NG gemeente Riebeek-Kasteel

Die NG gemeente Riebeek-Kasteel is ’n gemeente in die Nederduitse Gereformeerde Kerk se Sinode van Wes-en-Suid-Kaapland met sy middelpunt op die Swartlandse dorpie Riebeek-Kasteel.

Die NG kerk Riebeek-Kasteel is ontwerp deur Folkert Wilko Hesse. Ds. Pieter de Waal het die hoeksteen gelê op 30 Oktober 1913.

Stryd tussen Riebeek-Wes en -Kasteel

In 1854, op 'n vergadering aan die huis van oudouderling J.A. Loubser van Allesverloren, het die ingesetenes van die omtrek van die teenswoordige Riebeek-Kasteel en Riebeek-Wes (die Riebeekvallei), besluit om op eersgenoemde plek 'n hulpkerk te bou. Ouddiaken N. Walters van Twist het 'n stuk grond van 271 vierkante treë vir 'n kerkgebou gegee en die mense in die omtrek het tot die boufonds bygedra. Toe die hoeksteenlegging op 8 Augustus 1855 plaasvind, het by verskillende lidmate van die omgewing van Riebeek-Wes die vrees ontstaan, dat die hulpkerk die middelpunt kon word van 'n afsonderlike gemeente, en aangesien hulle dit onwenslik geag het, het hulle die boukommissie, na die fondament reeds gelê is, £37 10s. aangebied tot skadeloosstelling van gemaakte onkoste, op voorwaarde dat die werk gestaak word.

Toe hierdie aanbod van die hand gewys word, het 'n aantal lidmate van Riebeek-Wes in 1856 by die Ring van Tulbagh aansoek gedoen om die stigting van 'n gemeente in hul omgewing. Volgens 'n brief van ds. J.C. Moorrees namens die kerkraad van die gemeente Swartland aan die Ringsvergadering voorgelê in 1855, blyk dit dat daar toe reeds onenigheid was onder die twee partye en dat die ontevredenes reeds op die dag van die hoeksteenlegging besluit het om die volgende dag aan die huis van oudoudl. J.A. Loubser byeen te kom om te besluit oor die aanlê van 'n dorp en kerk wat die naam Riebeek sou dra.

Toe hierdie aansoek voor die Ringsvergadering gelê word, was daar ook 'n memorie teen afskeiding en gevolglik is 'n kommissie bestaande uit di. R. Shand van Tulbagh en J.H. Neethling van Hopefield en oudll. H. van der Westhuyzen van Worcester en C. Bosman van Piketberg benoem om die saak te ondersoek en rapport uit te bring. As gevolg van die rapport is die saak van die hand gewys, maar oudoudl. J.A. Loubser het kennis gegee dat hulle die saak in appèl voor die Sinode sou bring.

'n Sinodale Kommissie bestaande uit di. J.F. Reitz van Somerset-Wes, Kuys van Napier, Bamberger van Fraserburg en oudl. S. Minnaar van die Paarl het die saak ondersoek en rapport uitgebring. Die verslag is op 23 Oktober 1857 in behandeling geneem en die Sinode het die afstigting goedgekeur. Op 6 Januarie 1858 is die NG gemeente Riebeek-Wes gestig deur 'n sinodale kommissie bestaande uit ds. G.W.A. van der Lingen van die Paarl, oudl. O.J. Truter, Hollandse konsul in Kaapstad, en dr. S.P. Heyns, predikant van Kaapstad.

Hierdie korte oorsig van die gemeente Riebeek-Wes is nodig, daanegsien daardie gemeente en die gemeente Riebeek-Kasteel onafskeidelik aanmekaar verbind was, soos ook blyk uit 'n voorstel van oudl. J.A. Loubser om aan die kerkraad van Swartland mee te deel dat ds. J.C. Moorrees van Swartland die gewoonte het om sonder verlof van die kerkraad van Riebeek-Wes op Riebeek-Kasteel diens te hou, en die kerkraad versoek om dit te belet aangesien Riebeek-Kasteel deel was van die gemeente Riebeek-Wes. Aangesien ds. Moorrees geweier het om die kerkraad van Riebeek-Wes te ontmoet, het genoemde kerkraad die saak voor die Ring van Tulbagh gebring en die Ring het besluit dat ds. Moorrees die reg het om daar diens te hou. Die afgevaardigdes van Riebeek-Wes het kennis gegee dat hul hulle in appèl op die sinodale kommissie sou beroep. Later het die kerkraad besluit om die kennisgewing van appèl terug te trek, en dit blyk dat ds. Moorrees opgehou het om dienste op Riebeek-Kasteel te hou, want kort hierop het die direkteure van die hulpkerk gevra dat die Ring bepaal dat ds. J.C. Moorrees vier Sondae in die jaar op Riebeek-Kasteel moet diens hou. Volgens die ou notule boek van die hulpkerk het ds. Moorrees gereeld gekom, en die versoek was om by geleentheid van gevraagde vier besoeke die Nagmaal te bedien.

Aanloop tot stigting

Die eerste kerk (hulpkerk) op Riebeek-Kasteel is op 4 Mei 1856 (volgens Ons gemeentelike feesalbum 5 Mei, wat onwaarskynlik is aangesien dit 'n Maandag was) ingewy. Nadat die nuwe kerk ingewy is in 1915 (op 12 of 13 Januarie), is die ou kerk tot minstens omstreeks 1940 as kerksaal gebruik, al meld Die Burger omstreeks 2000 dit het vanaf 1915 40 jaar lank as pakskuur vir boumateriaal gedien. Die oud-Springbok Piet du Toit het die ou kerkgebou in 1988 aan die dorp geskenk, waarna die museumkomitee die gehawende gebou herstel en verbeter het teen 'n koste van R75 000. Van 1989 af het dit as museum gedoen en in 1991 is dit tot nasionale gedenkwaardigheid verklaar.

Die vorige kerkie huisves nou die dorpsmuseum.

Ten spyte van die stigting van Riebeek-Wes en die gemeente aldaar – wat in 1858 'n selfstandige gemeente geword het – het plaaslike lede met die aanbou van 'n hulpkerk volgehou, en hoewel die kerk nog nie voltooi was nie, is dit Sondag 4 Mei 1856 ingewy onder die direkte verklaring dat die kerkraad van Malmesbury dit nie as presedent wil beskou hê dat daar in die toekoms op Sondae deur die leraar sal diens gehou word nie, maar wel af en toe dan in die week volgens die oorspronklike bestemming van die kerk. Benewens ds. Moorrees was teenwoordig 'n deputasie uit die Swartlandse kerkraad – omdat op Riebeek-Kasteel indertyd geen dienende kerkraadslede was nie – en ds. A.F. du Toit van Wellington.

By geleentheid is die doop bedien aan 'n dogter van die heer S.W. van der Merwe en in die namiddag het ds. Du Toit die diens waargeneem. Op versoek van die lede hier het die kerkraad besluit dat in die toekoms elke eerste Woensdag in die maand diens in die hulpkerk gehou sou word. Op 25 April 1857 het die direksie vergader en besluit om voortaan te vergader elke Vrydag voor die Nagmaalsbediening en dat die heer P. van Santen 'n lys sou hou en gawes sou ontvang vir 'n preekstoel. Op 19 Desember 1857 het die direksie besluit om met die aanbou van 'n konsistoriekamer te begin en om aan die Swartlandse kerkraad te vra om plaaslike kerkraadslede aan te stel. In Oktober 1858 is die kerk op Malmesbury afgebreek en vergroot. Die susters van die hulpkerk het dus die kerkraad gevra om aan hulle, ingeval 'n nuwe preekstoel aangeskaf word, die oue teen 'n billike prys te verkoop, vir gebruik in die hulpkerk. In antwoord hierop is die preekstoel as geskenk aan die hulpkerk gegee. Die versoek om die ou preekstoel van die gemeente Swartland aan te koop vir die hulpkerk op Riebeek-Kasteel is onderteken deur die volgende susters: Elizabeth Walters (née du Toit), Magdalena le Roux (née Hamman), Magdalena Booysen (née Reyneke), wed. J.H. Redelinghuys (née Hamman) en Wilhelmina van Santen (née Walters).

Op 14 November 1858 het drie kinders – H.J.F. Redelinghuys, P. van Santen en H.P. Walters – aan ds. Moorrees 'n Bybel oorhandig vir gebruik op die preekstoel van die hulpkerk. Op 26 Desember 1858 is die eerste Nagmaal hier bedien deur ds. Moorrees (daarna is dit gereeld gedoen) en die dag daarna is die eerste huwelik voltrek, en wel tussen Matthys Machiel Adriaan Basson en ’n nooi De Vlaming (voornaam vergete). In Julie 1860 het die direksie 'n stuk grond met fonteine daarop van B.G. Booysen gekoop vir 9 000 Kaapse gulde en in Oktober het N. Walters van Twist nog 'n stuk grond aan die direksie gegee op voorwaarde dat hulle die geld vind vir die koopskat van die grond van B.G. Booysen.

Gemeentestigting

In Oktober 1862 is 'n versoek aan die Sinodale Vergadering gerig om 'n afsonderlike gemeente hier te stig. 'n Kommissie van ondersoek is aangestel en in Augustus 1863 het sy haar rapport ingedien, na aanleiding waarvan in Oktober 1863 die gemeente Riebeek-Kasteel afgestig is van die Swartlandse gemeente (Malmesbury met ds. J.C. Moorrees as konsulent. In Desember is die eerste kerkraadslede, deur die Ringskommissie benoem, deur ds. J.C. Moorrees aan die gemeente voorgestel, naamlik as ouderlinge: N. Walters en D.S. le Roux. As diakens: J.P. Maree, J.P. Louw, C.J. Grobbelaar en S.J. van der Merwe.

Uit die notule van die vergaderings van die kommissie wat hulle beywer het vir die stigting van 'n hulpkerk op Riebeek-Kasteel blyk dit duidelik dat die voorstanders die volgende was: J.H. Redelinghuys, J.P. Maree, P. van Santen, C. Grobbelaar, H.P. Walters, M.G. Smuts, J.N. Redelinghuys, A.A. Smit, N. Walters, S.W. van der Merwe, D.S. le Roux, H. de Waal, J.J. le Roux, P. Jordaan, B. Booysen en M. Reyneke.

Vroeë konsulente

Ds. A.J. Louw, Riebeek-Kasteel se konsulent van 1885 tot 1888.

Ds. en mev. G.J. Hugo, Riebeek-Kasteel se konsulent van 1895 tot 1903.

Ds. G.S. Malan, konsulent van 1903 tot 1911.

Ds. Jacobus van Huyssteen, van 1911 tot 1930 die gemeente se konsulent.

Ds. G.P. van den Berg was die konsulent van 1931 af.

As konsulent is aangestel ds. J.C. Moorrees van Swartland en hy het dit gebly tot Junie 1881 toe hy sy emeritaat aanvaar het. Hoewel die gemeente Riebeek-Kasteel selfstandig geword het, is daar geen beroep uitgebring voor Oktober 1880 nie en gedurende al dié jare het ds. Moorrees gereeld elke drie maande hier diens gehou en die sakramente bedien. By geleenthede is die kerkraadsvergaderings gehou en ds. Moorrees het self die notule gehou. Hoewel die notule geen melding daarvan maak dat die direksie van die hulpkerk opgehef is nie, is dit tog duidelik dat dit gedoen is en dat alle kerkboeke, dokumente, ens. in hande van die kerkraad gekom het.

Ná die dood van ds. Moorrees het die predikante van Riebeek-Wes hier as konsulente gedien. Die eerste konsulent, ds. J.C. Moorrees is op 24 Augustus 1807 in Kaapstad gebore en daar het hy sy eerste onderwys ontvang. Sy teologiese opleiding het hy in Utrecht, Holland, ontvang. In September 1833 is hy aan die Kaap gelegitimeer en kort daarop is hy aangestel as predikant van Swartland en in Februarie 1834 deur dr. Abraham Faure van Kaapstad bevestig. In Junie 1881 het hy om gesondheidsredes van sy gemeente afskeid geneem, dog hy het in die ou pastorie bly woon, waar hy in Junie 1885 ontslaap het.

Ds. A.J. Louw was konsulent van die gemeente tydens sy ampsbediening op Riebeek-Wes (1885–’88). Hy is in Januarie 1859 in Paarl gebore. Nadat hy sy teologiese opleiding aan die Teologiese Seminarie op Stellenbosch voltooi het, is hy gelegitimeer en na Riebeek-Wes beroep, waar hy deur sy swaer prof. N.J. Hofmeyr bevestig is. (Sewe van ds. Louw se swaers was predikant in die NG Kerk en 'n broerskind, Wynand Louw, die eerste Afrikaanse argitek.)

Ds. C.D. Bam, opvolger van ds. Louw was die volgende konsulent. Hy is in Desember 1856 op Stellenbosch gebore. Nadat hy in 1876 die matrikulasie-eksamen daar afgelê het, het hy hom tot 1884 aan die onderwys gewy. In 1888 het hy sy teologiese studie aan die Kweekskool op Stellenbosch voltooi en in 1889 is hy op Riebeek-Wes georden en bevestig deur ds. C. Rabie van Swartland. In 1894 het ds. Bam Riebeek-Wes verlaat en nadat hy nog enige gemeentes bedien het, het hy in 1920 sy emeritaat aanvaar en hom metterwoon in Noorder-Paarl gevestig.

Van 1895 tot 1903 het ds. G.J. Hugo van Riebeek-Wes hierdie gemeente as konsulent gedien. Ds. Hugo is in 1864 in Daljosafat, Wellington, gebore. Nadat hy die matrikulasie-eksamen daar afgelê het, is hy aan die Kweekskool op Stellenbosch vir die evangelie-bediening opgelei. Hy is in 1889 gelegitimeer en het agtereenvolgens op Sutherland, Riebeek-Wes, Vredenburg, Colesberg, Tulbagh, Porterville en Vandermerwe (Bonnievale) gearbei. Hy het die Kerk jare lank as moderator gedien. Nadat hy sy emeritaat aanvaar het, is hy onverwags en skielik oorlede aan Die Strand, waar hy, ná sy tweede huwelik, vir sy wittebroodsdae gegaan het.

Van 1903 tot 1911 was ds. George S. Malan van hierdie gemeente konsulent. Hy is in April 1861 in die afdeling Wellington gebore en nadat hy die matrikulasie-eksamen daar afgelê het, het hy vir verdere studie na die Victoria-kollege op Stellenbosch gegaan waar hy in 1881 die B.A.-graad verwerf het. In 1885 het hy sy teologiese kursus aan die Kweekskool voltooi en is hy gelegitimeer. In 1886 is hy in die gemeente Barkly-Oos bevestig. Daarna het hy 'n jaar lank aan die Ebeneserskool op Pretoria as dosent opgetree maar in 1887 is hy weer as herder en leraar op Vredefort bevestig. Vervolgens het hy Montagu, Bethulie, Greytown, Riebeek-Wes en Drieankerbaai bearbei. Ds. Malan het Drieankerbaai verlaat om as redakteur van die Kerkbode op te tree, in watter betrekking hy tot sy dood werksaam was.

Van 1911 tot 1930 was ds. J.P. van Huyssteen konsulent van hierdie gemeente. Jacobus van Huyssteen is in 1871 op Wittedrift, Knysna, gebore. Die matrikulasie- en 02-onderwyserseksamens het hy aan die Normaalkollege, Kaapstad, afgelê en van 1892 tot 1898 sy kragte aan die onderwys gewy. In 1903 is ds. Van Huyssteen op Jagersfontein georden en bevestig en agtereenvolgens het hy die Gemeentes Oos-Londen, Riebeek-Wes en weer Oos-Londen bearbei.

Sy opvolger as konsulent in 1931 was ds. G.P. van den Berg, ook van Riebeek-Wes. Ds. Van den Berg is op Brandfort gebore, maar sy ouers het na Senekal verhuis waar hy gematrikuleer het. In 1925 het hy aan die Grey-universiteitskollege sy B.A.-graad verwerf. Gedurende 1926 het hy onderwys gegee op Villiers, maar in 1927 het hy na die Kweekskool op Stellenbosch gegaan. In 1930 is hy gelegitimeer en in dieselfde jaar het hy sy B.D.-graad verwerf. Vanaf Februarie 1931 was hy werksaam in die gemeente Riebeek-Wes tot hy daar beroep is en in Mei van dieselfde jaar daar georden en bevestig is deur die hoogeerwaarde prof. A. Moorrees, 'n seun van ds. J.C. le Febre Moorrees (1807-'85), predikant van die NG gemeente Swartland (1833–1881) in wie se tyd sowel Riebeek-wes as Riebeek-Kasteel gestig is en na wie Moorreesburg genoem is.

Predikante tot 1938

Ds. Hauman

Ds. en mev. J.S. Hauman toe hulle Riebeek-Kasteel se leraarspaar was.

Hoewel die gemeente in Oktober 1863 selfstandig geword het, kon die gemeente dit nie bekostig om 'n predikant te beroep nie, en het die konsulent, ds. J.C. Moorrees van Malmesbury, die gemeente bly bearbei tot in 1880 toe besluit is om 'n predikant te beroep. (Op 2 Mei 1871 is wel 'n beroep op ds. C.P. Theron uitgebring met 'n salaris van £100. Dié bedrag was so klein, ds. Pieter de Waal skryf in Ons Kerk Album van 1917 hierdie beroep is "natuurlik" van die hand gewys.) Op 10 November 1880 is 'n beroep uitgebring op ds. J.S. Hauman van Bowesdorp, Namakwaland. Die beroep is aangeneem dog daar die pastorie nog in aanbou was, is ds. Hauman eers op 8 April 1881 hier bevestig deur ds. Gilles van de Wall van die Paarl en nog dieselfde namiddag het ds. Hauman sy intreepreek gelewer na aanleiding van 2 Kor. 12:9: "En Hij heeft tot mij gezegd: Mijn genade is u genoeg; want Mijn kracht wordt in zwakheid volbracht. Zo zal ik dan veel liever roemen in mijn zwakheden, opdat de kracht van Christus in mij wone."

Ds. Johannes Stefanus Hauman is op 6 Desember 1845 op Keurvlei, Franschhoek, gebore. Hy is onder wyle Jan de Villiers aan die Paarl opgevoed tot dat hy na Stellenbosch gegaan het om vir die evangelie bediening opgelei te word. Nadat hy sy studie op 23-jarige leeftyd voltooi het, het hy kort daarop 'n beroep na Namakwaland aangeneem. Aangesien dit 'n nuwe gemeente was, moes die jong leraar hard werk om sowel 'n pastorie as 'n kerk te bou. Nadat ds. Hauman 'n paar jaar in Namakwaland werksaam was, is hy met vakansie na Europa. Daar het hy Mary Walker, dogter van ds. Alexander Walker van Crail in Fifeshire, ontmoet, en voor hy teruggekeer het, is hy met haar in die huwelik bevestig. In 1881 is ds. Hauman op Riebeek-Kasteel bevestig.

Aangesien hy die eerste predikant van die gemeente was, het hy die wordings- en worstelstryd saam met die gemeente deurgemaak. Ds. Hauman was 'n ywerige voorstander van sendingwerk. Hier het hy 'n sendingkerkie opgerig en sonder besoldiging in sy vrye tyd die evangelie aan die bruin mense verkondig. In 1908 het ds. Hauman 'n beroep aangeneem om as prediker onder die melaatses op Robbeneiland te gaan arbei. Ná 10 jaar het hy sy emeritaat aanvaar en op 24 Julie 1925 het hy aan sy woning in Mowbray sy ewige rus ingegaan.

Ds. De Waal

Ds. en mev. Pieter de Waal.

Nadat ds. J.S. Hauman die beroep om onder die melaatses op Robbeneiland te gaan arbei aangeneem het, het hy sy demissie op 11 Maart 1908 hier ontvang. Ná 'n paar onsuksesvolle beroepe, het ds. P. de Waal die beroep op hom uitgebring, aangeneem en op Vrydag 14 Mei 1909 is hy hier ontvang en bevestig (volgens ds. De Waal self in Ons Kerk Album van 1917 is hy op 13 Mei bevestig) en op 16 Mei het hy sy intreerede gehou. Sowat 70 karre het uitgegaan om die nuwe leraar en sy gade op die Hermon-Riebeek-Kasteel-pad te ontmoet. Die ontvangs was aan die pastorie en die vergesig vanaf die stoep het geïnspireer tot groot dade. Onder meer het ds. De Waal gesê: “Daardie vaste berge sal my herinner aan die beloftes van God, wat nog vaster staan."

Soos vir Nehemia het ook op die nuwe leraar baie werk – vernuwingswerk, reformasiewerk, opbouingswerk – gewag en dit was van 'n moeilike en delikate aard. Onder meer is sitplaasgelde baie jare agtereen nie betaal nie; waterkwessies het gedurig onenigheid en moeite veroorsaak omdat die dorpsbestuur die water nie beheer het nie en selfs die dorpsplein was nog op naam van die kerkraad; grondhuur en verkoop het aanskrywings en dreigemente teen lidmate in die verlede veroorsaak, huurgelde was jare agtereen agterstallig; basaargelde was nooit meer as £96 p.j. nie; op die eerste Ringsvergadering was die opbrengs vir die sending van Riebeek-gemeente £16 as opgawe vir die hele jaar. Kortom kan gesê word dat al hierdie sake reggestel is en gou ook. Ou skulde is kwytgeskel en met 'n skoon blad is begin.

Nadat al hierdie vossies, wat die geestelike wingerd van 'n gemeente bederf, vernietig is, kon die aandag aan groter en ernstiger dinge gewy word. Met die aanbou van 'n nuwe kerk is begin. Op die eerste gemeentevergadering oor dié saak, in die saal (toe kerkgebou) was 'n gewilligheid tot samewerking wat verbasend en sielsinspirerend was. Wie geen geld kon gee nie, sou eiehandig met pik en graaf help terwyl ander materiaal van die stasie sou aanry ens. Toe die hoeksteen gelê word, het die gemeente slegs £1 600 geteken gehad, maar die lidmate se ywer is beloon. Ds. Meiring (bes moontlik ds. P.G.J. Meiring van die Paarl) het destyds gesê: “Ek bewonder u moed," en ná die voltooiing het ds. D.S.B. Joubert gesê: “Hoe het u dit reggekry!”

Die nuwe kerk

Die kerk, afgeneem kort nadat dit op 13 Januarie 1915 (of 12 Januarie) in ds. Pieter de Waal se tyd ingewy is. Die argitek was Folkert Wilko Hesse.

Die tender van ene Huggett was slegs £4 400, en hy was so instemmend om nog £100 af te slaan sodat hy vir £4 300 gebou het. Kalk ter waarde van £120 is van die kalkoond in die gemeente verkry teen 'n billike prys. Die gasligte het £141 3s. gekos en is, nes die klok, ingesit deur die argitek, Folkert Wilko Hesse. Bel en uurwerk het £173 0s. 6d. gekos; preekstoel en banke £762 10s. Saam met al die ander en argiteksfooie het die uitgawes vir die gebou £5 976 beloop, wat verbasend goedkoop was.

Hoe afbetaal

Nadat die nuwe kerk in 1915 ingewy is, het die ou kerk dekades lank as museum gedien en later blykbaar as pakskuur. Dis in 1991 tot nasionale gedenkwaardigheid verklaar en dien nou as dorpsmuseum.

Met hulp van Bo en eie inspanning deur gemeentekonserte, rommelvendusieverkoping, blommetentoonstelling (die eerste begin van die gewone tentoonstellings op Riebeek-Kasteel), kollektereise van ds. De Waal deur die gemeentes Malmesbury (£259 5s. 6d.), Tulbagh en Kruisvallei (dorp, £30 15s. 4d.), Riebeek-Wes (£77 4s. 6d.), Moorreesburg (£108 5s. 6d.), deur skrywes om bydraes aan bekendes elders en 'n lening van wyle Evert Loubser teen 'n lae rentekoers, kon die gebou betaal word. Slegs een persoon kon £1oo gee, maar daar was hartlike samewerking.

Toe ds. De Waal die kollekteboek op die kerkraadstafel lê vir ouditering, het 'n ouderling dit na hom teruggeskuiwe met die woorde: “Ons wil dit nie sien nie," en toe ds. De Waal sê: “Baie dankie vir die groot vertroue in my gestel, maar mense het predikante al van oneerlikheid beskuldig en dus verlang ek dat die Kerkraad dit moet nasien," het dieselfde ouderling dit weer teruggestoot. Later het ds. De Waal hiervan gesê: “'n Mooier getuigskrif kon die kerkraad my nie gegee het nie." Of die kerk sonder skuld ingewy is, kan nie meer met sekerheid gesê word nie, maar veel was daar in elk geval nie, skryf J.F. Krog in die gemeente se 75-jarige kerksoewenier van 1938, maar ds. De Waal skryf in Ons Kerk Album dit was sowat twee jaar ná die inwyding 'n volle £2 000. Hy het ook die boukoste afgerond tot £6 000, "zonder het verschaffen van stenen (klip), water en alle materiaal op de bouplaats".

Daardie groot kragsinspanning tot vrygewigheid vir die bou van 'n sierlike godshuis was die keerpunt in die hulpvaardigheid in die geskiedenis van die gemeente, aldus Krog. Mense het geleer om vir die Kerk te gee, sonder om skade te ly. Sommige groot gewers het gesê: “Meneer, ons voel dat ons weer kan gee." Voortaan was die dankoffers vir die gemeentelike werksaamhede en die sending veel meer as tevore. Van hierdie tydstip af het die gemeente begin groei in aansien by andere.

Die uiterlike het gehelp. Op sportterrein (tennis en rugby, selfs hokkie) het die naam van Riebeek-Kasteel bekend geword en respek afgedwing want hy het selfrespek gehad. Mooiste was die seën op geestelik gebied. Die ou kerkgebou was soms heeltemal te klein op 'n Sondag vir die gereelde dienste. Mense het van omliggende gemeentes aangekom. Met Pinkstertye veral het strome van seën gevloei. Die gewone bidders en bidsters van vroeër jare is later verdring deur ander bidders. Bekerings het plaasgevind en die Kinderkrans en Strewersvereniging het gebloei. Tydens ds. De Waal se verblyf, nadat hy drie beroepe bedank het, het 'n lidmaat van Malmesbury hom gevra: “Hoe is dit dan dat u nog op Riebeek kan bly, ek het gedink dat u met die eerste beroep sou vertrek?" “Waarom?" was die weder-vraag. “Omdat die gemeente so vyandig teen die predikant was," was die antwoord. “Ek weet nie daarvan nie. Ek is doodgelukkig onder my volk," was ds. De Waal se antwoord.

Op skoolgebied het dit soms moeilik gegaan. Ds de Waal was vir land, volk en taal lief en het daarvoor gestry terwyl hy soms min simpatie van sy skoolhoofde gekry het. Op Malmesbury, in die Skoolraad, was die taal Engels. 'n Afrikaner het teen ds. De Waal se versoek om Hollandse notule gestem, maar 'n Engelse magistraat het sy billike eis gesteun en hy het sy sin gekry. Vergaderings is geopen en gesluit sonder gebed. Al het 'n Afrikaner hom teëgestaan, het die ander lede ingestem en hy het die gebedsopening bewerk.

Ongelukkig het die Wêreldoorlog en die tweespalk (1914-rebellie) ook onder die Afrikaners in hierdie gemeente in daardie tyd gewoed, en almal het geweet dat ds. De Waal nie anders kon word as wat hy gebore was nie. Hoewel hy die partystryd vermy het, het sommige hom tog vyandig gesind geword. Gelukkig het die partye dit tog, op 'n paar uitsonderings na, sover gekry om die groot saak nie te hinder nie. Ds. de Waal het sy beste jare aan Riebeek-Kasteel gegee en met Gods hulp het hy ook veel tot stand gebring. Sy opvolgers moes niks van daardie dinge deurleef nie. Né die eerste vakature is hy terugberoep en so is die seël op sy bediening hier geplaas. Dit was 'n mooi getuigskrif vir hom. Ds. De Waal verklaar dat hy gelukkige dae, van sy gelukkigste, op Riebeek-Kasteel deurgebring het, het hy later self getuig. Die gemeente het in die jare drie buiteplekke vir bidure gehad. Wellington wou nie lidmate afstaan nie, Malmesbury ook nie, maar later was dit anders. Ds. De Waal se eggenote het met groot ywer onder die kinders en die susters gewerk, en met goeie sukses. Opkomste by haar bidure was soms tot 60.

Ds. David Wilcocks

Ds. David Wilcocks omstreeks 1920 toe hy predikant was op Mosselbaai.

Ds. en mev Wilcocks tydens hul bediening op Riebeek-Kasteel.

Ds. David Wilcocks is op 13 Februarie 1861 op Graaff-Reinet gebore. Hier het hy die grootste gedeelte van sy kinderjare deurgebring en ook sy eerste onderwys ontvang. In 1875 het die skool op Blaauwvlei met meester Stucki as hoof naam begin maak en het hy vir 'n jaar daarheen gegaan. In 1876 is hy na Stellenbosch, waar hy, ook vir 'n jaar, die Gimnasium besoek het en iets van 'n hoër onderwys geniet het. Hier het hy privaat vir die O3-eksamen gewerk. Van Stellenbosch het hy na sy ouerlike woning in die distrik Middelburg teruggekeer. Nadat hy die matrikulasie-eksamen afgelê het, het hy 'n paar jaar in die distrik Middelburg onderwys gegee en toe 'n privaat skool op Middelburg geopen met 'n vyftal leerlinge. Binne 'n jaar het die getal gestyg tot oor 100. 'n Inspekteur van skole, ene Samuels, is deur die superintendent van onderwys daarheen gestuur om oor die toestand van onderwys in die distrik te rapporteer. Ook is die skool ondersoek en die resultate was besonder goed en is dit in 'n goewermentskool verander met 'n jong prinsipaal van nouliks 20 jaar. Die skool het goeie opgang gemaak en verskeie leerlinge het die elementêre en skoolhoër-eksamen binne 'n paar jaar afgelê.

'n Verlange na verder ontwikkeling en die hoop later as predikant opgelei te word het Wilcocks na Stellenbosch laat gaan. Op versoek is hy vir 'n jaar na die normaalkollege in die Kaap om onderwys te gee in die modelskool. In 1886 het hy met privaat studie die intermediêre en admissie-eksamen tot die Kweekskool afgelê. Sy eerste gemeente was Vryburg, die eerste van Wyk werkkringe. Betsjoeanaland was destyds ’n Britse Protektoraat. Ds. Wilcocks is toe gevra om die organisasie van skole en die inspeksie daarvan op hom te neem. Die afstande was groot: Kuruman 70 myl, Moroquin 118 myl. Die vervoermiddels was kar en perde en ossewa.

In 1895 het hy 'n beroep na Mosselbaai aangeneem. 'n Betreklik klein getal Afrikaners was woonagtig op die dorp en omdat daar nog geen Non-Konformistekerk was nie, moes hy daar elke Sondagaand 'n diens in Engels lei. Vyf en twintig buiteskole is in die distrik deur hom gestig. Weens die ligging van die dorp en die groot getal behoeftige mense moes daar elke kwartaal, op 'n weeksdag, 12 buite dienste in afgeleë wyke gehou word. Ná vier jaar hy na Vryburg terug, nadat die gemeente reeds 12 beroepe tevergeefs op ander leraars uitgebring het. Hy is hier bevestig 'n paar weke voor die Anglo-Boereoorlog uitgebreek het. Byna al die mans is deur die Republieke opgekommandeer en ds. Wilcocks het dit as sy plig beskou in die moeilike dae in sy gemeente te bly. Omdat daar so 'n groot getal van sy gemeentelede op kommando was, het hy Mafeking, Kuruman en die leërs rondom Kimberley vir godsdiensoefeninge besoek. Dit moes hy ontgeld en is ná die herokkupasie deur die Engelse magte gevange geneem en was, op 'n beskuldiging dat hy gedank het vir die Boereoorwinnings op Colenso, Magersfontein en Stormberg met 'n jaar tronkstraf gevonnis. In dié tyd het hy aan sy medegevangenes onderwys gegee, en deur studie 'n lus vir filosofie aangekweek. Tydens sy ballingskap het hy 'n beroep na Aliwal-Noord ontvang. Dit het hy aangeneem en is toe in 1902 daar as leraar bevestig. Sy werk was blykbaar so geseënd en gewaardeer dat die kerkgebou binne 'n paar jaar te klein was en geld ingesamel is vir 'n nuwe kerkgebou. Die besondere hoë ligging van dié dele het dit wenslik gemaak vier jaar daarna na Prins Albert te gaan. Maar die gemeente Mosselbaai het gemeen dat sy werk daar nog nie voltooi was nie, en ná 'n derde beroep is hy vir die tweede maal daarheen beroep. Elf jaar het hy toe weer die gemeente gedien.

Met die oog op sy klimmende jare het hy gemeen dat 'n kleiner werkkring gewens was en in Desember 1920 het hy 'n beroep na Riebeek-Kasteel aangeneem. Op 13 Februarie, sy verjaardag, is hy hier bevestig deur ds. C. Bam, wat die gemeente in die vakature bedien het. Die sierlike kerkgebou geleë op 'n heuwel, met sy spitse toring, verstrek die gemeente en vorige leraar tot eer, maar was nog nie voorsien van 'n orrel nie. En die nuwe leraar het in sy vorige gemeente gevind dat gepaste kerkmusiek 'n belangrike faktor is in die openbare erediens en veel bydra om prediker en gemeente in die regte stemming te bring. Kort ná sy aankoms is dan ook besluit om hierin voorsiening te maak. Ds. Wilcocks het onderneem om self geld in die gemeente daarvoor in te samel en binne 'n korte tyd is die vereiste bedrag daarvoor gevind en die gemeente had die voorreg van 'n orrelbegeleiding in haar gesang en na stigtelik musiek te luister.

Ds. Wilcocks was vroeër onderwyser en die liefde vir en die belangstelling in kinders het hy ook as predikant behou en in sy dienstyd hier was die hoofdiens alle drie maande 'n kinderdiens en een maal elke ses maande het hy oor opvoeding en die ouerlike huis gespreek. 'n Jaarlikse piekniek vir kinders waarheen ook 'n tal van die ouere lidmate gekom het, het ongetwyfeld veel bygedra om die band tussen die jeug en die kerk te versterk en bly seker 'n aangename herinnering in die later lewe van baie. Hy wou die opvoedingsgeriewe van die dorp uitbrei en het met behulp van die kerkraad 'n koshuis gestig.

Die gemeente was klein en het die samewerking van al haar lede nodig het. Kleinere sentrums in 'n gemeente ontwikkel soms 'n sterk selfstandigheid en 'n neiging om mettertyd af te skei. Hermon-stasie en die omgewing sou mettertyd 'n belangrike sentrum in die gemeente word en ds. Wilcocks was verlangend dat die band tussen Riebeek-Kasteel en Hermon ver-sterk word. Daarvoor was nodig 'n sterker belangstelling van die kerkraad se kant en 'n meer gereelde godsdiensoefening daar. Dit het spoedig geblyk dat dit 'n werklike behoefte was. Die skoolgeboutjie was gou te klein vir die opkoms en die leraar het met sommige van die bewoners daar begin ywer vir 'n kerksaal. Die grond op die stasie het aan die “De Beers Kompagnie" behoort en toe aansoek vir 'n stuk grond gedoen word, was die eis £1 200, 'n som ver bo die kragte van die gemeente. Deur 'n persoonlike onderhandeling met die voorsitter van die Kompagnie het ds. Wilcocks 'n mooi stuk grond gratis verkry, waarop daar nou 'n sierlike kerksaal staan.

Gedurende die krankheid van ds. Daniel Lategan, dosent aan die Sendinginstituut op Wellington, het die kuratorium van die inrigting by ds. Wilcocks en die kerkraad aangedring dat hy tydelik die werk daar kom verrig. Ses maande lank het hy die gemeente bedien én voorlesings aan die Instituut gegee. Toe dit later blyk dat ds. Lategan tog nie die werk aan die Instituut kon voortsit nie, is ds. Wilcocks as dosent daarheen beroep en het hy die gemeente in Mei 1925 verlaat. Op versoek van die kerkraad het hy voortgegaan in die vakature die preekwerk hier te verrig.

Ds. M.J. de Kock

Ds. Michiel Johannes de Kock.

Ds. en mev. M.J. de Kock in hul tyd op Riebeek-Kasteel.

Die "nuwe" kerk ten tyde van die gemeente se driekwart-eeufees in 1938.

Die volgende leraar van die gemeente, ds. Michiel Johannes de Kock, is op 25 September 1925 alhier bevestig deur ds. A.J. van Wyk van Franschhoek, wat die bevestigingsrede uitgespreek het, en ds. J.P. van Huyssteen van Riebeek Wes, konsulent van die gemeente. Veertien evangeliedienaars het deelgeneem aan dié plegtigheid. Besonder gul en hartlik was die ontvangs deur die gemeente van die leraar en sy gesin. 'n Paar myl buitekant die dorp het, behalwe 'n lang ry perdekarre en spiders, 'n perdekommando, die aankomendes ontmoet en na die pastorie begelei. Opvallend was die ereboog van lemoene wat aan die ingang van die dorp vir die geleentheid opgerig is.

Ds. M.J. de Kock is op Prins Albert gebore, waar hy sy matriek geslaag het onder die prinsipaalskap van die heer Frans Stofberg. Nadat hy enige jare in die siviele diens was, is hy na die SA Kollege, Kaapstad, waar hy in 1902 die B.A.-graad honneurs behaal het sowel as sy admissie na die Kweekskool op Stellenbosch. In 1906 is hy gelegitimeer as predikant van die NG Kerk, en is die volgende jaar as hulpprediker op Uitenhage georden, waar ds. D.J. Pienaar destyds predikant was. Daar het hy onder die bekwame leiding van dié hooggeagte leraar van die Kerk drie jaar lank gewerk.

Uit die gemeente Uitenhage het hy ook later as sy lewensgesellin en waardige hulp in die werk van die Here, kom haal mej. Muller. Sy het gespruit uit waardige kerkvaste families in die gemeente, deur wie die fondamente van die gemeente Uitenhage gelê is en ook deur hul nageslagte in stand gehou is. Sy was steeds 'n hulp en inspirasie vir haar eggenoot gedurende hulle huwelikslewe. Uit dié huwelik is vier kinders gebore. Dit was 'n voorreg vir die leraar en eggenote en sy gesin om hul silwer bruilof in 1937 in die midde van die gemeente saam te vier, en wel op Kersdag.

Ná verskillende beroepe, onder meer na Port Elizabeth, Bedford, Salisbury, Mosselbaai, Knysna te bedank, het hy 'n beroep na Fouriesburg in die Vrystaat aangeneem. Daar het hy 16 jaar lank gearbei en daar het hy ook sy ernstige krankheid gehad, wat hom tot aan die grense van die ewigheid gebring het. Oor die geestelike ondervindings wat hy toe opgedoen het, kon hy later getuig aan meer as 100 gemeentes van die Kerk.

Sy werk op Fouriesburg was baie geseënd. Nie alleen is die skuld van £5 000 op die Kerkgebou afbetaal nie, maar het die jaarlikse basaars gestyg van £350 tot £1 500. Ook het die sendingwerk vooruitgegaan. Dit het veral geskied deur die troue arbeid van mev. De Kock onder die susters van die Vrouesendingbond, en die kinders in die Kinderkrans. Die leraar self het die sendingwerk waargeneem, en moes maandeliks die dienste in die sendinggemeente, met behulp van ouderling R. Venter, wat Sotho magtig was, hou. Die plaaslike sendinggemeente (nou VGK) in sy tyd gestig. Om die maatskaplike en kulturele lewe van die jonge mense te bevorder, is daar 'n debatsvereniging gestig wat oor die honderd lede getel het. Tot opbou van die volkslewe is die Dingaansfeeste ná die Rebellie van 1914 weer in ere herstel. Die eerste laer in die ope veld getrek het meer as 100 waens getel. Die toneelstukke by die geleenthede is voorberei en voorgedra onder die leiding van mev. De Kock.

Tydens sy bediening is die status van die publieke skool verhoog tot die matriekstandaard. Dit het veel opoffering en inspanning geverg om dit te verkry. Ook is 'n kosinrigting vir die leerlinge van buite opgerig en ’n plaaslike hospitaaltjie onder sy leiding opgerig. Nadat hy twee beroepe na die gemeente Durban bedank het, het die beroep na sy teenwoordige standplaas gevolg, dié van Riebeek-Kasteel. Ook hier het hy beroepe ontvang, onder meer na Clarens en Pretoria-Noord.

Hy het hom in die eerste plek toegelê op die konsolidering van die gemeente. Daartoe is oorgegaan in oorleg met die omliggende gemeentes om die grenslyne duidelik te trek. Verder is onder sy leiding die skuld van £1 500 afbetaal wat gerus het op die gemeente deur die aankoop van 'n kosinrigting vir leerlinge aan die plaaslike skool. Deur die verkoop van 'n deel van die eiendom in boupersele is die sustentasiefonds van die gemeente aanmerklik versterk. Ook is die kerksaal vergroot en doelmatig ingerig vir die hou van basaars en ander gemeentelike byeenkomste. Op Hermon-stasie is 'n sierlike kerksaal deur hom tot stand gebring vir die beter bearbeiding van daardie deel van die gemeente Riebeek-Kasteel. Hoewel die getalsterkte van die gemeente onder sy bediening nie veel vermeerder het nie, was die finansiële toestand van die gemeente gesond, en die insameling by dankfeeste en gemeentebasaars bemoedigend. Die geestelike en gemeenskaplike bande is versterk nie alleen deur die opkoms na die openbare eredienste in die kerk en na die bidure op die dorp nie, maar veral deur die weeklikse bidstonde deur hom ingestel in die verskillende buitewyke van die gemeente. Hy het dit persoonlik gelei en is deurgaans goed bygewoon. Onder sy leiding en met die kragdadige ondersteuning van sy eggenote is al die werksaamhede van verskillende aard, wat die leraarsamp met hom meebring, getrou verrig. Sy strewe was steeds die opbou van die gemeente in sy geheel, op maatskaplike en kulturele gebied, die redding van onsterflike siele, en die verheerliking van sy Heer en Meester.

Ds. De Kock het die gemeente eindelik tot 1947 gedien, toe hy st emeritaat aanvaar.

Tot die 90-jarige mylpaal

Ds. N.F. (Nic) Treurnicht was medeleraar van die NG gemeente Swartland van 1946 tot 1950. Daarna was hy tot 1954 leraar van Riebeek-Kasteel, maar ontvang demissie vir verdere studie, waarna hy in 1957 uit die bediening tree.

Omdat die jongste tans beskikbare (Ons gemeentelike feesalbum) oor die gemeente se geskiedenis in 1952 gepubliseer is, is dit net moontlik om die gebeure tot op die vooraand van die gemeente se 90-jarige bestaan weer te gee. Ds. W.J. Lubbe het ds. De Kock in 1948 opgevolg. Gedurende sy tweejarige bediening is noodsaaklike herstelwerk aan die toe meer as 30 jaar oue kerkgebou teen 'n bedrag van £33 000 gedoen. Ook is die doeltreffende kerkkoshuis, waarmee reeds voor sy koms 'n begin gemaak is, voltooi. Op 14 Oktober 1950, die jaar van ds. Lubbe se vertrek, is ds. Nicolaas Franciscus (Nic) Treurnicht (28 Oktober 1920 – 10 Januarie 2000) in die gemeente ontvang en bevestig, die eerste keer dat 'n leraar van die moedergemeente, Swartland, na Riebeek-Kasteel toe kom. Destyds het die gemeente 442 lidmate en 700 siele getal, wat in 2015 onderskeidelik 455 en 621 was. Ds. Treurnicht het die bediening in 1957 verlaat nadat hy demissie vir verdere studie gekry het. Hy het die kiesafdeling Piketberg in minstens 1961, 1966, 1970 en 1974 vir die Nasionale Party gewen.

125-jarige viering

Met die gemeente se 125-jarige bestaansviering het Die Burger op 18 Oktober 1988 as volg berig: "Die dorp se NG kerk is vandeesmaand 125 jaar oud en 'n gemeentefees om die geleentheid te vier, begin reeds op Vrydag, 28 Oktober, met 'n geselligheid in die kerksaal. Groeteboodskappe sal voorgelees word en oud-inwoners en leraars sal staaltjies vertel. By dié geleentheid sal 'n vingerete voorgesit word en die simboliese verkoping van die feesblad sal plaasvind. Op Saterdag, 29 Oktober, word die museum geopen. Dit is in die ou kerkgebou wat later as kerksaal en jare lank deur 'n boukontrakteur as pakkamer gebruik is. Die Kasteelberg-Wandelpad-natuurreservaat in die berg net bokant die museum word tegelykertyd oopgestel. Die Saterdagoggend word 'n besigtigingstoer en 'n wynproewery in die moderne wynkelder op die dorp gehou. Die middag om halfses word 'n outydse bruilofonthaal in 'n skuur op 'n plaas buite die dorp gehou. Die organiseerders van die onthaal wil die lewenswyse van 125 jaar gelede so getrou moontlik naboots. Die bruidspaar sal in 'n koets daar aankom en die optog sal talle ou motors en 'n wa vol gaste insluit. 'n Orkes, wat 'n ou orreltjie, konsertina, trekklavier en kitaar gebruik, sal die musiek maak. Van die gaste sal tradisionele feesklere dra. Later die aand word die fees voortgesit met 'n seremonie in die kerksaal waar grepe uit die geskiedenis van die ou skooltjie vertel sal word. 'n Oud-inwoner van die dorp en voormalige leraar van die gemeente, mnr. N.F. Treurnicht, sal die feesrede lewer. Hy was ook voorsitter van die Komitee vir Maatskaplike Aangeleenthede in die Presidentsraad. Sondagoggend om halftien word die fees afgesluit met 'n Nagmaaldiens in die kerk. Ná die diens drink die gemeente tee in die kerksaal."

Bronne

• (af) Krog, Johannes F. 1938. Kerksoewenier van Riebeek-Kasteel. Drie-kwart Eeufees 1863–1938. Riebeek-Kasteel: NG kerkraad.
• (nl) Maeder, ds. G.A. en Zinn, Christian. 1917. Ons Kerk Album. Kaapstad: Ons Kerk Album Maatschappij Bpkt.
• (af) Nienaber, P.J. 1963. Suid-Afrikaanse pleknaamwoordeboek, deel 1. Kaapstad, Johannesburg: Suid-Afrikaanse Boeksentrum.
• (af) Olivier, ds. P.L., 1952. Ons gemeentelike feesalbum. Kaapstad en Pretoria: N.G. Kerk-uitgewers.
• (af) Van Bart, Martiens. Riebeek Kasteel (sic) se dorpsmuseum het steun dringend nodig, Die Burger, datum onbekend.