Ekonomiese geskiedenis van Suid-Afrika

Ekonomiese geskiedenis van Suid-Afrika

ekonomiese geskiedenis

Faset van	ekonomie van Suid-Afrika, Geskiedenis van Suid-Afrika
Land	Suid-Afrika

Voor die aankoms van die Europese setlaars in die 15de eeu was die ekonomie van wat Suid-Afrika sou word, gegrond op bestaansboerdery en jag.

In die noorde, sentrale en ooste van die land het stamme van inheemse Afrika-mense die grond op 'n gemeenskaplike grondslag bewoon onder stamkapteinskappe. Dit was oorwegend 'n pastorale ekonomie en rykdom is gemeet aan die aantal beeste wat 'n man het. Bevolkingsgroei het druk op die beskikbare grond geplaas en veroorsaak dat die stamme voortdurend verder van hul oorsprong in oos-Afrika weggetrek het.

In die suidelike en westelike dele van die land het die San-mense (Boesmans) nomadiese lewens gelei wat gegrond was op jag en die Khoikhoi (Hottentotte) het 'n herdersbestaan gevoer.

Europese nedersetting

In 1652 is 'n permanente Europese nedersetting in Kaapstad in die verre suidweste van die land gevestig. Dit was nie oorspronklik beplan as 'n kolonie, maar as 'n lafenis-stasie. Wanvoeding, veral skeurbuik – 'n vitamien C-tekort weens 'n tekort aan vars vrugte en groente – was 'n probleem vir die handelskepe van die Hollandse Oos-Indiese Kompanjie wat tussen Nederland en Hollandse Oos-Indië, deesdae Indonesië, gevaar het.

Om dié probleme die hoof te bied, het die kompanjie 'n tuin aan die voet van Tafelberg gevestig, en met ruilhandel vee van die Khoi-Khoi gekry om aan verbygaande skepe te verskaf. dae Indonesië, gevaar het.

Die aankoms van permanente Europese setlaars het egter diepgaande veranderings meegebring. Die Europeërs het sonder opset die San met siektes uitgedun, wat hulle na die Kalahari-woestyn-gebied verdryf het, en het die Khoi-Khoi-mense bykans vernietig namate hul stryd teen die Europese siektes toegeneem het.

Die soeke na grond het gelei tot oorloë tussen die Afrikane soos wat die setlaars ooswaarts gemigreer het van die oorspronklike nedersetting in Kaapstad.

Tussen die oorloë het handel ontwikkel tussen die setlaars en die inheemse mense. Die verkope van groente en vee het gelei tot die ontwikkeling van 'n swart kleinboerestand wat grond besit.

Alhoewel die Kompanjie se vernaamste belang die behoud van die verversingspos aan die Kaap was, was hy ook verantwoordelik vir die vryburgerbevolking wat by die hawe en in die westelike en oostelike distrikte gevestig was.

Die Beleid van die Kompanjie

As ’n handelsonderneming wie se grootste belang met die Ooste was, het die Kompanjie maar min aandag aan die ekonomiese ontwikkeling van die Kaap gegee. Sy grootste belang was om die verversingspos op ’n so ’n peil te hou dat hy vlote op hul reise heen en terug van voedsel kon voorsien, en om die nodige aandag aan siek matrose te skenk.

Die direkteure wou hê dat die verversingspos betalend moes wees en, indien moontlik, ’n wins moes afwerp. Daarom het die Kompanjie die invoerhandel beheer. Dus het daar geen private winkels in die Kolonie bestaan nie, en moes die burgers handelsartikels soos speserye, suiker, tee, porseleinware en kledingstowwe by die Kasteel koop. Hierdie beleid het tot ’n uitgebreide smokkelhandel gelei ten einde die hoë pryse wat die Kompanjie vir ingevoerde goedere gevra het, vry te spring. Om dieselfde rede het die Kompanjie die plaaslike kleinhandel gereël. Huurkontrakte is opgeveil, waardeur plaaslike handelaars die reg ontvang het om handelsartikels soos brood, wyn en vleis te verkoop. Hierdie alleenreg om ’n handelsartikel vir ’n bepaalde tydperk te voorsien is aan die hoogste bieër toegestaan. Hierdie huurkontrakte het die Kompanjie van ’n gereelde inkomste verseker. Die Kompanjie het ook sy vleis, wyn en graan vir verbygaande skepe verkry deur die kontrakte aan alleen-handelaars op te veil. Die burgers is nie toegelaat om tabak te verbou nie, daar die Kompanjie graag die monopolie van hierdie handel met die Hottentotte wou behou. Ten einde te verseker dat die verversingspos betalend sou wees, is selfs die ekonomiese bedrywighede van die burgers aan bande gelê. Hierdie koloniste kon koring verbou of wingerde plant, maar die opbrengs moes aan die Kompanjie teen ’n vasgestelde prys verkoop word, wat meestal maar laag was. Daar was werklik geen teken van vryhandel aan die Kaap nie; die Kompanjie het feitlik ’n monopolie van al die handel gehad deur die beperkinge wat hy opgelê het.

Streng Besuiniging

Daar die Kompanjie maksimumwinste wou verkry, het die direkteure ’n beleid van streng besuiniging in die bestuur van al sy besittings toegepas. Karige salarisse is aan amptenare betaal. Hierdie gebruik het oneerlikheid aangemoedig, omdat die amptenare hul klein inkomste probeer aanvul het. Privaat handel, smokkelary van ingevoerde goedere, onwettige boerdery en bedrog het hoogty gevier. Die betrekking van fiskaal is geskep om oneerlike amptenare te betrap en te ontslaan. Die administrasiekoste is so laag moontlik gehou deur die oprigting van kantore en vestings te beperk. Selfs die instelling van die vryburgers was ’n besuinigingsmaatreël, aangesien hierdie mense produkte sou kweek en dit aan die Kompanjie teen vasgestelde pryse sou verkoop sonder om in die diens van die Kompanjie te wees. ’n Direkte belasting op die produkte wat verkoop word en die verhuur van grond was ’n verdere bron van inkomste. Die tiende, die belasting op wyn, rekognisiegelde en ander belastings is ook ingestel. Aangesien die surplusse van koring en wyn na 1706 toegeneem het, is die burgers toegelaat om ’n persentasie van hierdie handelsartikels na Batavia uit te voer, maar dit moes deur middel van die Kompanjie se skepe geskied.

Die Amptenare van die Kompanjie

Die amptenare het ’n belangrike sosiale status aan die Kaap beklee, aangesien hulle die verteenwoordigers van ’n vooraanstaande handelsmaatskappy was. Aan die einde van die Kompanjie se bestuur was daar ongeveer 1 200 amptenare, die meeste van wie van oorsee gekom het en by die Kaapse seehawe aan diens was. Soos die gebruik toe in Europa was, is hulle volgens rang gegradeer, en elke rang het sekere voorregte gehad en voorrang by sosiale funksies, seremonies en kerkdienste geniet. Die goewerneur en lede van die Politieke Raad was die hoogste rang. Na hulle het die senior koopmanne, junior koopmanne, offisiere van die garnisoen, klerke, ens. gekom. Om die onnodige vertoon van weelde onder die amptenare te onderdruk, is hul klere en sosiale omgang streng ooreenkomstig hul rang deur die weeldewette van 1755 gereël. Slegs lede van die Politieke Raad se koetsiers kon in livrei gekleed wees; dit was uitsluitend die voorreg van senior koopmanne en hulle vrouens om groot sambrele te dra; en vrouens is nie toegelaat om slepe te dra nie. Verder het die wette die aantal bediendes en perde wat die verskillende range toegelaat was om te besit, vasgestel. Aangesien die meeste amptenare getroud was, het hulle nie in die Kasteel gebly nie, maar in private huise in die dorp. Die amptenare het vryelik met die burgers verkeer en gereeld met die burgers se familielede getrou. Daar was ook die garnisoen, wat teen 1795 uit ongeveer 1 200 man bestaan het. Hulle was meestal Duitse huurtroepe wat in Holland in diens van die Kompanjie getree het. Die meerderheid was by die Kasteel gevestig, maar sommige is by die veeposte in die binneland gestasioneer om die Kompanjie se beeste teen die plunderende San te beskerm.

Die Burgerbevolking by die Kaapse Hawe

In 1795 het die vryburgerbevolking 15 000 getel en ongeveer ’n derde van hulle het in Kaapstad gewoon. Die meeste se bestaan het afgehang van die Hollandse en vreemde skepe wat die baai binnegekom het. Die burgers van Kaapstad het losieshuise en drinkplekke aangehou waar die bemannings van die verbyvarende vlote gebly het terwyl die skepe voor anker gelê het. Die meeste van hierdie eienaars van herberge het ’n bestaan gevind deur gesmokkelde goedere te verkoop. Alhoewel die Kompanjie die monopolie gehad het om ingevoerde goedere te verkoop, het seelui en amptenare artikels soos tee, suiker, tabak, breekgoed en kledingstof ingesmokkel, wat hulle dan aan die herbergiers verkoop het. Laasgenoemde het dit dan weer aan die burgers in die dorp of in die distrikte van die hand gesit. Party burgers het ’n bestaan gevoer as kleremakers, boumeesters en skoenmakers, maar die eintlike werk is deur geskoolde slawe verrig. Die kleinhandel in eetware soos brood, vleis en wyn was in die hande van ’n paar plaaslike burgers wat die alleenhandel in die hande gekry het toe die kontrakte opgeveil is. Sommige burgers het slawe as smouse in diens geneem om die groente wat hulle op die kleinhoewes gekweek het, te verkoop. Die Kapenaars was in nouer voeling met Nederland as die boere van die westelike distrikte. Baie het volgens die nuutste mode aangetrek en sommige het indrukwekkende woonhuise in die Heerengracht of in Strandstraat laat bou.

Die Wyn- en Koringboere

Baie burgers het plase van ongeveer 60 morge (51.39 hektaar) buite die nedersetting en langs die Eerste- en Bergriviere in vrye erfpag ontvang. Daarop moes hulle koring en wyn verbou om in die behoeftes van die verversingspos te voorsien. Teen 1795 was die meeste van die graanplase in die Swartland (Malmesbury), terwyl die wynplase weer in die Constantia-vallei en by Stellenbosch, Paarl en Franschhoek geleë was. Die koring- en wynboere was vir hul bestaan van die Kaapse mark afhanklik. Teen die middel van die eeu het hierdie boere meer geproduseer as wat die mark verlang het, omdat die Kompanjie reeds besig was om sy houvas op die handel met die Ooste te verloor as gevolg van die kwaai Britse en Franse mededinging. Selfs toe die Kompanjie sy toestemming verleen het om aan vreemde skepe te verkoop, kon die boere nie van al hul surplus ontslae raak nie. Hulle is toe toegelaat om koring na Batavia uit te voer. Op hierdie wyse is daar teen 1780 van 18 500 mud jaarliks ontslae geraak. As gevolg van die swak gehalte van die wyn kon baie min uitgevoer word. Dit was slegs gedurende ’n oorlog dat die burgers hul surplus-koring en wyn kon verkoop, want baie vreemde skepe het in Tafelbaai vars kosvoorrade ingeneem. Pryse het dan die hoogte ingeskiet en ’n kort tydperk van voorspoed het gevolg. Dit het tydens die Sewejarige Oorlog en die Amerikaanse Vryheidsoorlog (1779-83) gebeur. Hierdie koring- en wynboere is egter aansienlik aangehelp deur die feit dat die Kompanjie hulle nie swaar belas het nie. Die belangrikste belasting was dié op wyn en brandewyn wat in Kaapstad verkoop is, en dit was slegs 3 riksdaalders per lêer. ’n Ander belasting was die tiende, ’n belasting van een tiende van die jaarlikse wins uit graan of beeste, wat volgens die opgaaf van die boer bereken is; hierdie syfers was gewoonlik laer as wat dit werklik was. Daar was ook ’n klein belasting vir die uitroei van wilde diere. Al hierdie belastings is aan die sekretaris van die Heemraad by die drosdy betaal. Die swaarste belasting was die fooie wat burgers aan die amptenare moes betaal wanneer hulle hul produkte kom verkoop het. Die huise van die wyn- en koringboere was meer imposant as dié in Kaapstad. Hierdie huise was enkelverdiepings met rietdakke en gewels. Groot-Constantia, hoewel herbou, is die beste voorbeeld van hierdie boustyl. Die huise het die bekende klein vensterruitjies en groot stoepe gehad, terwyl die kamers ruim en redelik goed gemeubileer was. Wanneer produkte deur ossewaens by die Kompanjie se pakhuise in Kaapstad afgelaai is, is verskeie huishoudelike benodigdhede soos tee, suiker, tabak, speserye en rokmateriaal verkoop.

Slawe-arbeid

Gedurende Van Riebeeck se bestuur is slawe ingevoer, omdat die Hottentotte onwillig was om op die graanplase te werk of om dwangarbeid te verrig. Dus is gaandeweg meer en meer slawe op die wyn- en koringplase van die westelike distrikte gebruik. In 1717 het die Politieke Raad besluit om slawe in plaas van Europese koloniste in te voer om die arbeidstekort wat as gevolg van die pokke-epidemie ontstaan het, die hoof te bied. Dit was nie lank nie of die slawe het die Europeërs in getalle oortref. In 1795 was die slawebevolking 18 000, of ongeveer drieduisend meer as die Europese koloniste in die kolonie. Die goedkoopste slawe was die swart slawe wat van Mosambiek en Madagaskar ingevoer is. Hulle het die moeilike werk op die wyn- en koringplase onder toesig van die burgers verrig. Die duurste slawe was die Maleiers, wat geskoolde ambagsmanne was en wat veral kleremakers, skoenmakers, skrynwerkers en messelaars was. Die pragtige Kaap-Hollandse gewels en die voortreflike stinkhoutmeubels is deur hulle gemaak. Hul eienaars het hulle gewoonlik aan ander koloniste verhuur wanneer hulle dienste daar nodig was. Daar was ook ’n klas wat baie toegeneem het, naamlik die basters, wat veral kokke, kinderoppassers en boodskappers was. Party is ook in Kaapstad as smouse in diens geneem om tuinprodukte en vis te verkoop. Huisslawe het ook die musiek op danspartye verskaf. Die prys van ’n slaaf het van sy ouderdom, krag en bedrewenheid afgehang. Die Maleise ambagslui het tot £100 elk gekos; die bejaardes kon teen ’n paar pond gekoop word. In vergelyking met die toestande in die Wes-Indiese Eilande, is die slawe aan die Kaap beter behandel, en baie het aan die huishouding geheg geraak. Baie slawe is ook deur hul eienaars vrygelaat. Maar as ’n slaaf ’n ernstige misstap begaan het, soos byvoorbeeld wegloop, steel of as hy astrant was, is hy aan die fiskaal oorhandig om swaar gestraf te word. Die straf het gewoonlik uit ’n pak slae bestaan en hy is in boeie in die gevangenis gestop. Mettertyd het die westelike distrikte van die Kolonie geheel en al van slawe-arbeid afhanklik geword, en die standaard van die werk wat verrig is, was baie laer as dié van die arbeiders in Europa. Slawe-arbeid het ’n einde aan die immigrasie van Europese ambagslui gedurende die agttiende eeu gemaak. Slawerny het ook ’n nadelige uitwerking op die Europese kolonis gehad, daar dit later sy plig was om slegs toesig te hou oor die handewerk wat deur die slawe verrig is. Dit burgers was onwillig om enige handewerk te doen. Besoekers aan die Kaap het hierdie houding raakgesien, en baron Van Imhoff, die goewerneur-generaal wat die Kolonie in 1743 kom inspekteer het, was baie ontsteld hieroor. Slawerny het egter noodsaaklik vir die ekonomiese ontwikkeling van die westelike distrikte en Kaapstad geword.

Die vry swartes

Die Vry Swartes was die afstammelinge van die vrygestelde slawe en ontstamde Hottentotte. Baie van hulle het as arbeiders op die plase gewerk. Baie het in Kaapstad gebly en ’n bestaan gevind deur groente te verkoop, vis te vang en los werkies te verrig. Die Kaapse Kleurlinge het uiteindelik uit hierdie klas voortgespruit, wat teen 1795 ongeveer net soveel as die Europese bevolking getel het.

Die veeboere

Teen 1700 toe die Kaapse mark oorlaai was, het die seuns van baie van die wyn- en koringboere hulle op veeboerdery begin toelê om sodoende van ’n beter ekonomiese toekoms verseker te wees. Verder kon ’n leningsplaas makliker verkry word vir veeboerdery as ’n erfpagplaas in die weste. In die Land van Waveren kon weiregte teen ’n nominale huur verkry word, en kon die boer ’n rustige bestaan voer, heeltemal onafhanklik van die wisselvallige mark in Kaapstad. Veeboerdery was ook ’n makliker boerdery as die kweek van graan of die maak van wyn. Teen 1795 het die trekboere meer as 2 000 leningsplase gehad. Op hierdie manier het die kolonialisasie gereeld ooswaarts deur die Klein Karoo en die Groot Karoo so ver as die Groot-Visrivier uitgebrei, en gedurende die agttiende eeu is die dorre dele van Boesmanland bereik. Die trekboer het nie ’n plaas as sy volle eiendom besit soos die geval met die landbouers aan die weste nie. Hy het op ’n leningsplaas van 3 000 morge (2 569.5 hektaar) gewoon waarvoor hy aan die landdros op Swellendam of Graaff-Reinet £5 jaarliks vir sy weiregte betaal het. Solank as hy hierdie rekognisiegeld betaal het, was die plaas feitlik sy eiendom. Baie trekboere aan die oostelike grens het nie hierdie jaarlikse bedrag betaal nie deurdat hulle steeds verder getrek het om buite bereik van die landdros te wees. Teen 1792 was die trekboere meer as ’n miljoen guldens verskuldig, daar die landdroste hulle toegelaat het om agterstallig te raak met hul huurgelde. Die trekboer se rykdom het uit sy beeste en ’n klompie skape bestaan. Slagvee is deur die slagters wat hul plase gereeld besoek het, gekoop. Dit het die boer die lang rit na Kaapstad gespaar, waar hy verplig sou wees om sy agterstallige belastings te betaal. Die behoeftes van hierdie beesboere was baie gering. Hulle voedsel het hoofsaaklik uit vleis, melk en botter, wat deur hul veestapel voorsien is, bestaan. Groente is selde geëet. Huishoudelike benodigdhede soos seep, kerse en klere is deur die vrouens gemaak. Weelde-artikels soos koffie, suiker en tabak is van die besoekende smouse verkry. Ammunisie was lewensnoodsaaklik, want dit was nodig vir die jag en vir ekspedisies teen die plunderende Boesmans langs die noordelike grens en teen die invalle van die Xhosas langs die Groot-Visrivier. Aangesien die meeste van die trekboere twee plase gehad het, een somer- en een winterplaas, was hulle gedurig aan die trek. Van hulle kon derhalwe nie verwag word om imposante huise te bou nie. As pioniers het hulle slegs skuilplekke gebou om hulle teen die weer te beskerm. Die beste soort huis was van rou stene gebou, sonder enige boustyl en is nie eens afgewit nie. Gewoonlik het so ’n huis bestaan uit net twee kamers, met ’n kleivloer en sonder plafon. ’n Ander soort huis was die hartbeeshuis - ’n hut van takke en klei gemaak. Baie boere het geen huis gehad nie en in tentwaens gewoon. As gevolg van die groot afstand wat een trekboer van die ander gewoon het, het hulle in afsondering grootgeword, as liefhebbers van die natuur en met ’n afkeer van die maatskaplike lewe. Omdat hulle gewoond was om swaar te kry en gevare te trotseer, het hulle ontwikkel in ’n selfstandige gemeenskap wat geen vrees geken het nie. Hul afsondering het hul onafhanklikheidsin laat ontwikkel, veral omdat die Kaapse regering, wie se naaste amptenaar by die Swellendam-, of Graaff-Reinet-drosdy was, hulle in vrede gelaat het. Die trekboer wou geen inmenging in sy sake duld nie en het ’n hekel gehad aan die regering van die Kaap, want dit het vir hom beteken: belastings, korrupte amptenare en omkopery. Dus het die veeboer werklik ’n primitiewe lewe van ekonomiese selfvoorsiening gevoer. As gevolg van hul nomadiese leefwyse was die veeboere kultureel minder verfyn as hul medekoloniste in die westelike distrikte. Afsondering van die weste en die aanraking met die San het hierdie ommekeer teweeggebring. As gevolg van hul godsdienstige uitkyk en hul kontak met die Kerk, het die grensboere net sulke eerbare lede van die Europese gemeenskap gebly as hul meer beskaafde eweknieë nader aan Kaapstad.

Hottentot-arbeid

Sendingstasie te Genadendal (c.1849) deur George French Angas

In die oostelike distrikte was slawearbeid meer ’n uitsondering as die reël. Baie Hottentot-stamme het opgebreek as gevolg van die pokke-epidemies en die invloed van sterk drank. Aangesien hulle ook veeboere was, was hierdie Hottentotte uitstekende veewagters en is hulle deur die veeboere in diens geneem. Party stamme wat binne die Kolonie behoue gebly het soos dié in die omgewing van die Riviersonderend- en die Sondagsrivier, is deur hulle opperhoofde bestuur. Hierdie opperhoofde het egter min gesag gehad. Die Kompanjie het geen poging aangewend om die Hottentotte te kersten nie, omdat daar nie genoeg predikante was om die twaalf kerksentra in die Kolonie te bedien nie. Hierdie werk is die eerste deur die Morawiese sendelinge wat in 1792 Genadendal in die weste gestig het, en ’n dekade later deur die Londense Sendinggenootskap by Bethelsdorp in die ooste, onderneem. Groter Hottentotsgroepe het langs die noordelike grens gewoon, soos die Griekwas by die Kamiesberg en die Namakwas. Hierdie gebied het ’n belangrike sendingveld vir die Londense Sendinggenootskap onder die vroeë Britse bestuur geword.

Die ekonomiese ineenstorting van die kolonie

Teen 1771 was die Kompanjie op die rand van ’n finansiële ineenstorting, maar hy het daarin geslaag om nie die publiek die ware toedrag van sake te laat agterkom nie. In 1778 het die Kompanjie se skuld die reuse-bedrag van £600 000 bereik, en kort daarna kon geen dividende meer aan die aandeelhouers uitbetaal word nie. Die Kompanjie het toe op die Staat vir finansiële hulp vir sy voortbestaan vertrou. Intussen het die Amerikaanse Vryheidsoorlog (1779-83) en die Franse Rewolusionêre Oorloë wat in 1793 begin het, die lot van die Kompanjie besleg. In 1798 toe die skuld tot £10 000 000 aangegroei het, is die Kompanjie bankrot verklaar en het dit opgehou om te bestaan.

Die Burgerpetisie, 1779

Die ekonomiese agteruitgang van die Kompanjie het ook die welvaart van die Kaap beïnvloed, aangesien die verversingspos en die westelike distrikte grotendeels van die Hollandse skepe afhanklik was vir die verkoop van hul produkte. Namate die Britte en die Franse ’n groter aandeel in die handel met die Ooste gekry het, het minder Nederlandse skepe die Kaapse hawe besoek. Vreemde skepe het ook Kaapstad vermy as gevolg van die buitensporige pryse wat die Kaapse koloniste vir hul voedselvoorrade gevra het. Die Britte en die Franse het hul eie verversingsposte by St. Helena en Mauritius onderskeidelik gestig. Die Kaapse koloniste het dus met groot oorskotte aan koring en wyn bly sit. In 1779 het die Koloniste ’n burgerpetisie aan die direkteure voorgelê waarin belangrike politieke en ekonomiese versoeke gerig was om die toestand te verlig. Wat die ekonomiese posisie betref, het die burgers vryhandel met Batavia geëis, en ook om van hul surplusprodukte na Holland uit te voer. Hulle wou meer vir wyn gehad het - £8 per lêer. Die direkteure is ook versoek om die korrupsie onder die amptenare wat die ekonomiese posisie nog hagliker gemaak het, stop te sit. Privaathandel moes ook beëindig word. Die reg om aan vreemde skepe te verkoop, moes vry wees sonder om eers die toestemming van die fiskaal te verkry, en die gelde wat aan amptenare as fooie betaal moes word, moes vasgestel word. Aan hierdie ekonomiese versoeke is geen gehoor gegee nie, omdat die Kaapse mark teen 1780 weer ’n oplewing getoon het toe Nederland tot die Amerikaanse Vryheidsoorlog toegetree het.

Tien jaar van kunsmatige welvaart

As gevolg van die agteruitgang van die Kompanjie kon die Kaapse mark slegs ’n opflikkering toon wanneer daar oorloë tussen die koloniale moondhede geheers het, want dan moes die halfwegstasie verdedig word. Dan was daar ’n ruk lank voorspoed wat ekonomiese verligting meegebring het. Dit was die geval tydens die Sewejarige Oorlog en weer as gevolg van die Amerikaanse Vryheidsoorlog. Toe Nederland tot die oorlog toegetree het, het die Franse vloot onder Suffren ’n poging van die Britte om die Kaap te verower, verydel. Suffren het ’n garnisoen geland wat aan die Kaap gebly het tot 1784. Dit het dadelik gelei tot ’n groot styging in die aanvraag na kosvoorrade op die Kaapse mark. Surplusprodukte het spoedig verdwyn en pryse het gestyg totdat die regering verplig was om maksimum-pryse vas te stel. Hierdie periode van ekonomiese vooruitgang het tot 1791 voortgeduur en ’n gees van verkwisting en plesierjag in die lewe geroep, met die gevolg dat die Kaap die naam van Klein Parys gekry het. Die voorspoed was egter slegs kunsmatig, want die Kompanjie is deur die oorlog tot die rand van ondergang gebring. Die Britte het die Hollandse skepe van die see verwyder, en die Kompanjie se handel met die Ooste tydelik stopgesit. Aan die Kaap is in 1782 ’n begin gemaak met die uitreiking van papiergeld, aangesien munte nie van Nederland te verkry was nie. Dit het uiteindelik ’n daling in die waarde van die riksdaalder teweeggebring. Na die beëindiging van die oorlog het die welvaart ’n rukkie voortgeduur, omrede die Here XVII die garnisoen versterk het en Van de Graaff as goewerneur aangestel het om die verdediging uit te brei in geval van vêrdere Britse aanvalle. Die hoë koste verbonde aan die oprigting van vestings en die garnisoen van 2 000 man, sowel as die spandabelheid van die goewerneur, het veroorsaak dat die uitgawes viervoudig vermeerder tot £145 000 in 1789, terwyl die inkomste slegs £28 000 was. Die depresiasie van die riksdaalder het die amptenare tot verskillende wanpraktyke beweeg. Goedere is uit die Kompanjie se pakhuise gesteel; matrose is beweeg om na die hospitaal te gaan sodat die amptenare hul hospitaalgelde kon deel; belastings wat in die distrikte ingevorder is, het Kaapstad nie bereik nie. Met die oog op die stygende tekort aan die Kaap en die onmag van die goewerneur om die belastings doeltreffend in te vorder, het die State-generaal (die Nederlandse parlement) geëis dat drastiese besuinigingsmaatrëels sonder versuim toegepas moet word. Van de Graaff is in 1792 teruggeroep, die bou van die vestings is stopgesit, die garnisoen is verminder en party van die Kompanjie se slawe is verkoop. Die tien jaar van kunsmatige welvaart (1781-91) het ten einde geloop en die Klein Parys was weereens in die diepte van ’n ekonomiese depressie gedompel.

Die kommissarisse Nederburgh en Frykenius

In 1792 het Nederburgh en Frykenius, die twee kommissarisse wat van Nederland gestuur is om die Kaapse geldsake op ’n gesonde voet te plaas, hier aangekom. Die uitgawe is met die helfte verminder deur van die amptenare te ontslaan, openbare werke stop te sit en die privaathandel stop te sit. Bykomende maatreëls is getref om die inkomste te vermeerder. Agterstallige belastings is ingevorder en nuwe belastings is gehef:

• ’n belasting van £2 is gehef op elke slaaf wat ingevoer is;
• die oordragkoste op vaste eiendom is verhoog van 2½ tot 4 persent;
• ’n belasting is gehef op waens en ander rytuie; en
• eindelik is ’n boedelbelasting en vandisieregte ingevoer.

Die vandisiereg het sterk opposisie uitgelok, want vandisies was die populêrste wyse van besigheid doen in die Kolonie, en die belasting het dus die meeste van die burgers geraak. By wyse van protes is daar geen enkele vandisie gedurende Mei 1793 gehou nie. Hierdie nuwe belastings het die inkomste met een kwart vermeerder. Om die gevoelens van die woedende burgers tot bedaring te bring, het die Kommissaris ’n groter mate van vryhandel met Nederland en Indië toegelaat. Hierdie vergunning was egter waardeloos, aangesien hierdie handel slegs in Nederlandse skepe kon plaasvind, en die besoeke van hierdie skepe sterk afgeneem het as gevolg van die inkrimping van die Kompanjie se handel in die Ooste. Bowendien is die posisie in 1793 vererger toe die Rewolusionêre oorloë in Europa begin het. Minder skepe as ooit te vore het Tafelbaai besoek, en die Kommissarisse het vreemde skepe verbied om enige ware aan die Kaap te land. In 1793 het die Kommissarisse ’n leningsbank in Kaapstad opgerig met die doel om die boere te help deur aan hulle geld te leen, op goeie waarborg, teen 5 persent. Omdat hierdie bank egter slegs papierriksdaalders uitgereik het, het dit die ekonomiese posisie vererger deur ’n verdere waardevermindering van geld te veroorsaak. Teen 1795 was daar reeds 1¼ miljoen van hierdie papierriksdaalders in omloop aan die Kaap.

Ontevredenheid van die burgers

Ludwig Alberti, landdros van Uitenhage, het hierdie skildery gemaak van die verdrywing van sowat 20 000 Xhosas uit die Zuurveld en terug oor die Groot-Visrivier tydens die Vierde Grensoorlog.

Toe Nederburgh en Frykenius in 1793 na Batavia vertrek het, was die Koloniste bitter ontevrede. Aangevuur deur die invordering van die agterstallige rekognisiegelde en die swak beskerming van die Kompanjie teen die Xhosa-invalle in die Zuurveld, het die grensbewoners in opstand gekom teen die bestuur van die Kompanjie. In 1795 het die Graaff-Reinetse burgers, wat die naam nasionaal aangeneem het, landdros Honoratus Maynier verjaag en ’n republiek uitgeroep. ’n Paar maande later het die burgers van Swellendam hul voorbeeld gevolg. Die burgers van die westelike distrikte was baie kwaad omdat die nuwe belastings gehef is, die buitelandse handel stopgesit is, en oor die vermindering van die geldwaarde toe die land ’n ernstige depressie beleef het. Dus het hulle die Britse besetting van die Kaap, wat in 1795 voltooi is, verwelkom. Ooreenkomstig die bepalinge van die oorgawe het die nuwe regeerders belangrike ekonomiese maatreëls ingestel. Die alleenhandel sou afgeskaf word sodat vrye binnelandse handel gedryf kon word en oorsese handel sou aangemoedig word, maar in ooreenstemming met die Navigasiewette. Die waarde van die papiergeld wat in omloop was, sou vasgestel word en die Kompanjie se eiendom sou as sekuriteit dien. Geen bykomende belastings sou gehef word nie, en bestaande belastings sou verminder word sodra omstandighede dit sou toelaat.

Die ekonomiese ontwikkeling van Suid-Afrika (1795-1870)

Gedurende die tydperk 1795-1870 het die burgers aan die Kaap hulle hoofsaaklik op die landbou en die veeboerdery toegespits. Hierdie soorte boerdery het in die Kolonie ontwikkel en as gevolg van die Groot Trek het dit tot oor die Oranjerivier uitgebrei, waar ’n soortgelyke boerdery in die twee Boererepublieke beoefen is. Die ontwikkeling in KwaZulu-Natal, wat in 1856 ’n aparte kolonie geword het, het op dieselfde manier geskied, maar meer aandag is aan die kweek van subtropiese produkte wat by die klimaat sou aanpas, bestee.

Die vooruitgang van die Kaapkolonie onder Britse bestuur

Alhoewel die boerdery die vernaamste kenmerk van die Kolonie se ekonomie was, was daar oor die algemeen heelwat vooruitgang, aangesien die ingrypende ekonomiese beperkinge wat deur die sterk handelsmaatskappy in sy eie belang opgelê is, verdwyn het. Ten spyte van die feit dat die Britse regeerders slegs in die Kaap as ’n vlootbasis belang gestel het, het hulle nogtans veel gedoen om die ekonomiese groei van die Kolonie aan te help en die welvaart van die inwoners op die hart te dra. Die koloniste was dus onder die Britse bestuur veel beter daaraan toe, en groot vryhede is aan hulle gegee om die ekonomiese belange na hul goeddunke te ontwikkel.

Die besettingstydperk

Generaal Craig en Lord MacCartney het gesorg dat die ekonomiese bepalinge wat in die voorwaardes van oorgawe vervat is, behoorlik uitgevoer word. Groot vryhede in verband met die binnelandse handel is toegestaan, omrede al die monopolies wat die handel aan bande gelê het, afgeskaf is. Omdat die koloniste vry was om self handel te dryf, is baie private winkels in Kaapstad en ander dorpe opgerig, en die meeste hiervan was algemene handelaars wat verskillende artikels te koop aangebied het. Die beleid van vrye binnelandse handel is onder die Bataafse bewind (1803-06) gedurende sy kort bestuur voortgesit. Die aanwesigheid van ’n groot Britse garnisoen van 7 000 man en ’n vlootmag het baie daartoe bygedra om die handel aan die Kaap te laat herlewe. Daar was ’n groot aanvraag na koring, wyn en vleis, wat teen goeie pryse aan die militêre owerhede verkoop is. Oorsese handel wat voor 1795 uitsluitend deur die Kompanjie gedryf was, is nou ook aan private persone oopgestel, maar nog onderhewig aan die beperkinge wat deur die Navigasiewette ingestel is. ’n Groot invoerhandel van gefabriseerde goedere uit Brittanje het gevolg, en hierdie goedere het die kolonie sonder dat daar invoerregte op gehef is, binnegekom. Ware, afkomstig van vreemde lande, was onderhewig aan invoerregte wat van vyf tot tien persent gewissel het om die Britse handel en skeepvaart aan te moedig. As gevolg van hierdie invoerhandel was gefabriseerde goedere baie goedkoper as tydens die Kompanjie se bestuur. Die aantal skepe wat die Kaap aangedoen het, was meestal Britse skepe, en hulle het toegeneem omdat Brittanje se mag in Indië uitgebrei is. As gevolg van die nuwe ekonomiese beleid het die Kaap ’n tydperk van ekonomiese welvaart geniet. Aanvanklik het die Britse owerhede, in ooreenstemming met die bepalinge van die oorgawe, nie nuwe belastings gehef nie. ’n Poging in hierdie rigting van goewerneur George Yonge is spoedig herroep. Agterstallige grondbelasting is egter gekanselleer, en die ongewilde belastings op veilings is afgeskaf. Aangesien die koloniste nie langer verplig was om ’n vergoeding aan die amptenare af te staan nie, is hulle van nog ’n swaar belasting bevry. Generaal Craig het die waarde van die papierriksdaalders vasgestel. In 1802 moes egter meer papiergeld uitgegee word, terwyl die Bataafse owerhede later ’n soortgelyke stap moes doen. Die uitreiking van 800 000 riksdaalders het tot die gevolg gehad dat die koopkrag van die riksdaalder verder gedaal het, wat teen 1806 slegs 3 sjielings en 4 pennies in Engelse geld werd was. Progressiewe boerderymetodes is aangemoedig. Vir daardie doel het die Britte ’n proefplaas by Groote Post, onder toesig van ’n landboudeskundige, William Duckitt, opgerig. Hierdie werk is deur die Bataafse regering voortgesit. De Mist het ’n deskundige uit die Rynland ingevoer om die wynbedryf te verbeter. In 1804 het hy ’n spesiale kommissie aangestel om die belangstelling van die boere in die merinoskaapboerdery te verkry. Die lede het reise deur die Kolonie onderneem, maar die meeste boere het voorkeur gegee aan die inheemse Afrikanerskaap, dus het die poging om ’n wolnywerheid op te bou, misluk. Toe die Kolonie in 1814 uiteindelik ’n Britse besitting geword het, was die weg vir ekonomiese vooruitgang in verskillende rigtinge op die gebied van die boerdery en die handel, vir die volgende vyftig jaar gebaan.

Die groei van die bevolking

Teen 1870 het die blanke bevolking van die Kolonie tot 230 000 aangegroei, in vergelyking met 16 000 in 1795. Behalwe vir normale aanwas, was die toename ook aan immigrasie te danke. Voor 1820 het amptenare, geskoolde ambagsmanne en handelaars hulle in die land gevestig, maar in daardie jaar het ongeveer 6 000 setlaars uit Brittanje volgens ’n staatshulpskema hierheen gekom. Hierdie groep is in die veertiger jare deur ongeveer 5 000 Engelse en Ierse arbeiders gevolg, en hulle is hoofsaaklik vir die aanlê van paaie gebruik. In 1857 het sir George Grey met ’n ander stelsel begin waarvolgens ongeveer 5 000 Duitsers en nog 6 000 Britse nedersetters hier geland het. Die meeste immigrante van Britse afkoms is in die oostelike distrikte gevestig, waar hulle baie daartoe bygedra het om die veeboerdery te ontwikkel en die handel aan te moedig. Die ontwikkeling van Port Elizabeth, Grahamstad en Oos-Londen as handelsentra was aan hulle ondernemingsgees te danke. Volgens die sensus van 1865 was ongeveer driekwart van die blanke bevolking boere. Slegs een agtste was in die nywerhede werksaam, en minder as een sestiende in die handel en vervoer. Die meeste blankes in die Kolonie het op plase gewoon. Teen 1870 was daar slegs vyf dorpe in die Kolonie met ’n blanke bevolking van meer as 3 000. Kaapstad (15 000) en Paarl (5 000) was in die vroeër gevestigde weste geleë, en Port Elizabeth (6 000), Grahamstad (6 000) en Graaff-Reinet (4 000) in die resenter gevestigde ooste.

Vooruitgang in die landbou

Slegs die winterreënvalstreek (Suidwestelike Kaap) was geskik vir landbou. In hierdie streek het die koring- en wynboerdery na 1814 langsaam vooruitgegaan. As gevolg van die onvrugbare grond was die koste aan koringproduksie hoog en die Kolonie kon nie op die Europese mark meeding nie. Die omvang van die verbouing het dus van die behoeftes van die plaaslike mark afgehang, en het met die toename van die bevolking ook vermeerder. Die Swartland en die distrik Caledon het uiteindelik die graanskuur van die Kolonie geword. Weens ’n gebrek aan aansporing in die verbouing, is progressiewe produksiemetodes nie aangeneem nie. Geen landboumasjinerie is gebruik nie; die sens het by die insameling van die oes diens gedoen en diere is vir die dors van die oeste gebruik. Min moeite is gedoen om die beste saad in die hande te kry. Gedurende hierdie tydperk was dit skaars moontlik om genoeg koring vir die behoeftes van die Kolonie te produseer. Die wynbou het ook aansienlik uitgebrei, want in 1813 het Brittanje voorkeur aan die Kaapse wyne bo dié van Portugal en Spanje gegee, en die invoerregte daarop met ’n derde verminder. Daarna het ’n groot uitvoerhandel ontwikkel. In 1814 is omtrent 5 455,32 kiloliter uitgevoer, wat in 1824 tot 13 638,3 kiloliter vermeerder het. Wyn was toe die vernaamste uitvoerproduk en dit was verantwoordelik vir byna die helfte van die totale uitvoersyfer, wat £ 250 000 bedra het. In daardie jaar het Brittanje die voorkeurbelasting op die Kaapse wyn egter verminder, en gevolglik het die uitvoerhandel aansienlik afgeneem. Die afname is bevorder weens die feit dat jonger wyn van ’n swakker gehalte uitgevoer is en dit het ’n swak naam aan die Kaapse wyne op die Britse mark besorg. Die Kaapse wynboere was ontsteld en pogings moes aangewend word om die goeie naam van die belangrike Constantia-wyne in ere te herstel. Na 1860, toe die voorkeurbelasting opgehef is, was die uitvoerhandel in wyn gering. Dit was eers aan die einde van die eeu dat die vinnige toename van die bevolking as gevolg van die mynbedryf die produksie van wyn bevorder het.

Veeboerdery

Die grootste gedeelte van die Kolonie was geskik vir veeboerdery. Van die vroegste tye as was beesboerdery ’n belangrike bedryf aan die Kaap. Meer as twee eeue lank was die ossewa die belangrikste vervoermiddel in die land. Vir hierdie doel was baie trekosse nodig, en is ’n aparte beesras, die Afrikaner, ontwikkel. Vir suiwelboerdery is Britse beeste soos die Jerseys en Ayrshires ingevoer. Gedurende hierdie tydperk was suiwelboerdery nie ’n belangrike nywerheid nie, aangesien die oorgrote meerderheid van die bevolking uit boere bestaan het wat hul eie melk, botter en kaas voorsien het. Merinoskaapboerdery het ’n baie belangriker bedryf as die veeteelt geword. Tydens sir Charles Somerset se bestuur is meer belang in die merino gestel. Voorheen het die boere die vetstert- of Afrikanerskape verkies, wat hulle van die nodige vleis en vet voorsien het. Die behoefte aan wol vir die ontwikkelende tekstielnywerhede in Brittanje het ’n groot aanvraag na wol laat ontstaan. Dit het ’n direkte uitwerking op die wolboerdery aan die Kaap gehad, nadat boere agtergekom het dat groot winste uit hierdie bron verkry kon word. Die Britse setlaars in die oostelike distrikte het toe met merino’s begin boer. Spoedig het die oostelike gebiede ’n belangrike wolproduserende streek geword. Terwyl daar in 1822 slegs 9,072 ton wol uitgevoer is, is in 1862 25 000 000 pond (11 3400 ton) verskeep, en die meeste van die skeersel het van die oostelike distrikte en die middellande gekom. Teen 1840 het die wol die vernaamste uitvoerproduk geword, en sodoende wyn vervang. In 1874 het die woluitvoer die verbasende bedrag van £3 miljoen bereik, en was dit gelykstaande aan 75% van die totale Kaapse uitvoer. Boere het dus meer aandag aan die verbetering van die gehalte van hul wol bestee, en ook aan die faktore soos sortering en verpakking. ’n Ander belangrike uitvoerproduk was huide en velle, waarvoor daar ’n toenemende aanvraag in Brittanje was vir die vervaardiging van leerwerk en skoeisel.

Grondbesit

Die stelsel van die leningsplase het die boerdery bevorder, maar dit was nie ’n geskikte stelsel om die beste gebruik van die grond te maak nie en ook nie om die weiveld in stand te hou nie. Dus het sir John Cradock, die goewerneur, in 1813 ’n proklamasie uitgevaardig waarvolgens kroongrond nie langer volgens die leningsplaasstelsel aan boere uitgegee sou word nie. In plaas daarvan sou by betaling van ’n jaarlikse erfpag kleiner plase uitgereik word, wat die boere en hul nakomelinge kon bewoon solank hulle die jaarlikse erfpag betaal. In teenstelling met die leningsplase moes hierdie plase opgemeet word en eienaars die transportbriewe ontvang. Hierdie stelsel van grondbesit het baie voordele ingehou. Die jaarlikse huurgeld vir leningsplase was eenvormig, terwyl die huurgeld van die erfpagplase verskil het volgens die gehalte van die grond. Aangesien laasgenoemde stelsel die boer buitendien die volle eiendomsreg van die grond verseker het, is hy aangemoedig om verbeterings op sy plaas aan te bring en ook daartoe beweeg om nie sommer dadelik by die eerste terugslag weg te trek nie. Hierdie stelsel van grondbesit was egter nie gewild onder die grensboere nie, want huurgeld was hoër as dié van die leningsplase en buitendien was die plase ook kleiner as dié waaraan hulle gewoond was. Tog het die nuwe stelsel vir dié wat in die Kolonie gebly het, aangemoedig om beter gebruik van die grond vir boerderydoeleindes te maak. In 1860 kon boere die erfpag vrykoop nadat hulle vyftien jaar lank daarvoor betaal het.

Werkverskaffing

Sir George Grey.

Die ontwikkeling van die boerdery in die Kolonie het van voldoende arbeid afgehang. Die landbou in die weste was van slawe-arbeid afhanklik, terwyl die veeboere in die ooste weer Hottentot-veewagters nodig gehad het. Die instroming van slawe is in 1807 stopgesit toe die oorsese slawehandel beëindig is. Die Kaapse goewerneurs wou toe die ontstamde Hottentotte as plaasarbeiders gebruik. Caledon het ’n einde aan hul nomadiese gewoontes gemaak deur hulle in 1809 te verplig om ’n vaste verblyfplek te hê. Hierdie proklamasie het in werklikheid beteken dat elke Hottentot op ’n plaas moes gaan werk soek. Hierdie maatreël is in 1828 tot niet verklaar toe die Vyftigste Ordonnansie weer vryheid van beweging aan alle nie-blankes in die Kolonie toegestaan het. Indien nie-blankes in diens geneem is, moes dienskontrakte vir ’n tydperk van een jaar opgestel word. ’n Verdere arbeidsontwrigting het in 1834 gevolg met die vrystelling van die slawe. Vir ’n geruime tyd het die boere in die weste heelwat moeilikheid ondervind om genoeg plaasvolk in die hande te kry, omdat baie van die vrygestelde slawe na die dorpe getrek het. Hierdie toestand het die blankes verplig om self handewerk te verrig en het op groot skaal die regte gesindheid teenoor werk herstel. Uiteindelik het die Kleurlinge ’n nuwe arbeidsbron geword. Onder die nuwe stelsel van vry arbeid is ietwat hoër lone betaal, maar die produktiwiteit het nie veel toegeneem nie. In die veedistrikte het die boere Bantoe-arbeiders begin gebruik. In die veertiger jare het Fingo-stamme hulle in die Ciskei gevestig, en aangesien hulle self veeboere was, het hulle gaan werk soek op die plase van die Britse setlaars. Na die Ama-Xhosa-selfmoord (1857) het sir George Grey ongeveer 30 000 Xhosas en Temboes oor die grens laat kom om op die skaapplase te werk. Namate ontstamming toegeneem het, het groot getalle Xhosa-mans die reservate verlaat om op die plase te gaan werk. Hierdie goedkoop arbeid was ’n soort trekarbeid. Die Bantoemans het ’n rukkie gewerk en dan na hul tuistes teruggekeer. Die eerste stappe om die Bantoe in die ekonomiese stelsel van die Kolonie te integreer, het begin toe hulle as plaasarbeiders langs die oostelike grens in diens geneem is.

Vooruitgang van handelsgebied

Die Britse Administrasie was direk verantwoordelik vir die aanwakkering van die handel in die Kolonie, omrede die koloniste nou vryelik aan die binnelandse en buitelandse handel kon deelneem. Die uitvoerhandel wat voor 1795 maar onbeduidend was, het na 1814 vinnig ontwikkel en daar is meestal met Brittanje handel gedryf. As gevolg van die voorkeur wat die Britte aan die Kaapse wyn gegee het, is baie uitgevoer. Die vinnige ontwikkeling van die merinoboerdery na 1822 het tot ’n toenemende woluitvoer na Brittanje gelei. Teen 1840 was wol verreweg die belangrikste produk wat na Brittanje verskeep is. Teen 1870 was wol, huide en velle vir 92% van die totale uitvoer verantwoordelik. Die toename in die uitvoer het groter invoer aangemoedig, wat jaarliks die waarde van die uitvoer oortref het en dus tot ’n ongunstige handelsbalans aanleiding gegee het. Aangesien die Kolonie min nywerhede gehad het, is veral gefabriseerde goedere, en dan wel tekstielgoedere, ingevoer. Industriële bedrywighede was hoofsaaklik tot die wamakery beperk en ook tot die nywerhede wat met die plaaslike boerdery in verband gehou het, soos die maal van koring, bakkerye, stokerye en bierbrouerye. Met die groot invoer en Brittanje se beleid om vryhandel toe te pas, het die Kaapse parlement in 1855 ’n algemene doeanereg op alle goedere wat die Kolonie binnegekom het, gehef, met die bepaalde doel om inkomste te verkry. Teen 1860 is meer as die helfte van die inkomste op hierdie manier geïn. Die binnelandse handel het ook toegeneem. Baie winkels is in Kaapstad en Port Elizabeth opgerig, en elke algemene handelaar het sy goedere direk van Brittanje af ingevoer. In die dorpe is ook winkels opgerig, sodat smouserye slegs tot die afgeleë gebiede beperk was. In Kaapstad was daar weeklikse verkopings van alle soorte handelsartikels en produkte op die Parade; soortgelyke markte is in die kleiner dorpe ’n begin gemaak. In Kaapstad was smouserye hoofsaaklik in die hande van die Maleiers en die opkomende Kleurlinggemeenskap. Die handel was hoofsaaklik in Britse hande, wat die grootste belang in die uitvoerhandel gehad het en die eienaars van die meeste winkels was. As gevolg van die Kompanjie se beperkende handelsbeleid het baie min Afrikaners in die handel belanggestel. In 1822 het die kooplui in Kaapstad die Commercial Exchange gestig, wat in 1860 die Kamer van Koophandel geword het. Dit het daartoe bygedra om die handel in Kaapstad te organiseer, en het ’n belangrike rol in die stigting van die eerste handelsbank (1837) en in die oprigting van die dokke (1860) gespeel, ten einde die handel te bevorder. Die Britse setlaars het ’n belangrike rol in die handelsondernemings in die oostelike distrikte gespeel. In Port Elizabeth het hulle groot sake-ondernemings gestig en hulle het daardie dorp die sentrum van die wolmark en die handel in huide en velle gemaak. Teen 1850 is die helfte van die waarde van hierdie handelsartikels deur Port Elizabeth se hawe verskeep. Die setlaars het ook nuwe sake-ondernemings in nuwe dorpe soos Grahamstad, King William’s Town en Oos-Londen gestig, sowel as in plekke soos Graaff-Reinet en Cradock in die Kaapse Middellande. Manne met ondernemingsgees het hulle op die handel met die Bantoes toegelê en het hierdie gebiede tot by Pondoland binnegedring om goedere soos tee, suiker, tabak, komberse en huishoudelike benodigdhede te verkoop. Die handel het in omvang toegeneem namate die Bantoe die westerse leefwyse begin oorneem het. Die handelaar het ’n belangrike persoon in hierdie gebiede geword. Deur te smous en wol op te koop, het Engelse firmas die plattelandse handel in die afgeleë gebiede tot by die noordoostelike grens van die Kolonie verower.

Die geld- en bankwese

As gevolg van die uitreiking van papierriksdaalders op verskillende tye, en ook as gevolg van die feit dat die goewerneur, lord Charles Somerset, te veel uitgereik het en boonop nog spandabel was, het die riksdaalder se waarde tot 1 sjielling 6 pennies gedaal, terwyl sy nominale waarde 4 sjielings was. Dit het ’n ongunstige uitwerking op die handel in die Kolonie gehad. In 1825 het die Britse regering dus besluit om die Britse geldstelsel in te voer en die Kaapse papiergeld geleidelik deur Engelse silwer te vervang. Die riksdaalder moet teen 1 sjielling 6 pennies teruggekoop word sodat dit vernietig kon word. In 1841 is die laaste note aangeneem. Die verandering was ongetwyfeld noodsaaklik, maar dit het party koloniste op ’n ongeleë tydstip betrap. Diegene wat geld uitgeleen het en dié wat baie gespaar het, se bates het aansienlik gedaal. Tog kon die handel nie só vooruitgegaan het soos die geval was as hierdie verandering nie teweeggebring is nie. Om finansiële voorsiening vir die groeiende behoeftes in die Kolonie te maak, was dit nodig om kredietgeriewe te verskaf deur die instelling van ’n gesonde bankstelsel. Die Leningsbank, ’n staatsbank wat deur die Kompanjie in 1793 gestig is, was die enigste bestaande bank, en dit het beperkte fasiliteite verskaf. In 1808 is dit as die Discount Bank erken, wat deposito’s aangeneem het en geld aan die sakelui beskikbaar gestel het deur wissels te verdiskonteer. In 1842 is dit gelikwideer. Die werklike vooruitgang in die bankwese het in 1837 begin toe ’n private handelsbank, bekend as die Kaap die Goeie Hoop-bank, in Kaapstad gestig is. Dit was die voorloper van baie private banke wat in verskeie dorpe in die Kolonie gestig is. Teen 1862 was daar agt-en-twintig, wat toe reeds ’n reserwe van £1 miljoen opgebou het, en deposito’s ter waarde van £2 miljoen gehad het. Hulle het hul eie banknote uitgereik en het ’n belangrike rol in die bevordering van die handel in die land gespeel. In die sestigerjare het twee oorsese banke sake in die Kolonie begin doen. Die Londense en Suid-Afrikaanse Bank, wat in 1861 opgerig is, en die Standard Bank, in 1862, was sterk Imperiale banke wat kredietgeriewe in die Kolonie en met Brittanje aansienlik uitgebrei het. Die opbetaalde kapitaal van hierdie twee banke was omtrent gelykstaande aan dié van al die plaaslike banke saam. Takke van hierdie twee banke is oral in die Kolonie opgerig. In 1862 het albei hierdie banke hul hoofkwartiere na Port Elizabeth verskuif, wat vinnig op pad was om die handelsentrum van die Kolonie te word as gevolg van die wolhandel. Die kleiner banke is geleidelik deur die groteres oorgeneem, en hierdie proses is met die ernstige ekonomiese depressie wat tydens die tweede helfte van die sestigerjare geduur het, versnel. Die oprigting van hierdie groot banke het in werklikheid op die mees geleë tydstip vir die ontwikkeling van die Kolonie geskied. Teen 1870 toe ’n nuwe tydperk van ekonomiese voorspoed deur die ontdekking van diamante ingelui is, het die Kaapkolonie deur middel van die twee Imperiale banke ’n moderne geld- en kredietstelsel opgebou wat kon tred hou met die groter omvang van die sake wat in sowel die Kolonie as met Brittanje gedoen is.

Vervoer en verbinding

Sir George Grey spit op 31 Maart 1859 die eerste sooi vir die bou van die spoorlyn tussen Kaapstad en Wellington.

Die gebrek aan ’n doeltreffende vervoerstelsel in die Kolonie het baie daartoe bygedra om die vooruitgang op handelsgebied te strem. Daar was geen goeie paaie of brûe nie; vervoer moes deur middel van die ossewa, wat slegs ongeveer 29 km per dag kon aflê, geskied. Die bou van goeie paaie is in die veertigerjare begin as gevolg van die pogings van John Montagu, die Koloniale Sekretaris, en Andrew Geddes Bain. Vir hierdie doel is padrade in 1843 gestig, wat ’n plaaslike belasting kon hef. ’n Goeie, harde pad is van Kaapstad oor die sanderige Kaapse Vlakte na Stellenbosch aangelê. Met die hulp van bandiete-arbeiders is paaie deur die bergpasse aan die kus gebou. Sir Lowryspas, Bainskloofpas en die Montagupas het vervoer na die binneland deur middel van die poskoetse vergemaklik. Daar is toe nog nie met die aanlê van spoorweë begin nie. Teen 1870 was daar slegs 96,558 km spoorlyn aangelê, wat Kaapstad met Wynberg en Wellington verbind het. Vervoer oor land was werklik onbevredigend in so ’n uitgestrekte Kolonie. Verbindinge was egter beter. Die Bataafse regering het ’n posstelsel ingevoer waarby Hottentot-hardlopers gebruik is om pos tussen die drosdye in 1805 te vervoer. In 1834 het ’n weeklikse posdiens deur middel van die poskoets gevolg. Meer briewe is versend en die gebruik van posseëls is ingestel. In 1864 is pennieseëls in die hele Kolonie gebruik. Om sakeredes is ’n beter verbindingsmiddel, naamlik die telegraaf, in 1860 ingestel wat Kaapstad met Simonstad verbind het. Dit het die handel in 1864 werklik baie aangehelp toe die telegraaflyn Grahamstad bereik het. Uiteindelik het die Kaap ook kabelverbindinge met Brittanje en die Ooste gekry. Die seeverbindinge met Europa het lank van die stadige seilskepe wat tussen Brittanje en Indië gevaar het, afgehang. Die seereis tussen Londen en Kaapstad het dikwels langer as honderd dae geduur. Later het die gebruik van stoom baie daartoe bygedra om seereise te versnel. Die Enterprise, die eerste stoomskip wat Suid-Afrika bereik het, het die reis in 1825 binne agt-en-vyftig dae afgelê. Teen 1868 is daar ’n veertiendaagse posdiens tussen Brittanje en die Kaap ingestel, waar die seereis in ongeveer veertig dae voltooi kon word. Die vinnige toename in die omvang van die in- en uitvoerhandel in die vyftigerjare het vereis dat Kaapstad van doeltreffender hawegeriewe voorsien moes word. Alhoewel daar jaarliks ongeveer ’n duisend skepe Tafelbaai aangedoen het, het die hawe net ’n hawehoof gehad. In 1860 is ’n begin gemaak met die oprigting van ’n breekwater en dokke. Die werk is in 1869 voltooi, dieselfde jaar waarin die Suezkanaal geopen is. Alhoewel die skepe op pad na Indië van die roete deur Suez gebruik gemaak het, het Kaapstad sy belangrikheid as hawe behou as gevolg van die ontdekking van diamante en die groot invoer van masjinerie wat by Kimberley benodig is. Kaapstad het toe werklik die Poort na Suid-Afrika geword. Intussen is vuurtorings langs die kus opgerig, soos byvoorbeeld in 1842 by Mouillepunt en in 1849 by Kaap Agulhas.

Die ekonomiese vooruitgang van Natal

Vroeë handel en boerdery

Die ekonomiese geskiedenis van Natal het in 1824 begin toe olifantjagters en handelaars hulle in Port Natal gevestig het. Met die aankoms van die Trekkers is daar ’n begin van veeboerdery gemaak, waarna in 1843 dit deur Britse koloniste van die Oostelike Provinsie voortgesit is. Die meeste van hulle het onder Byrne se skema in 1849 geëmigreer. Merinoskape is uit die Oostelike Provinsie en die Vrystaat ingevoer, sodat wol in die sestigerjare uitvoer is. Die veeboere, wat hulle veral in die Natalse hooglande gevestig het, het van Bantoe-arbeiders gebruik gemaak. Toe Shepstone die lokasies geskep het, het hy baie van die ontstamde Zoeloes toegelaat om op die plase te bly en daar te werk. Die koloniste wat hulle in die kusstreek gevestig het, het met die kweek van subtropiese produkte begin. Verskeie faktore het tot die mislukking van die verbouing van katoen, koffie, indigo en tabak bygebring. Die aanplanting van tee op groot skaal is in die tagtigerjare begin.

Die suikernywerheid

Die verbouing van suiker het die kolonie op ’n gesonde geldelike grondslag geplaas. Suikerriet is in 1849, hoofsaaklik op inisiatief van Edmund Morewood, ingevoer uit Mauritius, wat toendertyd ’n florerende suikersentrum was. Suikerverbouing het al verder langs die noordkus en ook suidwaarts tot by Isipingo en Umzinto uitgebrei. Die bedryf is deur planters uit Mauritius en die Wes-Indiese eilande ontwikkel. Die afgesnyde suikerriet is gewoonlik verkoop aan ’n sentrale meul in die omgewing, waar ander hulle toegelê het op die maal en raffinering van die suiker. Die verbouing van suikerriet en die vervaardiging van suiker het langsamerhand twee afsonderlike bedrywe geword. Die eerste suiker is in 1854 in Durban opgeveil. Weens die ongereelde toevoer van naturelle-arbeiders is daar uiteindelik besluit om ingeboekte arbeiders uit Indië in te voer, waar die eerste groep in 1860 in Natal aangekom het. Daarna het die oppervlakte onder bewerking snel toegeneem. Teen 1870 het die jaarlikse suikeropbrengs 10 000 ton bereik. Sir Liege Hulett, stigter van die firma Hulett’s Sugar Refineries, het laat in 1857 hier aangekom en het baie daartoe bygedra om die suikernywerheid op ’n gesonde grondslag te plaas.

Invoer van Indiese arbeiders

Namate die suikerbedryf in Natal ontwikkel het, het die mening in Natal geleidelik geswaai ten gunste van die invoer van kontrakarbeiders, aangesien naturelle-arbeid sy perke gehad het. Wetgewing om so ’n stap te magtig, is eers in 1859 aangeneem. Die regering het ’n spesiale verteenwoordiger gestuur om Indiese arbeiders in Madras en Bengale te werf. Die vervoerkoste moes gesamentlik deur die planters en die regering gedra word - vir hierdie doel is ’n immigrasiefonds in die lewe geroep. Die funksie van die verteenwoordiger was ook om die Indiërs aan die verskillende planters toe te wys, ’n register te hou en na hul algemene behandeling om te sien. Die Indiërs is vir ’n tydperk van vyf jaar gewerf. Aan die einde van die kontrak het dit die Indiërs vrygestaan om na Indië terug te keer en ’n kostelose passaat is aan hulle toegestaan. Hulle is ook toegelaat om hulle in die kolonie te vestig, waar ’n erf gelyk aan die waarde van die passaatgeld aan hulle toegestaan sou word. Die meerderheid het verkies om in Natal te bly en het tuinboere en smouse geword. Gedurende die jare 1860 en 1866 is jaarliks duisende kontrakarbeiders ingevoer. Weens klagtes in verband met slegte behandeling het die Indiese regering die werwing van arbeiders ’n tyd lank verbied. Regulasies vir beter beheer oor Indiër-arbeid is daarop ingestel met die gevolg dat immigrasie in 1874 hervat is. In die loop van die volgende tien jaar het die jaarlikse aantal ingevoerde Indiërs gestadig toegeneem; teen 1884 het hulle tot sowat tweeduisend gestyg.

Verkeer en die handel

Intussen is sake-ondernemings in die groeiende hawestad Durban, in Pietermaritzburg en ander dorpe opgerig. Handelsbetrekkinge is in die vyftigerjare ook met die twee binnelandse Republieke aangegaan. Hierdie Overberg-handel het in belangrikheid toegeneem nadat die diamantvelde oopgestel is. Transportry was winsgewend, want daar was nog nie ’n begin gemaak met die bou van spoorlyne na die binneland nie. Natal dra die onderskeiding dat hy die eerste spoorlyn in Suid-Afrika besit het. In 1860 is ’n spoorlyn, twee myl (3.2186 km) lank, tussen die Punt en die dorp Durban voltooi.

Immigrante se vaardighede

Die Europeërs het intussen slawe van Maleisië as ambagsmense ingevoer. Hul vaardighede het daartoe gelei dat die klerebedryf in die Kaap vandag omvattend is. Daar was ook ander migrasiegolwe van Europa. Vervolgde Hugenote van Frankryk het hul hande aan wynproduksie gewaag en Duitsers en Britte het die opkomende nywerheidbasis laat groei en moderne landboumetodes ontwikkel. In weerwil van die algemene opvatting het slawe nie hard gewerk op die plase in die Kaap nie, aangesien dit op kontrak deur die Khoi gedoen is, en veral deur die Hollandse setlaars. Slawe is ook na die suider-Afrika-streek ingevoer om op die grootskaalse wynwingerde wat deur Europese setlaars aangeplant is te werk. Alles in ag genome het die slawe-invoere die lewenstandaarde van die wit bevolking aansienlik verhoog.

Daar is bevind dat die Natal-provinsie, 'n Britse kolonie, geskik is vir suikerproduksie, maar die plaaslike Zoeloe-stamme kon nie gelok word om as suikerrietsnyers te werk nie aangesien hulle nie die vaardigheid of die bevoegdheid om te werk gehad het nie. Oorsese arbeid is van Indië af ingebring. Die nasate van hierdie arbeiders speel vandag 'n aktiewe rol in die land se handel en nywerheid.

Benewens slawerny was daar 'n ander vorm van gedwonge arbeiders: Die Zoeloes en ander koninkryke het jong mans gebruik vir gedwonge arbeid as krygsmanne en herders. Die Europese migrante het verskillend ontwikkel: die Kontinentale Europeërs het saamgesmelt om Afrikaans, 'n taal met Hollands as oorsprong, te praat, en die Engelse het aanhou Engels praat, wat die taal van handel geword het. Dié tweeledigheid was ook in die ekonomie sigbaar, aangesien boere hoofsaaklik Afrikaanssprekend was en Engelstalige Suid-Afrikaners aangetrek is tot handel en nywerheid.

Die Boere-republieke

Die Afrikaners het twee onafhanklike binnelandse republieke gevorm, die Zuid-Afrikaanse Republiek (ZAR) en die Oranje Vrystaat (Oranje-vrystaat). Aan die kus het die Britte die Kaap-Kolonie en Natal in besit geneem.

Die ontdekking van diamante in die Kaap-Provinsie in 1866 en die ontdekking van goud 20 jaar later aan die Witwatersrand in die ZAR het die ekonomie getransformeer en aansienlike buitelandse belangstelling gaande gemaak. Die daaropvolgende diamant- en goudstormloop het nog meer migrasie van 'n verskeidenheid nasionaliteite veroorsaak, onder meer Corniese mynwerkers en oos-Europese Jode.

Die Britte het die Vrystaat en die ZAR ingeval en hulle onder Britse beheer geplaas en sodoende in 1910 die vier provinsies verenig as die Unie van Suid-Afrika.

Maar waarskynlik die grootste impak was die invloei van internasionale kapitaal om die mynboubedrywighede te finansier, insluitend die aankoms van Cecil John Rhodes wat De Beers en Anglo-American gevorm het. Gedurende die era van Afrika-kolonisasie het Suid-Afrika die meerderheid (55,8%) oorsese beleggings in die hele Afrika-vasteland gelok, vanweë die groot hoeveelheid goud- en diamantmyne.

Ekonomiese en sosiale toestande in die republieke

Ofskoon die Groot Trek in 1835 begin het, was dit nie voor die vyftigerjare dat die twee Trekkerrepublieke gestig is nie. In 1854 is die Oranje-Vrystaat gestig met die beheer oor die gebied tussen die Oranje- en die Vaalrivier, waar daar in 1856 die Zuid-Afrikaansche Republiek uitgeroep is, met jurisdiksie oor die gebied tussen die Vaal en die Limpopo.

Veeboerdery vat pos

Die ekonomiese toestande in die twee Republieke was baie soortgelyk aan dié wat onder die veeboere in die Kaapkolonie aan die einde van die agttiende eeu geheers het. Die Hoëveld (die grootste gedeelte van die twee Republieke langs die Vaalrivier) is ’n uitgestrekte grasland en dus baie geskik vir veeboerdery. Hierdie gebied het die middelpunt van ’n uitgebreide beesboerdery geword. Die burgers het groot plase, minstens 3 000 morge (2 569.5 hektaar) groot, gehad. In Transvaal het hulle dit as eiendomsplase ontvang en in die Vrystaat as erfpagplase. In die noordelike Republiek was hierdie plase nie duidelik uitgebaken nie, maar in die Vrystaat is hulle geleidelik opgemeet. Albei Republieke was baie dun bevolk. In 1860 was daar ongeveer 15 000 inwoners in die Oranje-Vrystaat en 30 000 in die Zuid-Afrikaansche Republiek. Aangesien daar nie goeie paaie was nie, het die boere in maatskaplike afsondering gelewe. As geharde pioniers was hulle selfvoorsienend en het sowel man as vrou tot die verskaffing van alle huishoudelike benodigdhede bygedra. Die vroomheid van die Kaapse veeboer was ook opvallend in die Republieke. Hul huise was eenvoudig en het net die noodsaaklikste meubels bevat. In die suidelike dele van die Vrystaat, wat met die Karoo ooreenkom, is daar veral met skape geboer. In die sestigerjare het die wolboerdery toegeneem as gevolg van die kruisteelt met merinoskape wat van die Oostelike Provinsie ingevoer is. Teen 1869 het wol 90% van die Vrystaatse uitvoer, was op £700 000 gestel is, uitgemaak. Grondspekulante uit die Oostelike Provinsie en Natal het groot stukke grond in die Vrystaat opgekoop. Aangesien hierdie eienaars nie self geboer het nie, was daar teen 1870 reeds ’n tekort aan plaasgrond in hierdie Republiek. Plase in die droë westelike gebiede, waar Kimberley sou ontstaan, moes noodgedwonge deur persone wat plaasgrond nodig gehad het, beset word.

Handelstoestande

Daar was baie min paaie in die Zuid-Afrikaansche Republiek. In die Vrystaat is in 1865 met die aanlê van paaie tot aan die Natalse grens begin, ten einde die handel met Durban te bevorder. Weens die gebrek aan goeie verkeersweë en die feit dat die boere ’n selfvoorsienende bestaan gevoer het, is daar nouliks enige handel gedryf. Die ossewa was die vernaamste vervoermiddel. In die sestigerjare is ’n posstelsel egter in die Vrystaat ingestel en is posseëls uitgereik. Ruilhandel was die enigste vorm van handel. Die reisende handelaar (smous) het slegs die belangrikste noodsaaklikhede soos ammunisie, klerasie, koffie en suiker met sy ossewa gebring, wat hy vir beeste verruil het. Dié het hy dan weer in Natal gaan verkoop — so het die handelaar sy voorrade in harde munt omgeskep. Bloemfontein het tot die mees vooruitstrewende handelsentrum in die Republieke ontwikkel. Daar was ’n groot Engelse gemeenskap wat verskeie sake-ondernemings geopen het. Pretoria, daarteenoor, was selfs nog in 1870 ’n klein handelsentrum.

Geld- en bankwese

Aan die begin is die riksdaalder as die wettige betaalmiddel in die Republieke aangeneem. Later is dit egter deur die Engelse muntstelsel en banknote vervang. Die Vrystaat het eerste ’n handelsbank gehad, wat in 1862 in Bloemfontein gestig is. Kort daarna het die Standard-Bank ook ’n tak geopen. Gedurende die depressie van 1865 is gevrees dat die Standard-Bank, deur skielik sy diskonto te verhoog, onbillik met die Bloemfonteinse bank meegeding het. Die Vrystaatse regering het toe besluit dat geen vreemde bank voorts in die Republiek toegelaat sou word om sake te doen nie. Deur die Bloemfonteinse banke het die Volksraad toe sy eie banknote, die sogenaamde Bluebacks met die regering as sekuriteit, uitgegee. Later is meer uitgereik, wat die waarde laat daal het. Toe die Vrystaat vergoeding vir die verlies van die diamantvelde ontvang het, gepaardgaande met die handel wat Kimberley se ekonomiese posisie verbeter het, is al die oorspronklike note wat in omloop was teruggetrek en is die muntstelsel op ’n gesonde grondslag geplaas. Gedurende hierdie tydperk is geen bank in Transvaal opgerig nie. Aangesien daar ’n aansienlike tekort aan geld was, het die Volksraad in 1865 besluit om sy eie note uit te gee, wat óók as Bluebacks bekend was, met die staatsplase as sekuriteit. Hierdie note was ’n wettige betaalmiddel en hulle was na agttien maande teen 6% rente aflosbaar. Verdere betreklike groot uitgiftes van note is gemaak, met die gevolg dat hul waarde met meer as die helfte verminder het. Uiteindelik , in 1873, het president Burgers ’n lening van die Kaapse Handelsbank gekry en die ou note wat uitgereik was, is teruggetrek. Deur dit te doen is die waarde van die Transvaalse geldstelsel herstel. Dit was eers na 1888 dat banke in Transvaal opgerig was.

Belasting en inkomste

Reg van die begin af het die Vrystaat ’n betreklik gevestigde regeringsvorm gehad, as gevolg van die kennis van goeie bestuur wat hulle tydens die Soewereiniteitsbestuur opgedoen het. Die Volksraad kon dus sy gesag uitoefen. Om die koste verbonde aan die administrasie te dek, is ’n belasting op plaasgrond en die oordrag van grond gehef. Belastings is oor die algemeen gereeld betaal; ofskoon die inkomste gering was, was dit genoeg om die administrasiekoste te dek. In Transvaal het die staatsinkomste egter kleiner geword. Die sentrale gesag het tot 1883 swak gebly, totdat president Kruger die leisels oorgeneem het. Die burgers was nie ten gunste van die belastings nie. Die skatkis was leeg en die Republiek was op die rand van bankrotskap. Aangesien daar geen bank was nie, is staatsgeld op ’n eenvoudige manier hanteer. Die skatkis is in die huis van die president bewaar. Albei Republieke se geldsake was ongunstiger as dié van Natal en die Kaap. Laasgenoemde kolonies was vir ’n groot gedeelte van hul inkomste afhanklik van die heffing van invoerregte. Die Republieke kon egter nie ’n gedeelte van die doeaneregte, wat op goedere wat hulle gebiede binnegekom het nadat hulle deur die hawens van die twee kuskolonies gegaan het, verkry nie. Natal het selfs sy tariewe verminder in ’n poging om die handel met die Republieke van die Kaap af te dwing. Die Vrystaat en Transvaal het baie min geld gehad om aan openbare werke te bestee. Dit was eers na die ontdekking van diamante en goud dat hierdie twee Republieke spoedig in staat gestel is om hul geldelike moeilikhede te bowe te kom.

Die tydperk van mynbou en spoorweë in Suid-Afrika (1870-1910)

Tot 1870 was die boerdery die belangrikste bedryf in Suid-Afrika. Op hierdie tydstip het die land egter ’n nuwe ekonomiese fase binnegegaan met die ontdekking van diamante, ’n paar jaar later ook dié van goud. Dit het ’n belangrike ekonomiese verandering teweeggebring en mynbou het die belangrikste ekonomiese bedrywigheid geword. Op sy beurt het dit weer ’n omwenteling in die vervoer, handel en bankwese veroorsaak. As gevolg hiervan het die maatskaplike toestande in die land aansienlik verander.

Die ontginning van diamante

Die ontstaan van die diamantnywerheid

In 1852 is ’n begin gemaak met die ontginning van die basiese minneraalneerslae van die Unie toe ’n Britse maatskappy koper in Namakwaland begin ontgin het. ’n Ongesonde spekulasie met aandele het begin wat ’n plotselinge prysdaling in 1855 ten gevolge gehad het. Die ontginning van koper is in 1863 egter op ’n gesonde grondslag geplaas toe die Kaapse Kopermaatskappy gestig is met behulp van oorsese kapitaal. Hierdie mynbedrywighede is met die opkoms van die diamantnywerheid in die verlate streke rondom die middelloop van die Vaalrivier in die skadu gestel. Reeds in 1870 was daar 10 000 mense by Barkly-Wes wat in die rivierbedding na spoeldiamante gesoek het. Later in daardie jaar het die belange na die droë delwerye ongeveer 20 myl (32.186 km) vandaar verskuif. Hier, waar die dorp Kimberley gestig is, het ongeveer 50 000 delwers kleims in die blougrond gewerk en baie edelgesteentes uitgehaal. Die delwers het voor baie moeilikhede te staan gekom namate hul kleims dieper geword het. Groot uitgawes moes aangegaan word om masjinerie aan te koop om die diamant-draende “blou-grond” na die oppervlakte te bring en om die water uit te pomp. Cecil John Rhodes, Barney Barnato en ander persone met kapitaal, het maatskappytjies gestig en die meeste van die individuele delwers uitgekoop. Toe het die gevaar van oorproduksie gekom, wat die pryse van diamante laat daal het. Rhodes se maatskappy, wat oor ’n kapitaal van £200 000 beskik het, het die kleiner maatskappye uitgekoop in ’n poging om al hierdie ondernemings te amalgameer om sodoende die monopolie van die diamantproduksie in die hande te kry en goeie pryse op die wêreldmark te handhaaf. Hierdie doel is in 1888 bereik toe Barnato se maatskappy ingelyf is. So het die De Beers Consolidated Mines Limited, met ’n kapitaal van £2 300 000 ontstaan. Gedurende die volgende paar jaar is ander myne in die omgewing uitgekoop om volle beheer oor die diamantnywerheid te verkry. De Beers was die eerste nuwe soort instelling in die ekonomiese ontwikkeling van Suid-Afrika. Dit was ’n groot kapitalistiese onderneming op ’n nasionale grondslag georganiseer en het grootliks op die belegging van oorsese kapitaal berus. Die ontstaan van die diamantnywerheid was die begin van die grootskaalse ontginning van die reusagtige mineraalrykdom van Suid-Afrika. Die waarde van die diamantproduksie was ontsaglik. Terwyl dit in 1870 ongeveer £40 000 bedra het, het dit in 1881 die verbasende bedrag van £ 4 miljoen oorskry.

Die onmiddellike uitwerking op die handel en landbou

Die diamantuitvoer het spoedig net so belangrik soos wol vir die Kaapkolonie geword. Toe die totale uitvoer van die Kolonie in 1885 £8 miljoen bereik het, was diamante vir £3¼ miljoen daarvan verantwoordelik. As gevolg van die diamantnywerheid het die uitvoerhandel van die Kolonie tot 1870 verdubbel. Die toename in die waarde van uitvoerprodukte, wat ’n bedrag van ongeveer £1 miljoen jaarliks uit die volstruisveernywerheid by Oudtshoorn ingesluit het, het die Kolonie se koopkrag oorsee vergroot. As gevolg hiervan was dit moontlik om die swaar masjinerie wat in die myne benodig is, in te voer. Die waarde van die invoer het vinnig toegeneem: in 1877 het dit £6 miljoen bedra en in 1881 £11 miljoen. Dit het gehelp om die inkomste van die Kolonie, wat hoofsaaklik uit invoerregte verkry is, te vergroot. Die mark vir eetware wat op die diamantvelde geskep is, het baie tot verbetering van die ekonomiese welvaart van die boerderygemeenskappe in die Kolonie en die Vrystaat bygedra. Kimberley het ’n belangrike mark vir die Kaapse koring, wyn en brandewyn geword toe die uitvoer van laasgenoemde handelsartikels na Brittanje feitlik gestaak is. Lewende hawe, groente en hout is van die Vrystaat gekoop. Die algemene welvaart as gevolg van die diamantnywerheid het tot ’n plotselinge oplewing in die handel gelei. Baie oorsese kapitaal het die land binnegestroom, sowel as van die Kolonie en dit is in die myne belê. Teen 1880 is ongeveer £12 miljoen belê, waarvan ongeveer die helfte van beleggers uit die Kolonie afkomstig was. ’n Gees van roekelose spekulasie in diamantaandele en plaasgrond het ontstaan. Die banke het in werklikheid spekulasie vergemaklik deur maklik krediet toe te staan. In 1881 het ’n ernstige prysdaling, gevolg deur ’n kwaai ekonomiese depressie, ontstaan wat tot 1886 voortgeduur het. Die resessie was so ernstig dat die waarde van die invoer met die helfte afgeneem het. Baie mense het bankrot gespeel. Baie private handelsbanke het hulle in die moeilikheid bevind en is deur die Imperiale banke, wat weer sterker geword het, ingelyf. Die mynbou het ook verstedeliking aangemoedig. Tot 1870 het die oorgrote meerderheid van die blanke bevolking op die platteland gewoon. Daarna het nywerhede die mans na die nuwe dorpe gelok, aangesien die myne en die transportwese baie werk gebied het. Daar was ’n merkbare bevolkingsgroei in die hawedorpe (Kaapstad, Port Elizabeth en Oos-Londen) as gevolg van die uitbreiding van die in- en uitvoerhandel. Teen 1885 het Kimberley ’n blanke bevolking van 20 000 gehad en het dit tot die tweede grootste dorp in die Kolonie ontwikkel. Die diamantmyne het groot getalle immigrante, meestal van Brittanje, gelok. Die hawens het ook opgeleide werktuigkundiges en ingenieurs nodig gehad, wat Suid-Afrika nie kon voorsien nie. Teen 1894 was twee derdes van die werkers by De Beers van oorsee afkomstig. Die mynbou het ook ongeskoolde arbeiders gehad, wie deur die Bantoe-reservate verskaf is. Daar was dus ’n gereelde instroming van Bantoe-arbeiders uit Betsjoeanaland, Basoetoland, die Transkei en selfs van anderkant die Zambezirivier. In Kimberley was daar ongeveer 10 000 Bantoe-arbeiders.

’n Omwenteling in die vervoer

Die mynbousentrum by Kimberley was ongeveer seshonderd myl (966 kilometer) van die hawens van die Kolonie geleë. Dit was noodsaaklik om ’n doeltreffende vervoerstelsel op te bou om met die vinnige ontwikkeling van die diamantvelde tred te hou. In 1870 is ’n weeklikse passasiersdiens ingestel deur middel van die poskoets, wat ’n week geneem het om Kimberley te bereik. Masjinerie en eetware is van Kaapstad en Port Elizabeth met die ossewa vervoer – teen aansienlike koste en tydverlies. Transportry was winsgewend en was ’n bron van inkomste vir baie blankes; dit kon daarenteen nie in die behoeftes van die mynbedryf voorsien nie. Dit het dus noodsaaklik geword om met die bou van spoorlyne te begin. Weens die hoë koste verbonde aan so ’n skema kon private ondernemings nie die werk onderneem nie en moes die Kaapse regering die bestaande spoorlyne uitkoop en die uitbreiding van die spoorweë as ’n staatsonderneming aanpak. ’n Lening is vir hierdie doel aangegaan. In 1873 is die private maatskappy wat die spoorlyn tussen Kaapstad en Wellington besit het, uitgekoop en in 1874 is met drie spoorwegstelsels vanaf Wellington, Port Elizabeth en Oos-Londen onderskeidelik begin. Die spoorlyne vanaf Kaapstad en Port Elizabeth het mekaar in 1884 by De Aar ontmoet en in 1885 is Kimberley bereik. In dieselfde jaar is die lyn van Oos-Londen tot by Aliwal-Noord voltooi, maar dit is eers in 1892 met die Port Elizabeth-lyn oor Stormberg en Rosmead verbind. Teen 1885 het die regering 1 599 myl (2 573 kilometer) spoorlyn aangelê wat teen ’n bedrag van £14 miljoen voltooi is. Sodoende is beter vervoergeriewe vir die diamantvelde daargestel. Die spoorweg was ’n baie vinniger en goedkoper vervoermiddel as die ossewa. Spoedig het transportry minder belangrik geword. Die staatspoorweë het nie slegs tot die ontwikkeling van die mynboubedryf by Kimberley bygedra nie, maar ook tot die ontwikkeling van die boerdery in die Oostelike Provinsie en die Karoo.

Die invloed van Transvaalse goudmyne

Die goudnywerheid aan die Witwatersrand

Alhoewel goud in 1867 by Tati ten noorde van die Vaalrivier ontdek is, en in 1870 by Lydenburg, is dit nie voor 1882 op groot skaal ontgin nie, toe die neerslae in die omgewing van Barberton ontgin is. Die ontdekking van die gouddraende hoofrif langs die Witwatersrand in 1884 deur die broers Frederick en Hendrik Struben, was ’n besonder belangrike gebeurtenis in Suid-Afrika se ekonomiese geskiedenis. Na daardie ontdekking het die groot goudnywerheid ontstaan wat die grondslag vir die ekonomiese welvaart van Suid-Afrika gelê het. Hierdie gebeurtenis het plaasgevind net toe Suid-Afrika besig was om van ’n ernstige depressie (1882-6), wat deur oorspekulasie in diamantaandele veroorsaak is, te herstel. In September 1886 het die Transvaalse regering nege plase tussen Germiston en Roodepoort tot openbare delwerye geproklameer en ’n groot mynkamp het binne ’n kort tydjie verrys. Die goud aan die Rand was nie van die alluviale tipe wat op die goudvelde van Kalifornië of die Yukon gevind is nie. Dit het in ’n harde konglomeraat voorgekom wat slegs deur middel van diep skagte ontgin kon word. Die erts moes stukkend gedruk en gemaal word en die goud is verkry deur chemiese prosesse, soos die McArthur-Forrest-sianied-proses, wat teen 1891 in al die myne gebruik is. Die goudmyne aan die Witwatersrand het groot kapitaalbeleggings vereis vir die aankoop van swaar masjinerie en om geskoolde myningenieurs en ambagslui in diens te neem. Dus het dit tot ’n kapitalistiese onderneming ontwikkel. Ryk persone van die diamantvelde, soos Rhodes, Beit, Barnato en Robinson, het baie plase langs die Rand opgekoop en aandelemaatskappye gestig. Teen 1891 was daar 141 maatskappye, hoewel 12 die helfte van die totale opbrengs gelewer het.

Myngroepe en oorsese beleggings

Meer kapitaal was nodig vir die ontginning op die groot dieptes van 1 220 meter langs die hoofrif teen die einde van die 19de eeu. Aangesien ’n doeltreffender organisasie nodig was om die produksiekoste te verminder, is ’n begin gemaak met die amalgamasie van die mynmaatskappye tot afsonderlike groepe. Dit het tot die stigting van die groot korporasies gelei, soos die Crown Mines, die Robinson Deep en die City Deep-myne net ten suide van Johannesburg. Alhoewel baie mense hulle gevestig het in die mynkamp aan die Rand wat voor die einde van 1886 die dorp Johannesburg geword het, is die werk georganiseer en het ’n aantal maatskappye die mynwerkers in diens geneem. Die ryk kapitalistiese groep en die blanke en Bantoe-mynwerkersklasse het met die ontwikkeling van die goudnywerheid ontstaan. Die vertroue van die publiek, wat deur die groot goudproduksie aangemoedig is toe dit duidelik geword het dat daar op groot dieptes ontgin kon word, het gelei tot die belegging van groot bedrae vanuit Brittanje in die Randse goudmyne. Minstens driekwart van die kapitaal wat belê is, was van oorsee afkomstig, hoofsaaklik van Brittanje. Teen 1910 was meer as £120 miljoen in die goudmyne belê. Aangehelp deur die instroming van oorsese kapitaal, het die goudmynbedryf gedurende die negentigerjare verbasend uitgebrei. Teen 1892 was die Witwatersrandse goudproduksie die vierde grootste in die wêreld. Teen 1895, slegs nege jaar na die ontdekking van die hoofrif, was Transvaal die grootste goudproduserende gebied ter wêreld, ’n posisie wat dit sindsdien gehandhaaf het. Gedurende die jaar voor die Tweede Vryheidsoorlog is ’n rekordbedrag goud wat op meer as £16 miljoen gewaardeer is, geproduseer. Gedurende die oorlog het die nywerheid feitlik tot stilstand gekom, maar het na 1902 so vinnig herstel dat in 1909 byna £31 miljoen goud geproduseer is. Die produksie van goud het dié van diamante ver oortref, aangesien die waarde van die diamantopbrengs slegs een agtste van dié van goud was. Teen 1909 het goud byna twee derdes van die totale uitvoer van die land uitgemaak. Die waarde van die gemiddelde jaarlikse uitvoer vir die tydperk 1906-10 was £47 miljoen, wat byna nege keer soveel was as die bedrag wat van 1871-5 uitgevoer is. ’n Belangrike rede vir hierdie vinnige toename in die goudmynbedryf was die aanwesigheid van ryk steenkoolneerslae naby die Rand. ’n Goedkoop steenkoolvoorraad was noodsaaklik. In 1887 is steenkool naby Boksburg ontdek en ’n aantal steenkoolmyne het naby die goudmyne ontstaan. Daarna is die steenkool in die Middelburgse distrik ontgin en hierdie gebied het die belangrikste bron van steenkoolverskaffing aan die myne geword.

Spoorwegontwikkeling

’n Dringende noodsaaklikheid vir die ontwikkeling van die myne was ’n vinniger en goedkoper vervoer tussen die Rand en die kushawens. Die spoorlyn het nie verder as Kimberley gegaan nie, aangesien daar teen daardie tyd geen aansporing vir die verlenging van die spoorlyn bestaan het nie. Daar was dus onmiddellik na die oopstelling van die goudvelde slegs ossewaens beskikbaar om die swaar masjinerie en voorrade vanaf Kimberley na Johannesburg te vervoer. ’n Poswa is vir passasiers en pos ingestel, maar dit het drie dae en nagte geneem. Aangesien die kuskolonies graag die groot goederevervoer na die Rand in die hande wou kry, het ’n skerp mededinging tussen die Kaapkolonie en Natal vir die aanlê van spoorweë na die Rand ontstaan. Die Kaap het die eerste hierin geslaag. ’n Ooreenkoms is in 1887 met die Vrystaat aangegaan waarvolgens die Kaapse regering toegelaat is om ’n spoorlyn te bou in diens van die publiek. Die Kaapse lyn is toe van Noupoort en Colesberg, deur Bloemfontein, na die Vaalrivier, wat in 1892 bereik is, verleng. Die Kaapse regering het toe ’n ooreenkoms met die Nederlands-Zuid-Afrikaansche Spoorwegmaatskappy aangegaan wat ’n konsessie ontvang het om ’n spoorwegstelsel in Transvaal op te rig. Volgens hierdie ooreenkoms is die Kaap toegelaat om sy spoorlyn van die Vaal na Johannesburg te verleng. Dit was die afstand van ongeveer 50 myl (80.5 kilometer), en hierdie spoorlyn het Germiston in 1894 bereik. Teen daardie tyd het die Kaapse regering meer as £20 miljoen in die oprigting van ’n spoorwegnetwerk belê, waardeur sy hawestede met Kimberley en die Rand verbind is. Die Natalse regering, wat ’n begin gemaak het met die oprigting van ’n spoorwegstelsel in die suikerstrook, het nou ook begin meeding in pogings om met die goudvelde verbind te word. Die spoorlyn vanaf Pietermaritzburg is vinnig uitgebrei en het die Transvaalse grens by Charlestown in 1891 bereik. ’n Konsessie om verder na die Rand uit te brei is eers in 1895 verkry en die spoorlyn is in dieselfde jaar voltooi. Intussen het Transvaal sy eie spoorlyn begin bou. Dit was meer as 50 jaar lank die beleid van die Republiek om ekonomiese onafhanklikheid van die Britse kolonies in die suide te verkry deur van Delagoabaai, die neutrale Portugese hawe, gebruik te maak. Onderhandelinge vir die aanlê van ’n spoorweg tussen Pretoria en die Portugese hawe is tydens Burgers se regering begin. In 1887, net nadat die Randse goudvelde werklikheid geword het, het die Kruger-regering ’n konsessie aan die Nederlands-Zuid-Afrikaansche Spoorwegmaatskappy, wat deur Nederlandse en Duitse kapitaal gefinansier was, toegestaan om hierdie spoorlyn te bou. In 1889 is met die aanlê van die spoorlyn begin, en in 1894 is Lourenço Marques uiteindelik met Pretoria verbind. Die ontwikkeling van die goudbedryf het dus die Rand met die kus deur middel van vier spoorlyne verbind, wat toegang tot die hawens van Kaapstad, Port Elizabeth, Durban en Delagoabaai verleen het. Die hoofspoorwegnet vir Suid-Afrika is teen die einde van die neëntiende eeu voltooi. Latere spoorweguitbreidings het die spoorlyne met die boerderystreke verbind. Teen 1909 het die vier kolonies 6 894 myl (11 094.5 kilometer) spoorweë beheer, in vergelyking met 103 kilometer toe die mynboutydperk veertig jaar vantevore aangebreek het.

Ekonomiese welvaart en depressie

Die goudindustrie het ’n tydperk van ongeëwenaarde ekonomiese welvaart in Transvaal geskep, wat tot 1914 geduur het. Teen 1890 het die Rand die ekonomiese sentrum van Suid-Afrika geword. Transvaal, wat voorheen die armste was, het skielik die rykste staat in Suid-Afrika geword. Die staat se geldsake, wat voordeel uit die nuwe belastingbron getrek het, was uiteindelik solvent. Die florerende geldelike toestand in die land het ’n onseker spekulasiegees laat ontstaan wat die ekonomie aan depressies onderhewig gemaak het. Prysstygings en ineenstortings het voortdurend voorgekom en het ’n karaktertrek van die nuwe ekonomie in Suid-Afrika geword wat op oorsese beleggings in die myne gebaseer was. ’n Soort finansiële onstabiliteit, wat vroeër onbekend was, het ontstaan. Die depressie wat van 1881 tot 1886 geduur het, is deur verskeie jare van fenomenale voorspoed gevolg. Skielike prysstygings aan die Rand het tot die spekulasie in goudaandele en grond aanleiding gegee. Die banke is weereens deur die algemene gees van welvarendheid mislei en hulle het groter kredietgeriewe toegestaan, wat uiteindelik tot te veel handel aanleiding gegee het. ’n Ineenstorting was onvermydelik. Die finansiële agteruitgang het in 1889 begin en die waarde van die goudaandele het afgeneem. Die finansiële ineenstorting het egter korter geduur as dié wat op die ontginning van diamante gevolg het, want teen 1892 het die fenomenale groei van die goudmynbedryf, en die goudproduksie, die algemene welvaart herstel. Tog is die uitwerking van die depressie deur die hele land ondervind. Verskeie banke het tot niet gegaan en ander is deur die Imperiale banke, die Standard-bank, die Bank van Afrika en die Afrikaanse Bankkorporasie oorgeneem. Teen 1909 het daar nog vier plaaslike banke bestaan: die Nasionale Bank van Suid-Afrika, die Nasionale Bank van die Oranje-Vrystaat, die Natalse Bank en die Stellenbosse Distrikbank. Daar was ook die Nederlandse Bank van Suid-Afrika, ’n Nederlandse bank wat in 1888 in Transvaal opgerig is. Na die beëindiging van die Tweede Vryheidsoorlog het ’n ernstige depressie gevolg, wat tot 1909 geduur het. Dit was weer te wyte aan buitensporige spekulasie, maar ook grootliks as gevolg van die verwoesting wat in die Vrystaat en Transvaal gedurende die oorlog plaasgevind het. Die Kaap is die ergste hierdeur geraak as gevolg van ’n tydperk van ernstige droogte. Alhoewel die goudproduksie toegeneem het, was daar ’n aanmerklike afname in die invoer tot 1908. Suid-Afrika, en veral die diamantnywerheid, is ook deur die kritieke finansiële posisie in die Verenigde State van Amerika en Europa in 1907 geraak. Die land het eers ná 1909 begin herstel. Teen 1909 het Suid-Afrika ’n algehele ekonomiese gedaanteverwisseling ondergaan. Sy ekonomie het ontwikkel van dié van ’n boerderygemeenskap (wat in die Republieke ’n soort selfversorgende boerdery was) tot dié van ’n moderne kapitalistiese staat wat van die mynbou, oorsese beleggings en handel afhanklik was. Dit is vergemaklik deur die kredietgeriewe wat deur die Imperiale banke verskaf is. Die ekonomiese welvaart van Suid-Afrika was nou verbonde aan die goudnywerheid; Transvaal het die ekonomiese hartklop van die land geword.

Die ontwikkeling van die boerdery

Die groeiende blanke en Bantoe-bevolking aan die Rand en in die hawedorpe het ’n groot mark vir landbou- en veeprodukte gebied. Die aanmoediging van die boerdery het nie alleen groter produksie teweeggebring nie, maar ook ’n verbetering in die kudde en in die toepassing van vooruitstrewende boerderymetodes. Die koringopbrengs het van ’n half miljoen sak in 1875 tot 1¼ miljoen sak in 1911 toegeneem. Nuwe gebiede vir die verbou van koring is oopgestel. Behalwe die produksie van die Suidwestelike distrikte, was ’n derde van die jaarlikse oes in 1911 van die Vrystaat en Transvaal afkomstig. Aan die begin van die eeu kon die opbrengs nie in die behoeftes van die land voorsien nie en is koring van Kanada en Australië ingevoer. Ten einde in die toenemende aanvraag van die Bantoe-arbeiders op die myne te voorsien, het die produksie van mielies baie toegeneem. In 1865 het die Kaap-kolonie 110 000 sak geproduseer. Teen 1891 het dit to byna ’n miljoen sak toegeneem; in die Vrystaat en Natal is ook ’n begin met die verbouing van mielies gemaak, wat nog ’n miljoen sak opgelewer het. Teen 1911 het die middelpunt van die mielienywerheid na Transvaal en die Vrystaat verskuif, waar, in die Mieliedriehoek, 3¼ miljoen sak geproduseer is, terwyl die Kaap en Natal elk 1¾ miljoen sak opgelewer het. By tye was daar ’n jaarlikse oorskot, wanneer daar dan mielies na Europa uitgevoer is. Teen 1870 het die uitvoermark vir wyn verdwyn, maar toe het die mynbougebiede nuwe binnelandse markte geskep. Die Kaapse wynproduksie het teen 1911 meer as verdubbel. Die kweek van tabak het van Oudtshoorn na die Magaliesberg in Transvaal verskuif; ook hierdie produksie het in 1911 verdubbel. Na 1867 het die suikernywerheid as gevolg van ’n stelsel van beskerming gefloreer – dit was nie meer vir Suid-Afrika nodig om suiker van Mauritius in te voer nie. Die opbrengs het gedurende die tydperk 1869-1911 van 8 000 tot 80 000 ton toegeneem. Natal kon feitlik genoeg suiker verbou om in die behoeftes van die hele land te voorsien. ’n Soortgelyke ontwikkeling was in die veeboerdery op te merk, veral wat die produksie van beesvleis in Transvaal en die Vrystaat betref. Teen 1910 het die waarde van die veeprodukte (vleis, wol, huide en velle) £15 miljoen bedra en was dit byna gelykstaande aan die jaarlikse landbouproduksie. Die enigste uitvoerartikels wat in verband met die boerdery gestaan het, was wol, huide, velle en volstruisvere. Die waarde van hierdie artikels was vanselfsprekend baie minder as die uitvoer van goud en diamante. Die kwaliteit van wol het verbeter. Die volstruisveernywerheid het begin ontwikkel: die waarde van die vere wat uitgevoer is, het sy hoogtepunt in 1913 bereik toe £3 miljoen s’n, of ongeveer die helfte van die woluitvoer, uitgevoer is. Die volstruisveernywerheid het in 1914 met die uitbreek van die Eerste Wêreldoorlog in duie gestort en het sedertdien nooit weer herstel nie. Bankrotskap het baie Oudtshoornse boere in die gesig gestaar.

Immigrasie en verstedeliking

Toe daar ’n begin gemaak is met die ontginning van goud aan die Rand, was Suid-Afrika oorwegend ’n landelike gemeenskap. Daar was slegs vier groot nedersettings – Kaapstad, Kimberley, Port Elizabeth en Durban. Daarna het die Rand soos ’n magneet groot getalle mens uit die omliggende gebiede getrek, ook van Brittanje en ander Europese lande. Immigrasie was grootliks verantwoordelik vir die toename van die blanke bevolking van Suid-Afrika – van 328 000 tot 1 276 000 gedurende die tydperk 1875 – 1911. Die meeste immigrante het tydens die ontwikkeling van die Randse goudmyne voor 1899 hierheen gekom. Aan die einde van die oorlog het baie soldate besluit om hulle in Suid-Afrika te vestig. Die instroming van immigrante na 1903 was baie kleiner weens die ekonomiese ineenstorting. As gevolg van immigrasie het die Kaapkolonie nie langer die oorgrote meerderheid van die blanke bevolking in Suid-Afrika gehad nie. Transvaal was stadigaan besig om hom in te haal. Die getalle van 377 000 en 119 000 in 1891 het tot 582 000 en 421 000 in 1911 verander. Die immigrante was meestal stedelinge of was in die handel betrokke. Hulle het dus heeltemal van die boeregemeenskap verskil, wat aan die eenvoudige lewe van ’n veeboer gewoond was en min belang gestel het in die vinnige verkryging van geld as ’n doelwit op sigself. Die burgers het die nuwelinge as vreemdelinge (Uitlanders) beskou – hierdie element het die ekonomiese lewe aan die Rand en ook die ekonomiese en finansiële struktuur van Transvaal en die kolonies oorheers. Botsende belange het tot die politieke wrywing met die Republikeinse regering na 1895 gelei. Uiteindelik het dit tot die Tweede Vryheidsoorlog gelei. Die ekonomiese ontwikkeling en immigrasie het verstedeliking in Suid-Afrika vinniger laat toeneem. Teen 1899 het die Rand reeds ’n blanke bevolking van 100 000 gehad en net soveel tydelike Bantoe-arbeiders. Dieselfde toename in die blanke bevolking het in die hawens soos Kaapstad, Durban, Port Elizabeth en Oos-Londen voorgekom, as gevolg van die handelsbedrywighede wat met die in- en uitvoerhandel, sowel as verskeping, gepaard gegaan het. ’n Soortgelyke ontwikkeling het in die groter dorpe voorgekom, wat geleidelik die middelpunte van die handel en bankwese van die distrik se boeregemeenskap geword het. Hierdie verstedeliking het op kultuurgrondslag berus, omrede die meeste stadsbewoners van Britse afkoms was, terwyl die platteland in 1911 oorwegend Afrikaanssprekend was, behalwe in die Oostelike Provinsie en Natal.

Bantoe-arbeid en die myne

’n Belangrike gevolg van die ontwikkeling van die mynbou was die skielike groter aanvraag na meer ongeskoolde Bantoe-arbeiders. Duisende Bantoes is in die reservate in die land gewerf. In 1893 is die Kamer van Mynwese ingestel om die belange van die mynverenigings te beskerm en ook om te verseker dat daar ’n gereelde toevloei van Bantoe-arbeiders van die reservate na die myne sou wees. Aangesien daar nie genoeg arbeiders van die Transkeise en Natalse reservate vir ondergrondse werk gekom het nie, is pogings aangewend om ’n gereelde toevoer van arbeiders uit die aangrensende Portugese kolonies te verkry. In 1897 het die Transvaalse regering ’n konsessie van die Portugees-Oos-Afrikaanse regering verkry om Bantoe-arbeiders in Mosambiek te werf, in ruil waarvoor die Portugese in gunstige spoortarief sou ontvang, sodat Delagoabaai tot ’n invoerhawe vir Transvaal kon ontwikkel. Teen die einde van die eeu is meer as 100 000 Bantoes deur die goudmyne gereeld in diens geneem, nadat kontrakte aangegaan is vir tydperke wat van ses tot twaalf maande gewissel het. Wanneer die mans eers ’n sekere hoeveelheid geld op die myne verdien het, het hulle na hul gesinne in hul eie distrikte teruggekeer. Die mynmaatskappye het die kampongstelsel aan die Rand ontwikkel om te verseker dat die Bantoe-arbeiders voldoende huisvesting en voedsel sou ontvang. Aan die einde van die oorlog in 1902 het die myne groot moeite ondervind om genoeg arbeiders in die hande te kry, omdat die Bantoes met ander belangrike konstruksiewerk besig was. Om in die aanvraag van die goudmyne te voorsien, het lord Milner en die Transvaalse regering in 1904 hul toestemming verleen tot die invoer van Sjinese. Teen 1906 is meer as 50 000 Sjinese arbeiders by die Randse myne in diens geneem. In die volgende jaar egter het die regering, as gevolg van die politieke gevoelens hier en in Engeland, sy toestemming tot die verdere invoer van Sjinese teruggetrek. Teen 1910 was almal van hulle gerepatrieer. Die ooreenkoms in verband met die arbeiders is in 1901 deur Milner met die Portugese regering hernieu. In 1909 is die sogenaamde Mosambiek-konvensie weer hernieu. In 1910 het byna 200 000 Bantoes op die myne gewerk en net meer as die helfte hiervan het van Portugese gebied gekom. Die aanwesigheid van sulke groot getalle ongeskoolde Bantoe-arbeiders het ’n toestand geskep waardeur blanke arbeid slegs tot geskoolde werk in die myne beperk is. Die verdere ontwikkeling van die goudmynbedryf was nou verbonde aan die voorsiening van genoeg ongeskoolde Bantoe-arbeiders.

Die doeane- en spoorwegoorlog

Die ekonomiese ontwikkeling in Suid-Afrika na 1870 het onenigheid tot gevolg gehad. Die feit dat die eland in vier politieke eenhede verdeel was en die grootste ekonomiese uitbreiding in die binneland plaasgevind het, het baie wrywing veroorsaak. Die toestand het na 1902 nog ingewikkelder geraak ten spyte van die feit dat die Republieke Britse kolonies geword het.

Doeaneregte gehef

Die omvang van die invoer na die Transvaalse Republiek het vinnig toegeneem met die ontwikkeling van die Randse myne. Die goedere moes deur die hawens van die kuskolonies, die Kaapkolonie en Natal, ingevoer word, wat hoë doeanebelastings gehef het en sodoende maklik van inkomste verseker was. Die grootste gedeelte van hul inkomste is eintlik op hierdie wyse verkry. Versoeke van die Vrystaat en Transvaal dat ’n gedeelte van hierdie belastings wat gehef is op goedere wat vir hul gebiede bestem is, aan hulle teruggegee moes word, is nie toegestaan nie. Aangesien kwaai mededinging tussen die Kaap en Natal ontstaan het vir die vervoer na die binneland, is die Republieke darem tegemoetgekom toe Natal sy doeaneregte verminder het sodat die goederevervoer deur die Durbanse hawe sou geskied. Die Republieke het op hul beurt weer hoë doeanetariewe op die goedere wat van die kuskolonies ingevoer is, gehef, soos byvoorbeeld op Kaapse koring, meel en wyn, sowel as op Natalse suiker en tee. Hierdie kolonies het weer geantwoord deur ’n hoër belasting op Transvaalse tabak te plaas. Daar was dus geen vryhandel tussen die binnelandse state en die twee kolonies nie.

Die tolverbond, 1889

Natal het probeer om ’n doeane-ooreenkoms in 1884 met die Vrystaat aan te gaan, maar hierdie poging het misluk. In 1889 het die Kaapkolonie die reg verkry om ’n spoorlyn deur die Vrystaat te bou; in ruil het hy ’n tolverbond met die Republieke gesluit. ’n Stelsel van vryhandel is aangeneem, aangesien albei onderneem het om dieselfde tariewe te hef. Die Kaap het onderneem om 75% van die doeaneregte gehef op goedere wat deur die Kaap die Vrystaat binnegegaan het, aan die Vrystaat terug te gee. Transvaal het nie aan hierdie bond behoort nie; hy het welvarend geword as gevolg van die vinnige ontwikkeling van die goudmyne en daarom het hy nie in ’n verdeling van die doeaneregte belanggestel nie. Natal wou nie hierby aansluit nie, aangesien hy bang was vir ekonomiese oorheersing in die Tolverbond deur die Kaap en omdat sy eie tariewe laer was. In die doeane-oorlog wat gevolg het, het Natal groot verliese gely, sodat hy in 1898 verplig was om by die Tolverbond aan te sluit, waarna die doeanetariewe hersien is. Transvaal, wat geografies gunstig geleë is, het ’n gunstige doeane-ooreenkoms met die Portugese in 1897 aangegaan. Hy kon Delagoabaai gebruik, dus was hy onafhanklik van die Britse hawens in die suide.

Die spoorwegtariewe-oorlog

Die eerste trein bereik Johannesburg van Kaapstad af, 15 September 1892.

’n Probleem van groter omvang is deur die spoorwegpryse geskep. Die Kaap en Natal het uitgebreide spoorwegstelsels teen hoë koste aangelê. Hulle was grotendeels afhanklik van die inkomste van spoorwegvervoer na die binneland vir ’n groot gedeelte van hul inkomste, asook om die groot spoorweglenings af te betaal. Toe die Nederlandse spoorwegstelsel na Lourenço Marques in 1894 voltooi is, het ’n hewige stryd in verband met die spoorwegtariewe tussen daardie spoorlyn en dié van die Kaap en Natal ontstaan. Aangesien 549 kilometer van die Nederlandse spoorlyn op die Transvaalse grondgebied was, teenoor die 79 kilometer van die Kaap en 286 kilometer van Natal, het die Kruger-regering die gebruik van sy eie spoorlyn aangemoedig, omdat dit ’n groter persentasie van die spoorweginkomste sou verkry. Verder sou so ’n beleid Transvaal onafhanklik maak van die ander spoorlyne wat onder Britse beheer was. Die tariewe wat op die Kaapse en Natalse spoorlyne op die Transvaalse grondgebied gehef was, is aansienlik verhoog om die vervoer oor die Nederland-Zuid-Afrika-lyn te laat geskied. Die Kaap en Natal is so ernstig benadeel dat ’n spoorwegkonferensie in 1895 in Kaapstad gehou is, maar die partye kon nie ooreenkom wat die tariewe betref nie. Die Kaap het toe die moeilikheid probeer oorkom deur die goedere by die Vaalrivier af te laai en hulle dan deur ossewaens na die Rand te laat vervoer. Kruger het hierop geantwoord deur die driwwe te sluit – oorlog met Brittanje was onvermydelik. Eindelik was Kruger verplig om die driwwe weer oop te stel.

Die doeane- en spoorwegoorlog ná 1902

Alhoewel Transvaal en die Oranje-Vrystaat Britse kolonies geword het na die beëindiging van die Tweede Vryheidsoorlog in 1902, is die stryd insake doeane-regte en spoorwegtariewe weer vervat. Dit was toe te skryf aan die feit dat Suid-Afrika nog uit vier aparte politieke eenhede bestaan het. Verder het die posisie van Transvaal, die middelpunt van welvaart in die binneland, ekonomiese wedywering veroorsaak omdat die geldsake van die kuskolonies nou verbonde was met die ontwikkeling van die binneland. In 1903 het lord Milner ’n tolverbond tussen al die kolonies, Protektorate en Suid-Rhodesië bewerkstellig:

• Binnelandse vryhandel is toe ingestel;
• ’n Tarieweskaal vir oorsese invoerprodukte is opgestel om die inkomste van die onderskeie kolonies te betaal en
• die Kaap en Natal het slegs 5% van die doeaneregte wat in hul hawens gehef is op goedere wat vir die binneland bestem was, verkry.

’n Nuwe instelling was die voorkeurtariewe wat toegestaan is op goedere wat van Brittanje of Britse besittinge ingevoer is, hoewel dieselfde nie deur Brittanje op Suid-Afrikaanse produkte voor 1917 toegestaan is nie. Hierdie doeane-ooreenkoms tussen die kolonies is in 1906 effens gewysig. Alhoewel die doeane-oorlog beëindig is, het die stryd in verband met die spoorwegtariewe voortgeduur en selfs heftiger geword. Die Kaapse en Natalse stelsels moes nou met die kroonkoloniestelsel van Transvaal en die Oranjerivierkolonie wat Milner geamalgameer het, meeding. In 1901 moes Milner die Mosambiekkonvensie met die Portugese hernieu (die Kruger-ooreenkoms van 1897), omrede die werwing van Bantoe-arbeiders vir die myne slegs uitgevoer kon word mits gunstige tariewe toegelaat word. Dit het tot ’n toename in die verkeer deur Delagoabaai na die Rand gelei en die Delagoabaai-spoorlyn het sy oorheersende posisie behou.

Besluite van die spoorwegkonferensies

Die ooreenkoms met die Portugese het rampspoedige gevolge vir die Kaap en Natal gehad. Terwyl die Delagoabaai-lyn in 1899 30% van die Randse verkeer beheer het, het dit teen 1905 meer as 50% daarvan in die hande gehad. Die Kaap, wat die helfte van die verkeer behartig het, het toe slegs 12% beheer en Natal ietwat bo die 30%. Natal se mededinging met die Kaap vir die Vrystaatse verkeer het in 1906 vererger toe die spoorlyn tussen Ladysmith en Kroonstad voltooi is. Verder het die depressie (1903-1908) die plaaslike verkeer van albei kuskolonies geraak. In 1905 is ’n spoorwegkonferensie gehou, maar geen ooreenkoms kon bereik word nie. ’n Ander konferensie wat in 1908 gehou is, het besluit dat die enigste oplossing die amalgamasie van die drie spoorwegstelsels was. Dit het beteken dat die vier kolonies ’n politieke unie sou moes stig. ’n Besluit om ’n politieke unie te stig is geneem en dit het in 1909 tot die Nasionale Konvensie aanleiding gegee. Intussen, in 1909, moes die Mosambiek-konvensie hernieu word. Die Portugese het toegestem om die instroming van Bantoe-arbeiders na myne toe te laat alleen op die voorwaarde dat die Delagoabaai-lyn van 50%-55% van die Randse verkeer verseker sou word. Dit was nog ’n belangrike faktor wat politieke leiers genoodsaak het om tot die stigting van die Unie van Suid-Afrika toe te stem. Toe die Unie van Suid-Afrika gestig is, is die drie spoorwegstelsels as die Suid-Afrikaanse Spoorweë verenig. ’n Eenvormige tariefstelsel is ingevoer en die doel was om nie staatsinkomste van die spoorweë te verkry nie, maar om die boerdery en die handel binne die Unie te ontwikkel. Die doeane- en spoorwegoorlog is uiteindelik beëindig. Na 1910 was die belangrikste bronne van inkomste van die Unie die doeaneregte, belastings op die winste deur die myne afgewerp (veral op die nuwe goudmyne wat aan die Oos-Rand oopgestel is) en die inkomstebelasting.

Trekarbeid

Die inheemse mense het geen kennis van die mynbou-ekonomie gehad nie, wat gelei het tot 'n tekort aan arbeid op die myne. In 'n maatreël om mense te dwing om op die myne te gaan werk, het Rhodes, wat hom tot politiek gewend het nadat hy De Beers gestig het, gesorg vir die aanvaarding van die Glen Grey-wet in 1894. Die wet het die betaling van belasting afgedwing, met die spesifieke doel om kleinboere, wat nie deel was van die geldekonomie nie, te dwing om werk te kry en geld te verdien om die belasting mee te betaal. Die wet was 'n doelbewuste stap van Rhodes om arbeid na die myne te dwing.

Dit was die begin van die trekarbeidstelsel waarin swart mans na die myne gereis het om te werk, en hul gesinne in die stamgebiede gelos het.

Die aanbod van arbeid het meer as voldoende geword en die mynmaatskappye het 'n aankoopkartel gevorm deur hul vereniging, die Kamer van Mynwese. Dit hel hulle in staat gestel om 'n monopsonie (markomstandighede waar daar net een koper is) te stig, wat lone laag gehou het. Die myne het ook arbeid van aangrensende lande verkry, soos Rhodesië (nou Zambië en Zimbabwe), Njassaland (nou Malawi) en Mosambiek (wat destyds 'n Portugese kolonie was), wat die lone van swart arbeiders laag gehou het.

Die industrialisasie van Suid-Afrika

Een van die belangrikste kenmerke van die ekonomiese ontwikkeling van Suid-Afrika sedert die Unie is die grootskaalse industrialisasie van die land. Die fabriekswese het so snel ontwikkel dat die land se inkomste uit hierdie bron teen 1952 gelykstaande was aan die totale bedrag wat van die mynbou en boerdery gesamentlik verkry is. Suid-Afrika het ’n industriële rewolusie beleef en het binne een geslag tot ’n fabrieksland verander.

Die opkoms van die sekondêre bedryf

Snelle nywerheidsontwikkeling

Teen 1911 was die fabriekswese nog in sy beginstadium, omdat die waarde van vervaardigde goedere toe £17 miljoen was in vergelyking met £46 miljoen wat uit die mynbou verkry is. Die Kaap was die middelpunt van die nywerheid. Die fabrieke was klein en hulle het hulle besig gehou met die vervaardiging van plaaslike primêre produkte soos byvoorbeeld die maal van koring, brood- en koekbakkerye, bierbrouerye, leerlooierye, die vervaardiging van meubels en die maak van bakstene. Die vernaamste nywerheidsentrums is naby die hawens en aan die Rand aangetref. Statistiek bewys dat die nywerheidsgroei voor die Unie-vorming betreklik langsaam in Suid-Afrika geskied het, ofskoon die grondslag vir ’n toekomstige snelle ontwikkeling reeds gelê was. Die ontwikkeling van sekondêre nywerhede het as gevolg van die Eerste Wêreldoorlog (1914-1918) in alle erns begin. Dit het al hoe moeiliker geword om fabrieksgoedere vanaf Engeland in te voer weens ’n tekort aan skeepsruimte en ook omdat die lande van Europa hulle moes toespits op die vervaardiging van wapentuig. Die styging in die pryse van goedere wat in Europa vervaardig is, het ook die oprigting van nywerhede in Suid-Afrika moontlik gemaak. Teen 1918 het die land reeds goedere gelykstaande aan die helfte van die opbrengs van die myne gelewer. Namate die toestande weer normaal begin word het, het die Hertzog-regering in 1925 besluit om ’n stelsel van hoë invoerregte in te stel ten einde die jong Suid-Afrikaanse nywerhede te beskerm. Doeaneregte is nie langer gehef slegs om die inkomste te verhoog nie, maar ook om plaaslike nywerhede aan te help. Sodoende is baie klerefabrieke en werktuigkundige ondernemings in Kaapstad, aan die Rand en in Durban gestig, terwyl die skoenbedryf in Port Elizabeth vinnig uitgebrei het. Die fabriekswese het ’n kwaai terugslag tydens die noodlottige wêrelddepressie (1929-33), die hewigste van daardie tyd, ondervind. Namate die koopkrag van die volk afgeneem het, moes die fabrieke hul produksie besnoei en werkloosheid het ’n ernstige probleem geword. In Desember 1932 het die regering ’n drastiese stap gedoen deur van die goudstandaard af te stap. Engeland het die vorige jaar afstand gedoen van die goudstandaard en dit het ’n belangrike uitwerking op Suid-Afrika gehad. Britse produkte kon in hierdie land baie goedkoper verkoop word. Bowendien was dit heeltemal winsgewend om Suid-Afrikaanse goud na Engeland te smokkel, waar dit teen ’n hoër prys verkoop is. Die sogenaamde "vlug van die Suid-Afrikaanse pond" het ’n ernstige tekort aan geld in die land veroorsaak. Nadat daar van die goudstandaard afgestap is, het die goudmynbedryf vinnig ontwikkel, wat ’n plotselinge prysstyging van goudaandele tot gevolg gehad het. ’n Tydperk van algemene nywerheidsontwikkeling het gevolg wat onafgebroke tot 1939 voortgeduur het, toe die Tweede Wêreldoorlog uitgebreek het. In 1935 het die regering ’n verdere stap gedoen om die groeiende nywerhede in Suid-Afrika te beskerm deur die beskermende tariewe te verhoog. Lae tariewe was egter van toepassing op grondstowwe benodig vir die nywerheid en gefabriseerde goedere wat nie in Suid-Afrika vervaardig kon word nie. Hierdeur is verdere hulp aan die plaaslike nywerhede verleen en het dit bygedra om die pryse vir die verbruiker laag te hou. Hierdie beleid het baie Britse en Amerikaanse fabrikante beweeg om takke van hul fabrieke in Suid-Afrika te stig. Die belangrikste nywerheid wat daardie tyd in Suid-Afrika aan die opkom was, was die vervaardiging van motors. Port Elizabeth het die sentrum van firmas soos Ford, General Motors en Firestone geword. Hierdie stad het vinnig uitgebrei, aangesien meer geleenthede vir die verskaffing van werk aan blankes in die motor-, skoen- en timmerhoutindustrieë geskep is. Die toename in die industriële bedrywighede as gevolg van die Tweede Wêreldoorlog het ’n tydperk van welvaart in die Unie geskep toe die meeste Europese lande geldelik uitgeput was as gevolg van die verwoesting verrig deur die oorlog.

Die Staat en nywerheidsuitbreiding

Die Staat self het ’n leidende aandeel in die aanmoediging van die bedrywighede op nywerheidsgebied gehad. Die stigting van ESKOM (die Elektrisiteitsvoorsieningskommissie) in 1923 as ’n quasi-staatsonderneming is deur die regeringslening van £8 miljoen moontlik gemaak. Die doel van hierdie onderneming was om goedkoop elektrisiteit te verskaf ten einde nywerheidsuitbreiding aan te moedig. Hierdie organisasie het elektrisiteit aanvanklik net aan die groot stadsgebiede verskaf, waarvan 19 kragsentrales byna 80% van die krag wat die nywerheidsentrums nodig gehad het, opgewek het. ’n Verdere agt kragsentrales was in die 1950’s teen ’n bedrag van byna £100 miljoen opgerig. Die staalnywerheid het in Suid-Afrika as ’n private onderneming begin toe die Unie-staalkorporasie in 1911 gesit is. In 1928 is die belangstelling van die Staat egter gaande gemaak en is YSKOR (die Suid-Afrikaanse Yster- en Staalkorporasie) deur wetgewing in die lewe geroep, waarin die Staat die meeste aandele besit het. Die groot fabrieke van hierdie Korporasie is naby Pretoria geleë. Die staalproduksie, wat so onontbeerlik vir industriële vooruitgang is, het ’n merkwaardige toename getoon. In 1934 was die produksie van gegote yster 143 800 ton en dié van staafyster 143 900 ton. Teen 1939 het hierdie opbrengs meer as verdubbel. Teen 1952 was die opbrengs van gegote yster en staal byna 1¼ miljoen ton elk. Ongeveer 26 000 mense het by YSKOR en sy verwante maatskappye gewerk. Baie ingenieurs en tegnici is uit Brittanje en Duitsland ingevoer. YSKOR het die grondslag gevorm vir talle ander metaal- en ingenieursnywerhede en het dus ’n middel gevorm om die nywerheidsontwikkeling van Suid-Afrika aan te moedig. ’n Soortgelyke voorbeeld is SASOL (Die Suid-Afrikaanse Steenkool-, Olie en Gaskorporasie), waarmee in 1951 by Coalbrook ’n begin gemaak is. Hierdie staatsonderneming het beplan om in een vyfde van die Unie se petrolbehoeftes te voorsien en ’n sleutelnywerheid vir ander nywerhede te vorm.

Die belangrikheid van sekondêre nywerhede

Tussen 1916 en 1939 het die getal fabrieke wat in private besit in die Unie was, vanaf 4 000 tot byna 10 000 toegeneem. Die meeste van hierdie fabrieke het aan die Rand en naby die kusstede soos Kaapstad, Port Elizabeth en Durban voorgekom. Die tempo van industrialisasie het natuurlik tydens die Tweede Wêreldoorlog (1939-1945) versnel, aangesien Brittanje en Amerika nie meer vrylik goedere na Suid-Afrika kon uitvoer nie. Die belangrikste groep fabrieke het ingelegde eetware vervaardig en soortgelyke noodsaaklike benodigdhede (soos die inlê van vis, vleis en vrugte), die bak van brood en beskuitjies, die vervaardiging van tabak en sigarette, die stook van sterk drank, die brou van bier, die voorbereiding van suiker en koffie en ander ware. ’n Ander belangrike groep fabrieke het hulle besig gehou met ingenieursbedrywighede. Klere- en tekstielfabrieke en chemiese werke, leerlooierye, skoen- en gasfabrieke, drukperse en die vervaardiging van meubels was ander belangrike nywerheidsgroepe waarin baie werkers ’n verdienste gevind het. Die toename in produksie het soos volg vertoon: Die bedrag van £49 miljoen vir die tydperk 1916-17 is teen 1927 verdubbel, en in 1941-2 het dit £273 miljoen beloop. Dit was tweemaal soveel as wat deur die myne geproduseer is en viermaal soveel as deur die boerdery. As gevolg van ’n verdere nywerheidsuitbreiding veroorsaak deur die Tweede Wêreldoorlog het die waarde van produkte nuwe hoogtes ingeskiet. Teen 1952 het dit £800 miljoen beloop, wat die waarde van mynbou en boerdery gesamentlik ver oortref het. Die getal werkers in die nywerhede het net so vinnig toegeneem. Gedurende die tydperk 1916 tot 1942 het die getal blanke werkers van 46 000 tot 149 000 (204%) toegeneem, en die nie-blanke werkers van 78 000 tot 264 000 (148%). Teen 1942 het 473 000 volwasse persone hul brood verdien deur in sekondêre nywerhede te werk in vergelyking met 124 000 in 1916. Teen daardie tyd het die fabriekswese die belangrikste plek in die Unie se ekonomiese struktuur ingeneem.

Die mynbedryf

Gedurende die tydperk 1910 tot 1939 het die waarde van die mynproduksie redelik konstant gebly. Hierdie nywerheid is uiteindelik deur die vinnig groeiende sekondêre nywerhede verbygestreef. Die belangrikste mynbedrywighede is nog by die goudmyne aangetref. Die styging in die goudprys ná 1934 van 85 sjielings per fyn ons tot 140 sjielings 4 pennies het die ontginning van myne met ’n swakker gehalte erts moontlik gemaak. Die waarde van die goudproduksie het tussen 1910 en 1936 van £35 miljoen tot £76 miljoen toegeneem. Daarna is ’n begin gemaak met die ontginning van goud in die Vrystaat en het die vervaardiging van uraan ’n belangrike bykomstige nywerheid geword. Die diamantbedryf het gely onder die talle prysskommelinge op die wêreldmarkte. Oor die algemeen was daar ’n aansienlike afname van die diamantuitvoer te bespeur. Baie nuwe velde soos dié in Suidwes-Afrika en by Alexanderbaai (Namakwaland) is eers na 1918 oopgestel, maar die hoeveelheid diamante wat op die wêreldmark geplaas is, moes beperk word ten einde ’n bevredigende prys te behou. Die produksie van steenkool het tred gehou met die toenemende aanvraag deur die myne en fabrieksnywerhede, aangesien die Unie gelukkig oor uitgebreide steenkoolvelde beskik. Sedert 1910 het die steenkoolproduksie in Transvaal en Natal verdubbel.

Vooruitgang in die boerdery

Die Navorsingslaboratorium op Onderstepoort, hier afgeneem in 1910.

Na die Unie-stigting het die ontwikkeling van die landbou eers nie tred gehou met die groeiende behoeftes van die nywerheidsgebiede nie. Daar was aansienlike prysskommelinge en die wolprys was so laag gedurende die groot wêrelddepressie dat baie boere deur bankrotskap in die gesig gestaar is. In daardie stadium het die regering hulp verleen deur ’n stelsel van subsidies op alle uitvoerprodukte, behalwe goud en diamante, in te stel.

Daar was ’n aanmerklike vermeerdering in die koringproduksie, veral na 1930, toe die prys deur die regering vasgestel is. Die mielieproduksie het met dieselfde rede ook vermeerder en dit was moontlik om van die voorskot uit te voer. ’n Begin is gemaak met die uitvoer van sitrus en sagte vrugte na Brittanje. Van 1910 tot 1927 het die suikerproduksie in Natal verdriedubbel en suiker kon dus ook uitgevoer word. Na 1933 het die wolpryse verbeter, en voor die Tweede Wêreldoorlog is daar jaarliks wol ter waarde van £10 miljoen uitgevoer. Na die oorlog het die pryse hoog gebly.

Suiwelboerdery het aanmerklik toegeneem. Teen 1934 is genoeg botter en kaas vir die plaaslike mark geproduseer, en in die tydperk voor 1945 was die produksie van bees- en skaapvleis voldoende om in die behoeftes van die groeiende stedelike markte te voorsien. Die vooruitgang van hierdie opsig is grootliks toe te skryf aan die hulp wat deur die regering verleen is. Die Unie se department van landbou het onskatbare dienste aan die boere bewys deur tegniese advies en bystand te verleen. ’n Navorsingslaboratorium is in Onderstepoort, naby Pretoria, opgerig om die veeartsenykunde te bevorder, en landbouskole en -kolleges is gestig waar boere ’n intensiewe opleiding kon ontvang.

Die regering het ook probeer om produksie aan te moedig, veral wat voedsel betref, deur ’n redelike prys aan die boere te waarborg. Die Suiwelbeheerraad is ingestel met die doel om die pryse en die uitvoer van suiwelprodukte te beheer. ’n Vleisbeheerraad is ook ingestel. Na 1937, toe die Bemarkingswet aangeneem is waardeur prysbeheer op die meeste plaasprodukte toegepas is, het die neiging om rade vir die beheer van die verskillende vertakkinge van die landbou in te stel, toegeneem.

Sodoende is ’n Sitrusraad, ’n Mielieraad en ’n Koringraad ingestel. Die landbouproduksie het toegeneem as gevolg van die bou van uitgebreide besproeiingskemas deur die Staat, soos die Hartbeespoortdam naby Pretoria, en die Vaaldam, waar laasgenoemde oor ’n watervolume van 2603 miljoen m³ beskik, waardeur duisende akkers plaasgrond besproei kon word.

’n Kenmerk van die landbouontwikkeling van die 1950’s was die toename van koöperatiewe verenigings. Jare lank het die koöperatiewe beweging, weens ’n gebrek aan ondersteuning en swak bestuur, nie vooruitgegaan nie. Die toestand het aanmerklik verbeter na die toepassing van die Koöperatiewe Verenigingswet van 1922. Toe was daar slegs 54 geregistreerde koöperatiewe verenigings in die Unie, maar teen 1939 het die getal tot 293 aangegroei en tien jaar later tot 410. Die bruto omset van hierdie verenigings het toe tot die bedrag van byna £90 miljoen aangegroei. In 1912 is die landbanke van Transvaal, Natal en die Vrystaat ingelyf by die nuwe Land- en Landboubank van Suid-Afrika (Unielandbank), met ’n kapitaal van £3 miljoen. Hierdie Bank was gefinansier deur die toekenning van ekstra fondse deur die regering. Teen 1949 het die kapitaal tot byna £23 miljoen aangegroei. Geldelike hulp was aan die boere verskaf, waarvoor hulle dan genoeg grond as sekuriteit kon aanbied, vir die omheining van plase, die bou van voerkuile of damme en die aankoop van vee en toerusting. Geld was ook aan koöperatiewe landbouverenigings en –maatskappye voorgeskiet.

Toename in die handel

Toestande wat deur die nywerheidsomwenteling in Suid-Afrika teweeggebring is, en die toenemende welvaart, het ’n groter mark geskep. Die welvaart van ’n land kan volgens sy volksinkome geskat word. In Suid-Afrika het die landsinkomste van £131 miljoen in 1911 tot £433 miljoen in 1940 toegeneem. Na 1933 het die omvang van die binnelandse handel vinnig toegeneem. Dit is aangehelp deur ’n algemene toepassing van die huurkoopstelsel in die handel. Die uitvoerhandel het van £56 miljoen in 1910 tot £114 miljoen in 1936 toegeneem. Die vernaamste uitvoerprodukte was goud, wol, huide en velle, vrugte en diamante. Gedurende dieselfde tydperk het die invoer van £38 miljoen tot £86 miljoen gestyg.

Aangesien die uitvoer die invoer oortref het, het die Unie teen 1939 nog ’n gunstige handelsbalans met oorsese lande gehad. Minder tekstielware en skoeisel is ingevoer as gevolg van die ontwikkeling van plaaslike nywerhede. Daarteenoor is meer masjinerie, motors en ander voertuie ingevoer, aangesien die boerderye meer gemeganiseerd begin word het en die goud in die myne aan die Rand en in die Vrystaat op groter dieptes ontgin is.

Die Unie se oorsese handel is aangemoedig deurdat verskeie handelsooreenkomste aangegaan is. Die Ottawa-ooreenkoms (1932) het die voorkeur aan sekere produkte van Brittanje en die Dominiums gegee in ruil vir sekere toegewinge aan Suid-Afrikaanse produkte. Na 1935 is soortgelyke ooreenkomste met Duitsland, Frankryk, Italië, Skandinawië en Japan aangegaan.

Finansies en bankwese

Daar sou nie so ’n groot toename in die nywerheid- en landbou-opbrengs van die land gewees het sonder ’n ooreenstemmende toename in bankiersake en bank- en kredietgeriewe nie. Die kredietstruktuur van die Unie is grootliks aangehelp deur die stigting van die Suid-Afrikaanse Reserwebank in 1920. Dit is ’n sentrale bank geskoei op die lees van die Federale Reserwebank van die Verenigde State van Amerika, met die doel om stabiliteit in die geldwese van die land te verseker. Vir daardie doel moet die handelsbanke ’n groot gedeelte van hul reserwes by die Reserwebank, die enigste bank wat banknote mag uitreik, deponeer. Die Reserwebank beheer die goudreserwes van die land en dien as bank vir sowel die Sentrale en Provinsiale regerings.

Sedert die Unie-stigting is daar ’n verdere samesmelting van handelsbanke gewees. In 1926, as gevolg van die skielike prysdaling na die Eerste Wêreldoorlog, het die Nasionale Bank van Suid-Afrika besluit om by Barclays-bank ingelyf te word. Dit het beteken dat Barclays-bank en Standard-Bank, waarvan die hoofkantore albei in Londen is, meer as 90% van die Unie se sake beheer het. Daarna het Volkskas, wat oorspronklik in 1935 as ’n spaar- en kleinleningsbank in Pretoria gestig is, so vinnig uitgebrei dat dit in 1940 ’n handelsbank geword het. Dit het tot ’n groot organisasie uitgebrei met baie takke dwarsoor die land. In die 1950’s was daar slegs sewe handelsbanke in die Unie gewees. Die uitbreiding van die bankwese as gevolg van die toename in die handel en nywerheid word weerspieël deur die deposito’s wat van £32 miljoen in 1910 tot £330 miljoen in 1950 toegeneem het. Die nywerheid is ook deur inrigtinge soos assuransiemaatskappye en bougenootskappe aangemoedig deurdat hul geld aan ondernemings leen uit kapitaal wat van die klein belegger verkry word.

Staatsvervoer

Met Uniewording (1910) is die spoorweë, wat staatseiendom was, onder uniale beheer geplaas. ’n Minister van Spoorweë en Hawens was verantwoordelik vir die hele spoorwegstelsel. Enkele belangrike spoorweguitbreidings is onderneem, soos byvoorbeeld die aanlê van ’n spoorstelsel vir Suidwes-Afrika (’n spoorlyn van 1300 myl (2092 kilometer)), en die private spoorlyn wat Worcester met Port Elizabeth verbind is aangekoop. Na 1925 is ’n stelsel van padmotorvervoer ontwikkel wat die platteland met die naaste spoorwegstasie verbind het. Teen 1950 het hierdie roetes 26 000 myl (41 841 kilometer) gedek. Ten einde die draagkrag van die spoorweë te verhoog, is sekere spoorlyne geëlektrifiseer. In 1925 is daar vir die eerste maal van elektriese trekkrag gebruik maak, en wel in Natal. Later is dit ook aan die Rand en in die Kaap in gebruik geneem.

Die snelle toename in die spoorweginkomste is ’n aanduiding van die mate waarin die snelle ontwikkeling van die handel verantwoordelik was vir die toename in die spoorwegvervoer. In 1910 was die inkomste £12 miljoen. Hierdie bedrag het in 1938 tot £33 miljoen gestyg; aan die einde van die Tweede Wêreldoorlog het dit £100 miljoen oorskry. Hawegeriewe is verbeter ten einde die groter in- en uitvoerhandel te behartig. Die Duncan-dok in Kaapstad is in 1938 voltooi en kon die grootste skepe in die wêreld huisves. Geriewe soos koelkamers en graansuiers is ook voorsien om met die uitvoer van Suid-Afrikaanse produkte te help.

In 1934 het die Unie-regering ook die lugroetes in Suid-Afrika oorgeneem. Groot moderne lughawens is gebou, soos die Jan Smuts Lughawe aan die Rand teen ’n koste van £6 miljoen, asook die D.F. Malan Lughawe aan die Kaap.

Die toestand van die Unie se hoofweë is verbeter toe daar in die dertigerjare begin is met die stelsel van nasionale paaie. Al die belangrike sentra van die Unie is deur paaie verbind, wat vinniger motorvervoer moontlik gemaak het.

Die trek na die stede

Die bevolking van die Unie het van 6¾ miljoen in 1911 tot 11½ miljoen in 1946 aangegroei. Toe was daar 2½ miljoen blankes, 7¾ miljoen Bantoes, 1 miljoen Kleurlinge en ¼ miljoen Asiate. Alhoewel die blanke bevolking gedurende hierdie tydperk byna verdubbel het, het die immigrasie maar min tot hierdie aanwas bygedra. Die grootskaalse industrialisasie na 1910 het nie veel blanke immigrante na Suid-Afrika gelok nie – as gevolg van voldoende goedkoop, ongeskoolde arbeid in die Unie. Dit word bereken dat gedurende die eerste vyf-en-twintig jaar na die stigting van die Unie skaars 50 000 immigrante hulle in Suid-Afrika gevestig het, of ongeveer 8,5% van die totale vermeerdering.

As gevolg van die industrialisasie was daar ’n grootskaalse trek van die buitedistrikte na die fabriekstede. Die aantrekkingskrag in die stede was die vooruitsig van beter besoldiging. Hierdie neiging om na die stede te trek was ook ’n kenmerk in ander lande, soos Brittanje, onderwyl industrialisasie aan die gang was. Aan die begin het die Randse goudmyne groot getalle gelok toe die myngroepe in 1907 besluit het om liewer plaaslike blanke werkers in diens te neem as om persone van oorsee in te voer.

Na 1918 is die trek van die bevolking versnel, aangesien fabrieke in die groot hawestede en binnelandse dorpe ontwikkel het. Blankes, veral die jonger geslag, is vir die spoorweë, die staatsdiens, die banke en handel gewerf, aangesien hierdie tersiêre nywerhede ontwikkel het en nuwe geleenthede vir indiensneming gebied het. Hierdie beweging het inderdaad daartoe gelei dat baie van die Afrikaanssprekende inwoners van die platteland stadsbewoners geword het. Hierdie proses is versnel deur die ineenstorting van die volstruisveernywerheid in 1913 en deur herhaalde droogtes in die Karoo.

Teen 1911 het die grootste gedeelte van die Afrikaanssprekende bevolking nog in die platteland gewoon; dus was minder as die helfte van die blanke bevolking van die Unie in die stede woonagtig. Teen 1921 het die bevolking van die stede reeds tot 56% van die totale bevolking toegeneem, en in 1941 het dit tot 69% gestyg, sodat vir ’n algemene ontvolking van die platteland gevrees is. Dieselfde neiging is by die nie-blanke gemeenskappe in die buitedistrikte aangetref. In Wes-Kaapland was die verhuising van Kleurlinge van die plase na die fabrieke in Kaapstad en Paarl beperk. In die res van die Unie was daar ’n grootskaalse immigrasie van Bantoes na die stede, waar hulle dan in fabrieke, winkels, sake- en vervoerondernemings werk gesoek het, omdat daar ’n groot aanvraag na ongeskoolde arbeid was.

In 1941 het daar ongeveer 2 miljoen nie-blankes in die stede gewoon in vergelyking met 1½ miljoen blankes. Daar was dus ’n aanmerklike toename van die stedelike bevolking aan die Witwatersrand en in die groter stede van die Unie na 1911. Teen 1941 was agt van die sestien grootste stede in die Unie aan die Witwatersrand geleë, waar ongeveer ’n kwart van die blanke bevolking van Suid-Afrika saamgetrek is. Die uittog van die platteland na die stede het talle ekonomiese en sosiale vraagstukke geskep. Dit was nie slegs dat groot getalle persone van verblyfplek verander het nie. In die nuwe omgewing moes hulle hul leefwyse verander en baie kon hulle nie dadelik by die stadslewe aanpas nie. Die industriële uitbreiding van Suid-Afrika het ook probleme geskep. Dit het ’n diepgaande invloed op die leefwyse van almal wat na die stede getrek het, gehad.

Randse Rebellie

Die Suid-Afrikaanse goudmyne is diep en duur om te bedryf en die mynmaatskappye het probeer om die koste laag te hou. Maar deur te probeer om swart mense vir geskoolde arbeid op te lei, het hulle met die wit mynwerkers gebots. Die rassistiese weerstand teen wittes was so erg dat dit aanleiding gegee het tot die rebellie in 1922 in die gebied om die middelpunt van die goudmynwese: die Witwatersrand.

Die Randse Rebellie is onderdruk deur wat 'n vroeë gebruik van lugkrag was en party wit myners is galg toe gestuur. Diegene wat gehang is, het na bewering uit Karl Marx en Friedrich Engels se Kommunistiese Manifes aangehaal en gesê: "Werkers van die wêreld staan saam."

Arm wit mense

Onder die wit bevolking was daar baie Afrikaner-deelsaaiers (bywoners wat hul oes met hul grondeienaars gedeel het in plaas van om huur te betaal). Maar die begin van die Groot Depressie, tesame met droogte, het gelei tot die gedwonge verkoop en konsolidasie van baie van dié plase, wat gelei het tot die afsetting van die inwonende deelsaaiers. Dié gevolglike werklose wit mense het na die dorpe en stede gestroom, waar hulle met die swart mense vir werk op die myne meegeding het.

Die nuwe toestroming van wit armoede het spesiale aandag gekry (in teenstelling met die verandering van nie-wittes se status) en die Carnegie-korporasie, wat gestig is deur die Skotsgebore Amerikaanse filantroop Andrew Carnegie, het 'n studie onderneem na wit armoede wat in 1932 as die Commission on the Poor White Problem in South Africa uitgegee is. Dit het gelei tot die verligting van wit armoede, maar sommige het dit beskou as bloot die grondslag vir die wettige stelsel van rassediskriminasie teen swart mense wat later apartheid geword het.

Swart mense kon nie stem nie en die wit mense het hul politieke mag gebruik om die mynmaatskappye te dwing om geskoolde arbeid vir wit mense te beskerm.

Eenheid van Afrikaner-nasionalisme

Vanaf die laat 1920's het wit mense regerings verkies wat wit arbeid verenig en Afrikaner-nasionalisme wat sanksies gebruik het soos om regeringskontrakte te weier teen besighede wat nie mense in diens geneem het wat Afrikaans praat nie. Genasionaliseerde bedrywe is opgerig, soos staal en spoorweë, wat selfs ongeskoolde arbeid vir wittes teruggehou het.

In die 1930's en 1940's het die vinnige industrialisasie van die land plaasgevind terwyl dit produkte en dienste aan die mynbedryf verskaf het en die regering in groot projekte belê het om wit indiensneming te beskerm. Suid-Afrika het nie net goud en diamante gehad nie, maar ook enorme hoeveelhede yster, steenkool en baie ander minerale. Landbou het in belangrikheid afgeneem namate mynbou en daarna nywerhede al hoe groter geword het.

Hoewel Engelssprekende Suid-Afrikaners die industriële en kommersiële lewe oorheers het, het die Afrikaners saamgespan in gemeenskaplike finansiële organisasies wat mettertyd groot spelers in daardie sektor van die ekonomie sou word.

Apartheid

In 1948 is 'n regering verkies wat die beleid van apartheid (segregasie) bekend gestel het met die oogmerk dat dit vir verskillende rassegroepe moontlik sou wees om in hul aparte gebiede te ontwikkel. In die praktyk het apartheid rasseskeiding wettig gemaak, wat wit ekonomiese en politieke meerderwaardigheid moontlik gemaak het terwyl hulle swart mense in 'n ondergeskikte posisie gehou het.

In die twee dekades nadat die Nasionale Party aan bewind gekom het, het wit mense (veral Afrikaners) bo alle ander etniese groepe in Suid-Afrika uitgestyg deur hul oorheersende optrede in die arbeidsmag.

Soos een historikus dit gestel het: "Volle indiensneming, in kombinasie met arbeidsbeheer, beperkinge op die vrye beweging en indiensneming van nie-wittes, en die gebruik van kleurbeletsels op maatskappyvlak het gelei tot hoë vlakke van besteebare inkomste vir die wit bevolking."

Engelssprekende Suid-Afrikaners het deelgeneem aan die erge diskriminasie wat apartheid voorafgegaan het, en het stilswyend die wetgewing ondersteun terwyl hulle lippediens gedoen het om die wette teen te staan. Só het apartheid dit reggekry om 'n stelsel te skep waarin swart mense tot die kant van hul grond uitgedruk is deur die oplegging van die Landwet van 1913. Gevolglik is baie swart mense ongeskoold en ongeletterd met lae lewenstandaarde. Hul skoolstelsel, "Bantoe-onderwys", was op die opvatting gegrond dat swart mense nie vinnig genoeg in wetenskaplike vakke kan vorder nie weens laer intellektuele vaardighede, en het daartoe gelei dat baie uitgesluit is van werk wat vaardighede vereis het.

Sanksies

Die oplegging van sanksies teen die land het ekonomiese druk begin wat uiteindelik gelei het tot die ondergang van apartheid. Daar was oliesanksies, maar Suid-Afrika het aangehou om olie in internasionale markte te koop en het tegnologie ontwikkel waarmee olie uit steenkool verkry kon word.

Maar die mees skadelike isolasie was beleggingsfondse wat geweier het om in Suid-Afrika te belê, en die boikot deur invloedryke universiteite en stigtings in die VSA ten einde Suid-Afrika te keer om 'n wêreldmag te word aangesien sy geweldige groei die VSA bedreig het.

Ekonomiese onvolhoubaarheid van apartheid

In 1990 het die president, Frederik Willem (Fw) de Klerk, die ekonomiese onvolhoubaarheid van die apartheid-stelsel erken en Nelson Mandela, die nasionalistiese leier, en die African National Congress (ANC), wat Mandela gelei het, ontban.

Sien ook

• Mineraalrewolusie
• Ekonomie van Suid-Afrika
• Geskiedenis van Suid-Afrika

Bronnelys

• Fowler, C de K. & Smit, G.J.J., Geskiedenis vir die Kaaplandse Senior Sertifikaat en Matriek. Kaapstad: Maskew Miller Beperk. Bladsye 370-379; 382-422. (Datum onbekend, vermoedelik in 1950’s).