbare lewe vir sy land en volk so onuitspreeklik veel beteken het. Hy was onder die heel grootstes wat uit ons bodem gekom het, onder daardie seuns van Suid-Afrika wat deur God geroep is om in krisisjare in die bres te kom staan. .. Ons treur oor die heengaan van 'n groot kerkman, 'n geliefde volksman, 'n troue leidsman, 'n staatsman en godsman."

Afstigtings

Ds. H.E. Steyn is in September 1911 (2 Junie 1884 – 21 Mei 1956) gevra om na die NG gemeente Heidelberg te gaan met die oog op die moontlike afstigting van Vereeniging. Die gedagte was dat hy op Heidelberg sou bly dien as Vereeniging hom nie beroep nie. So is hy op 20 April 1912 as Heidelberg se tweede hulpprediker bevestig. Van 1913 tot 1946 was hy die NG gemeente Vereeniging se leraar.

In 1909 het die eerste afstigting deur Greylingstad met 'n gedeelte van Heidelberg plaasgevind. Die grond vir die kerk en pastorie is deur Willem Bezuidenhout aan dié gemeente geskenk. Hy het destyds op 'n plaas naby Greylingstad gewoon. Twee jaar later is die NG gemeente Eendracht met gedeeltes van Heidelberg, Standerton, Erasmus (NG gemeente Bronkhorstspruit), Bethal, Boksburg en Middelburg gestig.

'n Jaar later (1912) is Vereeniging van Heidelberg, en in samewerking met Potchefstroom, afgestig. Die belangstelling in Vereeniging as 'n afsonderlike gemeente het reeds in 1905 begin. Grond is daar deur die kerkraad aangekoop en 'n kerk gebou wat reeds op 11 November 1911 ingewy is. In September van dieselfde jaar (1911) is prop. H.E. Steyn gevra om Heidelberg toe te kom, veral met die oog op die moontlikheid van Vereeniging as 'n selfstandige gemeente. Die gedagte was dat hy op Heidelberg as hulp sou bly indien Vereeniging hom nie beroep nie. En so het hy dan op 20 April 1912 Heidelberg se tweede geordende hulpprediker geword. Gedurende Maart 1913 het hy 'n beroep na Vereeniging aangeneem. Sy afskeidsgeskenk van Heidelberg was 'n goue horlosie. Hy het tot aan die einde van sy bediening op Vereeniging gestaan.

Ds. Louw word Moderator

In 1916 het ds. Louw vir die eerste keer moderator van die Sinode geword. Gedurende daardie tyd is dit, volgens sinodale besluit van die moderator verwag om gereeld die onderskeie gemeentes van Transvaal te besoek. Aangesien sy eie gemeente onteenseglik skade daardeur sou ly, het die kerkraad besluit om 'n hulpprediker vir die gemeente te kry. Die kerkraad se versoek aan die sinodale kommissie dat 'n bedrag van £100 onder die omstandighede deur die Sinode aan die gemeente toegestaan sal word, is voorwaardelik toegestaan. Dit sou dan die kerkraad help om 'n hulpprediker te bekom.

Die kerkraad het gedurende dié tyd ook besluit “dat het meer dan tijd geworden is een Hulpprediker voor deze gemeente te krijgen. De werkzaamheden 's Leraars zijn zeer vermenigvuldigd van wege zijn Moderatorschap alsmede de grote uitbreiding op opvoedingsgebied alhier enz. terwijl dan de gemeente niet behoorlijk bezocht kan worden, noch genoegzame buitendienste gehouden.” Die voorsitter moes dus onmiddellik probeer om 'n hulpprediker te kry aan wie 'n salaris van £20 per maand toegesê sou word. So het 'n gemeenteseun in die persoon van Justus D. Kilian na Heidelberg gekom en op die vergadering van 1 Oktober 1917 is hy ontvang. “De jonge broeder. .. wordt hartelijk welkom geheten en het vertrouwen uitgesproken dat hij als zoon der Gemeente met veel vrug mogen arbeiden." Hy het so vroeg as Februarie 1918 'n beroep na Hertzogville aangeneem.

Ds. Jacobus Cornelis Pauw

Ds. J.C. Pauw, Heidelberg se eerste "tweede leraar".

Kort nadat proponent Kilian vertrek het, is die dienste van ds. J.C. Pauw verkry. Hy word op 13 Mei 1918 in die kerkraadsvergadering welkom geheet, en ten spyte van die feit dat hy in 'n tydelike hoedanigheid na Heidelberg gekom het, het hy vir 'n beroep na Zoekmekaar bedank. Op dieselfde vergadering is daar eenparig besluit om hom as permanente hulpprediker teen 'n salaris van £300 per jaar en die gebruik van 'n vry woning aan te stel. Die beroepsbrief is vervolgens opgestel en onderteken, en die nodige reëlings getref vir sy ordening. Die plegtigheid het op 19 Oktober 1918 plaasgevind nadat hy en sy jong eggenote die vorige aand gesellig ontvang en daar aan hulle 'n huweliksgeskenk oorhandig is. Die woning wat die kerkraad vir hom ingeruim het, het regoor die eerste pastorie by Begemannstraat 27 gestaan. (Later die woning van die skoolinspekteur.) Op 10 November 1919 is hy as die eerste tweede leraar van die gemeente beroep en op die eerste vergadering daarna (9 Februarie 1920) het hy as volwaardige lid van die vergadering ook die notules kon teken. Ds. Pauw het op Heidelberg gebly tot hy in Oktober 1925 'n beroep na Fordsburg aangeneem het. Hy het goeie werk in die gemeente gedoen en was alombemind. By die ontvangs van sy demissie ná sewe jaar, het ds. Louw met groot waardering van sy arbeid melding gemaak “en wenst ds. Pauw verdere zegeningen Gods op zijn werk in de toekomst. Bovenal dankt hy God voor de hartelike samewerking in de byna agt jaar."

Ds. Pauw het tydens sy verblyf op Heidelberg as scriba van die kerkraad opgetree en met sy oorlye, op 14 November 1937, was hy assistent-scriba van die Sinode. In die Handelinge van die Sinode van 1940 is die volgende hulde aan hom gebring: “Dit sal moeilik gaan om in 'n paar woorde 'n getrouer en vollediger rekening te gee van die ontslape broer as. .. die geliefde en getroue" (Ef. 6:21). Dit was broer Jammie in die volste sin van die woord. Hy was die geliefde onder die broers en die getroue onder die dienaars. Hy was een van die veelbelowendes in 'n veelbelowende kerk. Vroeg in sy bediening wat helaas van alte korte duur was, het hy reeds sy merk gemaak Sy bediening word veral gekenmerk deur sy getroue pastorale arbeid, sy minsame omgang, sy vurige liefde vir die sending en die armes van sy volk, en sy ernstige prediking. .. Sy netheid en presiesheid het aan spreekwoordelikheid gegrens." Hy het nog lank na sy vertrek die vriendskapsbande met die gemeente behou en so het hy ook deelgeneem aan die teraardebestelling van dr. A.G. Visser in Junie 1929.

Mev. ds. Louw se dood

Mev. ds. Louw is oorlede terwyl haar man nog predikant was van Heidelberg.

Op 29 April 1920 is mev. Maria J. Louw (geb. Rowan) in die ouderdom van 60 jaar oorlede nadat sy reeds geruime tyd lydende was. Op 1 Mei is sy in teenwoordigheid van 'n groot skare gemeentelede en 'n hele aantal evangeliedienaars begrawe. In die kerk is die rede gevoer deur di. H.S. Bosman en D. Theron terwyl ds. William Nicol die gebed gedoen het. By die graf het ds. J.M. Louw die woord gevoer. Die hulde wat die Kerkraad as mosie van roubeklag aan haar gebring het, was die volgende: “Wij willen verder bij deze gelegenheid onze hoge waardering uitspreken van wat uw ontslapene dierbare voor ons en onze gemeente vooral geweest is. Zij was een ware moeder voor de gemeente, en wij zullen haar zeer missen."

Ds. Louw en A.G. Visser

Die digter dr. A.G. Visser was die Louws se buurman en huisdokter en 'n boesemvriend van ds. Louw.

'n Verjaardagwens van dr. A.G. Visser aan ds. Louw op sy 66ste verjaardag, 23 Januarie 1925.

Dr. A.G. Visser was ds. Louw se buurman en ook die pastorie se huisdokter. Hy het 'n diepe godsdienssin gehad, was 'n gereëlde kerkganger en het dikwels ook die orrel in die kerk bespeel. As buurman, vriend en gemeentelid het hy 'n besondere bewondering vir ds. Louw gehad en daar was altyd die beste verhouding tussen die twee. By geleentheid van ds. Louw se 66ste verjaardag, het dr. Visser hom met 'n ongepubliseerde gediggie gelukgewens. Hy het dieselfde gedoen by geleentheid van ds. Louw se 70ste verjaardag wat feestelik deur die gemeente gevier is. Hierdie gedig openbaar watter hoë dunk hy van ds. Louw se werk gehad het waar hy hom kenskets as die baanbreker, bouer en dienaar.

'n Paar maande later is dr. Visser oorlede, en twee jaar daarna het ds. Louw ook uit die diens getree.

Ds. C.B. Brink kom na Heidelberg

Ds. C.B. Brink was Heidelberg se eerste vaste hulpleraar.

Nadat ds. Pauw in 1925 vertrek het, het die kerkraad weer van tydelike hulp gebruik gemaak tot ds. Louw vir prop. C.B. Brink gevra het om Heidelberg toe te kom. Hy word op 30 Januarie 1928 in die kerkraadsvergadering welkom geheet. “Die vertroue word gekoester dat hy onder die seën van God 'n krag ten goede in die gemeente sal wees." In Maart ontvang prop. Brink 'n beroep na Alberton en die kerkraad besluit om hom as vaste hulpleraar aan te stel. Hy is op 3 Junie georden. Hy het egter reeds in Oktober 'n beroep na Dullstroom aangeneem. Ds. Brink het in latere jare 'n belangrike rol in die Transvaalse Kerk gespeel. Hy was eers actuarius en later moderator. Voor dat hy in 1964 sy demissie aanvaar het, was hy sendingsekretaris vir die Noordstreek-Sinode van Transvaal.

Ds. J.P.W. de Vries word verwelkom

Op 27 April 1929 is prop. J.P.W. de Vries as die volgende tydelike hulpprediker verwelkom. By geleentheid van dieselfde vergadering word besluit om hom as vaste hulpprediker aan te stel “in die vertroue dat hy dan vaste wortels hier sal skiet en nie soos sy voorgangers ons spoedig sal verlaat nie." Op 6 September 1930 is hy as tweede leraar vir die gemeente beroep en op 1 November bevestig. Daarvan het ds. Louw die volgende gesê: “Ds. De Vries word dan nou nie alleen as tweede leraar maar ook as lid van die kerkraad verwelkom en die vertroue uitgespreek dat sy werk 'n vrugbare en 'n geseënde sal wees." Tot aan die einde van ds. Louw se dienstydperk het ds. De Vries in die gemeentelike bediening gestaan en tydens die vakature wat toe ontstaan het, het hy alleen in die gemeente waargeneem. Vanaf 1932 tot 1935 het hy saam met die volgende eerste leraar, ds. P.J. Viljoen, gearbei.

Hy het op 22 Maart 1935 sy demissie ontvang en na Amersfoort vertrek. Omdat hy inderhaas moes gaan, is die afskeid binne 'n kort tydsbestek gereël. Dit was nietemin hartlik en innig. In die Junie-uitgawe van die gemeentelike kwartaalblad, “Opwaarts”, skrywe ds. Viljoen soos volg: “Ook langs hierdie weg wil ons ds. en mev. De Vries hartlik bedank vir wat hulle gedoen en beteken het vir die gemeente van Heidelberg in die tyd wat hulle hier gearbei het. Andermaal wil die gemeente hulle verseker dat hul beste wense hulle vergesel, dat hulle aan hulle dink in hulle gebede en dat hulle te eniger tyd hartlik welkom sal wees in ons gemeente."

Aftrede en dood van ds. Louw

Die dienstydperk van ds. Louw het ook ten einde geloop. 'n Paar maande voor die koms van ds. J.P.W. de Vries in 1929 het die kerkraad en gemeente by geleentheid van ds. Louw se sewentigste verjaardag op 23 Januarie 'n gesellige byeenkoms vir hom gereël. By hierdie geleentheid het hy ook 'n geskiedkundige oorsig van die gemeente sedert 1865 gegee. 'n Geskenk is hom aangebied asook aan mej. Charlotte Louw as blyk van waardering vir die dienste wat sy sedert haar moeder se dood in 1920 in belang van die Gemeente gelewer het. Op die vergadering van September 1931 het ds. Louw gesê "dat hy daartoe gelei is in die laaste tyd vanweë hoë ouderdom, krankheid en verswakte gesondheidstoestand om sy bedanking as eerste leraar in die hande van die kerkraad te stel."

Hy het op 5 Desember 1931 in die teenwoordigheid van 'n aantal ringspredikante eervolle ontslag ontvang. Die gemeente het langs verskillende weë van hom afskeid geneem. Eers het hy uitgery na die buitewyke van die gemeente en tydens die dienste die wykslidmate gegroet. Op 5 Desember het die jong mense gedurende die namiddag van hom afskeid geneem en gedurende die aand het die gemeente en gaste aan die beurt gekom. Op Sondag 6 Desember het hy sy afskeidsboodskap gelewer na aanleiding van Hand. 21:14: "Toe Paulus dan nie oor te haal was nie, was ons tevrede en het gesê: Laat die wil van die Here geskied." Hy het van die gemeente 'n geskenk van £1 500 ontvang vir 'n woning op Pretoria waar hy hom gaan vestig het. Daarmee saam het hy nog £10 per maand ontvang as 'n aanvullende bedrag op sy pensioen. Twee adresse is deur die Kerkraad aan hom gebied namens die kerkraad en gemeente, en ook namens die besture van die kerkkoshuise waarvan hy die stigter was.

Dit was vir die gemeente, kerkraad en leraar baie swaar om die bande wat gedurende 38 jaar gebind is, te verbreek. Nadat hy afgetree en hom op Pretoria gaan vestig het, is hy gekies as kanselier van die Universiteit van Pretoria, en dit as bewys van erkentlikheid vir wat hy vir die opvoeding en onderwys in Transvaal beteken het.

Terwyl hy op Heidelberg was, het hy 19 beroepe ontvang. Na sommige gemeentes is hy twee, selfs drie keer beroep. Hy het in 1898 weer 'n beroep na Vryheid ontvang en in 1906 as saakgelastigde van die Transvaalse Kerk. Van 1897 tot 1916 was hy aktuarius en van 1916 tot 1925 moderator. Nadat hy afgetree en hom op Pretoria gaan vestig het, is hy gekies as kanselier van die Universiteit van Pretoria, en dit as bewys van erkentlikheid vir wat hy vir die opvoeding en onderwys in Transvaal beteken het. Hy is op 23 September 1935 op Pretoria oorlede en die volgende dag op Heidelberg begrawe.

Met sy heengaan het die sinodale kommissie van Transvaal onder meer die volgende oor hom geskryf: "Die sinodale kommissie van die NH of G Kerk wil met dankbaarheid teenoor God die gewer van alle goeie gawes, die waardering van die Kerk te boek stel oor wat die ontslape dienskneg van die Heer vir die Kerk beteken het. A.J. Louw het vir meer as 40 jaar die kerk gedien as leraar van die gemeentes Vryheid en Heidelberg. As getroue herder het die gemeentes onder sy bearbeiding gebloei en het siele tot bekering gekom. Veral ook sal sy nagedagtenis onder ons bly voortlewe deur sy ywer vir die onderwys. Op sy pogings in daardie rigting het groot seën gerus. Aan die sinodale vergaderings het ds. Louw buitegewone dienste bewys. Sedert 1894, toe hy as assistent-skriba gekies is, het hy op die moderatuur van nege sinodale vergaderings gedien. .. Van ds. Louw het daar steeds besieling vir die kerk uitgegaan. Sy diepe oortuiging omtrent die aanspraak van die Here Jesus op die lewe van die gelowige en die heelhartige oorgawe van al sy talente aan die arbeid waarin hy homself nie gespaar het nie, sy brandende liefde vir die Afrikanervolk, sowel as sy ander veelvuldige gawes van verstand, karakter en persoonlikheid, het hom gemaak tot 'n krag in ons midde gedurende al hierdie jare. Die Kerk is God dankbaar vir sy lewe en arbeid, en die leidsliede verneem met sy heengaan 'n roepstem tot 'n nuwe toewyding aan die nog onvoltooide taak van die Kerk op aarde."

Gesinslewe

Louw is in 1884 met Maria J. Rowan van Stellenbosch getroud. Uit die huwelik is 'n seun en twee dogters gebore. Ná sy vrou se dood in 1920 is hy met die weduwee Chrissie Theron getroud.

Bronne

• (af) Gerdener, prof. dr. G.B.A. 1951. Bouers van Weleer. Lewensketse van enkele groot figure uit die geskiedenis van die N.G. Kerk in Suid-Afrika. Kaapstad en Pretoria: N.G. Kerk-Uitgewers van Suid-Afrika.
• (af) Krüger, prof. D.W. en Beyers, C.J. (hoofred.) Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek Deel III. Kaapstad: Tafelberg-Uitgewers, 1977.
• (af) Bosman, dr. A.E. Faul. 1965. Aan God alleen die eer. Heidelberg, Transvaal: NG Kerkraad.

Eksterne skakels

• (af) Die geskiedenis van die Hoër Volkskool, Heidelberg, Gauteng Geargiveer 8 Oktober 2015 op Wayback Machine. URL besoek op 8 Oktober 2015.
• (af) Die geskiedenis van die Laer Volkskool, Heidelberg, Gauteng. URL besoek op 8 Oktober 2015.
• (af) (en) Foto's van ds. Louw se graf. URL besoek op 8 Oktober 2015.