Wikipedia

Chili

Land aan die suidwestelike kus van Suid-Amerika
(Aangestuur vanaf Chile)

Chili (Spaans: Chile, [ˈtʃile], luister (hulp·inligting)), amptelik die Republiek Chili (República de Chile, [reˈpuβlika ðe ˈtʃile], luister (hulp·inligting)), is ’n unitêre presidensiële grondwetlike republiek geleë aan die suidwestelike kus van Suid-Amerika. Chili is lank en smal en strek in ’n noord-suidrigting oor ’n afstand van sowat 4 300 kilometer, terwyl dit op sy breedste in ’n oos-wesrigting maksimaal 400 kilometer van die weskus tot by die grens met Argentinië strek. Dié land behels verskillende klimaatsones wat van tropiese woestyne in die noorde tot by die koel gematigde en subpolêre woudsones van Suid-Chili strek. Dit het lae berge langs die kus, ’n vrugbare vallei, en die Andesgebergte in die ooste.[9]

Republiek Chili
República de Chile (Spaans)
Vlag van Chili Wapen van Chili
Vlag Wapen
Nasionale leuse: Por la Razón o la Fuerza[1]
(Spaans vir: "Deur reg of mag")
Volkslied: Himno nacional de Chile
Ligging van Chili
Hoofstad Santiago de Chilea

33°26′S 70°39′W / 33.433°S 70.650°W / -33.433; -70.650

Grootste stad Santiago de Chile
Amptelike tale Spaans (de facto)
Regering Unitêre presidensiële
grondwetlike republiek
Gabriel Boric
Onafhanklikheid
• Eerste Regering
• Verklaar
• Erken
• Huidige grondwet
 van Spanje
18 September 1810
12 Februarie 1818
24 April 1844
11 September 1980c
Oppervlakte
 - Totaal
 
 - Water (%) 		 
756 096,3b[2] km2  (38ste)
291 930,4 myl2
2,1 (2015)[3]
Bevolking
 - 2016-skatting
 - 2017-sensus
 - Digtheid 		 
17 909 754[4] (64ste)
17 574 003[5]
24 / km2 (198ste)
62,2 / myl2
BBP (KKP)
 - Totaal
 - Per capita 		2022-skatting

$550,450 miljard[6] (43ste)
$27 629[6] (57ste)

BBP (nominaal)
 - Totaal
 - Per capita 		2022-skatting

$352,664 miljard[6] (45ste)
$17 702[6] (55ste)

MOI (2019) 0,851[7] (43ste)  –  baie hoog
Gini (2017) 44,4[8] –  hoog
Geldeenheid Peso (CLP)
Tydsone
 - Somertyd 		CLT/EAST (UTC-3 en -5)
nie toegepas nie (UTC-3 en -5)
Internet-TLD .cl
Skakelkode +56
a. Die wetgewende gesag is in Valparaíso gesetel.
b. Insluitende Paaseiland en Salas y Goméz-eiland; uitsluitende die 1 265 853,7 km² (488 748,8 myl²) van die geëiste gebied Antártica Chilena.
c. Die grondwet is in 1989 en 2005 gewysig.
Santiago de Chile is die hoofstad en grootste stedelike sentrum van Chili

Chili word in die weste deur die Stille Oseaan, in die noorde deur Peru, in die noordooste deur Bolivië, in die ooste deur Argentinië en in die suide deur die Suidelike Oseaan begrens. Die Straat van Magellaan, wat volledig onder Chili se beheer val, bied dié land ook toegang tot die Atlantiese Oseaan in die ooste. Naas sy vastelandgebiede maak ook die Paaseiland (of Rapa Nui) in die Stille Oseaan, die eiland Salas y Goméz, die Juan-Fernández-eilandgroep met Robinson-Crusoe-eiland, die Desventuradas-eilande en die eilandgroepe van Ildefonso en Diego-Ramirez in die suide deel uit van Chileense grondgebied. Dié land maak daarnaas ook aanspraak op ’n gebied in Antarktika (Antártica Chilena) met ’n oppervlakte van sowat 1,266 miljoen vierkante kilometer rondom die Antarktiese Skiereiland.

Danksy die ekonomiese beleid en vryemarkhervormings van Augusto Pinochet se demokratiese opvolgers het Chili tot een van die welvarendste lande in Latyns-Amerika en mees stabiele nasies in Suid-Amerika ontwikkel.[10] Volgens die Verenigde Nasies se Menslike ontwikkelingsindeks (MOI) is Chili tans dié land met die hoogste lewensgehalte in Latyns-Amerika. Chili is een van die belangrikste koperprodusente ter wêreld, ’n beduidende uitvoerder van wyn en ook een van Suid-Afrika se grootste mededingers op die internasionale vrugtemark.

Etimologie

wysig
 
Almagro se ekspedisie suid van Peru na Chili in 1535 en 1536
 
Kaart van Chili deur Cornelius van Wytfliet in 1597

Die herkoms van die woord Chili is nog steeds onduidelik. Volgens die 17de eeuse Spaanse kroniekskrywer Diego de Rosales,[11] het die Inkas die vallei van Aconcagua “Chili” deur die afleiding van ’n Picunche-stamhoof (“cacique”) se naam Tili genoem, wie die gebied tydens die verowering deur die Inkas beheers het.[12][13] ’n Ander teorie verwys na die ooreenkoms van Aconcagua se vallei met dié van die Casmarivier in Peru, waar ’n dorp en ’n vallei met die naam chili geleë was.[13]

Ander teorieë beweer dat Chili se naam afgelei is van ’n inheemse Amerikaanse woord wat óf “einde van die aarde” óf “seemeeue” kon beteken;[14] van die Mapuche-woord chilli wat kon beteken “waar die land eindig”[15] of van die Quechua-woord chiri, “koud”[16] of tchili, wat óf “sneeu”[16][17] óf “die diepste punt van die aarde” beteken.[18] Nog ’n oorsprong word toegeskryf aan chilli, die onomatopoeise cheele-cheele — die Mapuche se nabootsing van die gekweel van ’n voël wat plaaslik bekend staan as trile.[15][19]

Die Spaanse conquistadores het die naam van die Inkas gehoor en die min oorlewendes van Diego de Almagro se eerste Spaanse ekspedisie suid van Peru in 1535 en 1536 het hulself die “manne van Chili” genoem.[15] Uiteindelik is Almagro gekrediteer met die universalisasie van die naam Chili, na die sodanige benaming van die Mapocho-vallei.[13] Die ouer spelling “Chili” is in Engels gebruik tot ten minste 1900 voordat dit deur “Chile” vervang is.[20] In Afrikaans en Nederlands het die naam Chili gebruiklik gebly.

Geskiedenis

wysig

Vroeë geskiedenis

wysig
 
Tulor-nedersetting (800 v.C. tot 1100 n.C.) van die Atacameños in die noorde van Chili
 
Cerro Grande de La Compañía het een van die mees suidelike vestings van die Inka-ryk gehuisves

Die oudste spore van menslike vestigings is meer as 18 500 jaar oud en is in Monte Verde gevind.[21] Dit is in die suidelike Sentraal-Chili suidwes van Puerto Montt geleë en hoort tot die oudste menslike nedersettings op die Amerikaanse vasteland wat ooit gevind is.

In oases binne die Atacamawoestyn van Suid-Peru en Noord-Chili het tussen 8000 en 2000 v.C. die Chinchorro-kultuur bestaan, ’n jagter-versamelaar-volk wat veral vir hul mummies bekend staan. Omtrent 2000 v.C. het in die noorde landbou en mak maak van vee opgekom. Omtrent 600 n.C. is die Paaseiland deur Polinesiese volke bevolk wat ná sowat 400 jaar hul bloeitydperk beleef en die bekende moai opgerig het.

Vanaf 1493 tot 1527 het die noorde van die huidige Chili aan die Inka-ryk behoort. Die Mapuche het baie pogings wat die Inkas onderneem het om die gebied te verower, ten spyte van hul gebrek aan staatsorganisasie, suksesvol weerstaan.[22] Hulle het teen Sapa Inka Tupac Yupanqui en sy weermag geveg. Die gevolg van die bloedige drie-dae-konfrontasie wat as die “Slag van die Maule” bekend staan, was dat die Inka se verowering van Chileense gebiede aan die Maule-rivier geëindig het.[23]

Die Spaanse koloniale bewind

wysig
 
Pedro de Valdivia, die eerste koninklike goewerneur van Chili (1540–1547)
 
Pedro de Valdivia stig Santiago de Chile – skildery deur Pedro Lira in 1889
 
Die Arauco-oorlog. Die skildery toon ’n vrou wat tydens ’n malón deur Mapuche ontvoer word
 
Lautaro, leier van die Mapuche (1553–1557)
 
Chileense patriotte – skildery deur Johann Moritz Rugendas

Nadat Christophorus Columbus die Amerikas in 1492 vir Spanje ontdek het, het die Europese verkenning en verowering van die twee kontinente begin. In 1520 het die Portugese ontdekkingsreisiger Ferdinand Magellaan in diens van Spanje die Straat van Magellaan tydens sy omseiling van die wêreld ontdek. Die naaste Europeërs, wat die gebied van Chili bereik het, was Diego de Almagro el Mozo, ’n Spaanse conquistador en mededinger van Francisco Pizarro, en sy gevolgskap. Hulle het in 1535 vanaf Peru vertrek op soek na goud in die suide, maar is deur die inheemse bevolking teruggedryf. Die eerste blywende Europese nedersetting, Santiago de Chile, is op 12 Februarie 1541 deur Pedro de Valdivia gestig. Sedert 1542 het Chili deel uitgemaak van die Vise-Koninkryk Peru.[23]

Hoewel die Spanjaarde nie die omvattende goud- en silwer-rykdom waarna hulle gesoek het gevind het nie, het hulle die landbou-potensiaal van Chili se sentrale vallei ontdek. Dus het Chili ’n belangrike verskaffingsvennoot van landbougoedere vir ander Spaanse kolonies geword.[24]

Die Spanjaarde kon danksy die weerstand van die Mapuche-bevolking nie die suidelike gebiede verower nie. Die konflik, wat as die Arauco-oorlog bekend staan, was ’n lang stryd, waarin vreedsame fases met skermutselinge gewissel het. Dit het ’n aanlopende Spaanse kolonisasie van die suide verhoed, aangesien nedersettings en vestings kort ná hul stigting weer deur die inheemse bevolking verwoes is. Een van die bekendste Mapuche-leiers tydens die Arauco-oorlog was Galvarino. Vanaf 1602 het die Bío Bío-rivier de facto die suidelike grens van die Spaanse kolonie gevorm. Die suksesvolle weerstand deur die Mapuche het die Spanjaarde in 1641 gedwing om hulle onafhanklikheid in die verdrag van Quillín te erken. Daarmee het die Bio Bío-rivier die noordelike grens van die Mapuche-staat geword en die Mapuche die enigste inheemse bevolking van Latyns-Amerika wat in hul eie landgebied geregeer het. Hoewel daar dan ook herhaaldelik onsuksesvolle pogings onderneem is om die gebied te verower, het die grensverloop tot die einde van die koloniale heerskappy bestaan. Eers onder president José Joaquín Pérez, wat in 1861 die “vreedsame sluiting van Araukanië” begin het, het die onafhanklike Republiek Chili die suidelike gebied in 1883 verower.

Benewens die stryd teen die inheemse bevolking het ernstige aardbewings, tsoenamis en vulkaniese uitbarstings ook die ontwikkeling van dié land belemmer. Baie stede is heeltemal vernietig, soos Concepción in 1570 en Valdivia in 1575. Die Chileense kusstede is tydens die 16de en 17de eeue blootgestel aan gereelde aanvalle deur Engelse seerowers; onder andere het Francis Drake in 1578 Valparaíso verower en ’n skip vol Chileense wyn gekaap.

In 1609 is die Kapiteinsgeneraliteit Chili gestig wat in afhanklikheid van die Vise-Koninkryk Peru gestaan het. In 1778 het Chili ’n soewereine Kapiteinsgeneraliteit met handelsvryheid binne die Spaanse Koninkryk geword.

Die 19de eeu

wysig
 
Die vier stigters van die Chileense Republiek (v.l.n.r.): José Miguel Carrera, Bernardo O’Higgins, José de San Martín en Diego Portales
 
Argentynse en Chileense troepe onder José de San Martín tydens die slag van Chacabuco op 12 Februarie 1817
 
Proklamasie en sweer van die onafhanklikheid van Chili – skildery deur Pedro Subercaseaux Errázuriz in 1945
 
Fiestas Patrias van Chile, 1854
 
Die Esmeralda sink tydens die seeslag voor Iquique gedurende die Salpeteroorlog op 21 Mei 1879
 
Die grensverloop tussen Peru, Bolivië en Chili voor en na die Salpeteroorlog van 1879. Die geskakeerde streke behoort nou aan Chili en Argentinië
 
Die Chileense vloot se aanval op Valparaíso tydens die Chileense burgeroorlog van 1891

Nadat die Spaanse vaderland tydens die Napoleontiese Oorloë deur Frankryk beset is en Napoleon sy broer Josef Bonaparte in 1808 as koning van Spanje aangestel het, het Chili na onafhanklikheid begin streef. Op 18 September 1810 is ’n junta gevorm, wat sy lojaliteit met Ferdinand VII, die afgesette monarg van Spanje, verklaar en ’n outonome republiek binne die Spaanse Ryk geproklameer het. Hierdie datum word as die begin van onafhanklikheidswording in Chili gevier.

As gevolg van hierdie ontwikkeling het die beweging vir volle onafhanklikheid onder leierskap van José Miguel Carrera (een van die mees bekende patriotte) en sy twee broers Juan José en Luis Carrera wyer steun ervaar. Spaanse pogings om sy beheer oor sy koloniale ryk in die Amerikas tydens die Reconquista weer in te stel het tot ’n uitgerekte stryd gelei, insluitend binnegevegte onder Bernardo O’Higgins, wat Carrera se leierskap bevraagteken het.

Die afwisselende oorlogvoering het voortgeduur tot 1817. Terwyl Carrera in Argentynse ballingskap was, het O’Higgins en die anti-Carrera kohort José de San Martín, held van die Argentynse Onafhanklikheidsoorlog, ’n weermag gelei wat die Andes oorsteek en die rojaliste in Chili verslaan het. Op 12 Februarie 1818 is Chili as ’n onafhanklike republiek geproklameer.

Met die patriotte se neerlaag in die slag van Rancagua op 1/2 Oktober 1814 het Spanje weer die mag in Chili oorgeneem, maar in die slag van Chacabuco tussen 12 en 14 Februarie 1817 het ’n Argentyns-Chileense weermag onder generaal José de San Martín die Spanjaarde verslaan. Met die slag van Maipú op 5 April 1818 is die Spaanse heerskappy teindelik beëindig. San Martín het ten gunste van Bernardo O'Higgins afstand van sy presidentskap gedoen. Spanje het die onafhanklikheid van Chili eers op 24 April 1844 amptelik erken.

Die politieke opstand het min sosiale veranderinge gebring en die 19de eeuse Chileense gemeenskap het die essensie van die gestratifiseerde koloniale sosiale struktuur bewaar wat grootliks beïnvloed is deur die regerende klas en die Rooms-Katolieke Kerk. Die bedanking en selfballingskap van generaal O’Higgins in 1823 het nie ’n einde aan die politieke binnegevegte gebring nie. Die burgerlike konflik met fokus hoofsaaklik op die kwessies van antiklerikalisme en regionalisme het voortbestaan. Hierdie gebeure het tot die Chileense burgeroorlog van 1829–1830 tussen konserwatiewe Pelucones en die liberaalgesinde Pipiolos gelei. Dié konflik is beëindig met die nederlaag van die liberale kragte en die goedkeuring van ’n nuwe grondwet in 1833 wat van krag sou bly tot in 1925.

Vanaf 1836 tot 1839 het die Peru-Boliviaanse Konfederasieoorlog teen Bolivië en Peru plaasgevind wat deur die Argentyns-Chileense alliansie gewen is. Ná die oorlog is die Peru-Boliviaanse Konfederasie ontbind en Peru moes sy skuldlas vir die Chileense ondersteuning tydens die onafhanklikheidsoorlog teen Spanje betaal.

Ná die opkoms van liberale burgerregtebewegings en geïnspireer deur die Europese Rewolusies van 1848 het die Chileense Rewolusie in April 1851 uitgebreek, toe die liberale gepoog het om die konserwatiewe regering onder president Manuel Montt omver te werp en die Chileense Grondwet van 1833 af te skaf. Ná verskeie gevegte en beleërings teen die einde van Desember 1851 het regeringsmagte die opstand eindelik onderdruk.

Op 17 September 1865 het Chili oorlog teen Spanje verklaar, nadat Spanje gepoog het om met militêre ingryping groter invloed in Peru te verkry. Tydens die Spaans-Suid-Amerikaanse oorlog het die seeslae van Papudo en van Abtao by die Chiloé-eiland plaasgevind. Op 5 Desember 1865 het Peru ’n alliansie met Chili gesluit om teen die gemeenskaplike vyand te veg. Die Spanjaarde het op 31 Maart 1866 die hawestad Valparaíso massief gebombardeer, maar die konflik met Spanje kon eers tydens die verdrae van 1871 en 1883 finaal opgelos word.

Tydens die 19de eeu is daar ’n toenemende emigrasie van nie-Spaanse Europeërs ná Chili, waaronder Duitsers, wie se spore veral in die suidelike en sentrale deel van dié land nog gesien kan word (Valdivia, Osorno, Puerto Montt, Puerto Varas, Frutillar, Puerto Natales).

Tydens die Salpeteroorlog vanaf 1879 tot 1884 het Chili die Atacamawoestyn, destyds deel van Bolivië en Peru, Lima en Peru se kuslyn beset. In die vredesverdrag van 1904 het Bolivië sy vrye toegang tot die Stille Oseaan aan Chili oorhandig. In die verowerde gebiede is later groot koperneerslae gevind: Chuquicamata, die grootste kopermyn ter wêreld, is in dié gebied geleë. Peru het in die verdrag van Ancón die huidige gebiede van Arica, Parinacota en Tarapacá as ’n vergoeding aan Chili oorhandig.

Politieke verskille tussen die destydse president van Chili, José Manuel Balmaceda, en die Chileense kongres in Januarie het tot die uitbreek van die Chileense burgeroorlog van 1891 gelei. Dié oorlog het twee kampe gehad: aan die een kant die Chileense weermag, wat die president ondersteun het, en aan die ander kant die Chileense vloot, wat die kongres ondersteun het. Nadat die Chileense vloot die weermag verslaan het, het president Balmaceda selfmoord gepleeg.

Ondanks die grensverdrag van 1881 met Argentinië het die grensgeskil in 1893 vererger, omdat die kontrak die Andes as grens vermeld het: Die grenslyn verloop “oor die hoogste berge wat die waterskeiding vorm”. Op sommige gebiede het hierdie definisie tot omstrede resultate gelei. In die noorde het Bolivië met Argentinië ’n deel van die Puna teen Tarija geruil, nadat Chili die Puna-streek in die Salpeteroorlog beset het. ’n Wapenwedloop het tussen Chili en Argentinië begin. Slegs deur ’n arbitrasieproses kon die grenskonflik in 1902 beëindig word. Patagonië en Vuurland is opnuut verdeel, waarby Chili 54 000 km² en Argentinië 40 000 km² ontvang het. Die grensgeskil met Bolivië is in 1904 in ’n vredesverdrag finaal beëindig. Hierdie ooreenkoms is volgens internasionale reg bindend, maar word gedeeltelik deur Bolivië, wat toegang tot die Stille Oseaan eis, bevraagteken.[25][26]

Die 20ste eeu

wysig
 
Augusto Pinochet, diktator tussen 1973 en 1990
 
Italiaanse immigrante in Capitan Pastene in Suid-Chili in 1910
 
Die Beagle-kanaal tussen Argentinië en Chili
 
Salvador Allende, president vanaf 1970 tot 1973
 
Kaart van die Beagle-kanaal met die huidige grensverloop

Chili het tydens die Eerste Wêreldoorlog neutraal gebly, maar die binnelandse situasie was nog steeds onstabiel. Net twee seeslagte het tydens die Groot Oorlog voor die Chileense kus plaasgevind, waaraan Chili nie deelgeneem het nie: Die Slag van Coronel op 1 November 1914 en die Slag van Más a Tierra op 14 Maart 1915; albei tussen die vlotte van die Verenigde Koninkryk en die Duitse Keiserryk. President Arturo Alessandri is in 1924 deur ’n militêre staatsgreep afgesit. Toe in 1925 ’n nuwe grondwet bekend gestel is, het hy in Maart 1926 egter die mag weer oorgeneem. Tot 1932 kon Carlos Ibáñez del Campo dié land met diktatoriese middels die langste tydperk beheers. In 1932 is die grondwetlike orde herstel en die Radikale Party het in die volgende 20 jaar die sterkste politiese krag geword.

Chili is deur die Groot Depressie van 1929/30 swaar geskud. Die pryse vir die belangrikste uitvoerprodukte koper en salpeter het dramaties getuimel. Vanaf die 1930’s het ’n stadige herstel in dié land plaasgevind wat in 1938 deur ’n staatsgreeppoging deur die Nasionaal-Sosialistiese Beweging van Chili en die daaropvolgende slagting onderbreek is.

Die langste tyd van die Tweede Wêreldoorlog het Chili uit oorweging vir die talle Duits-Chilene neutraal gebly, maar in 1944 het president Juan Antonio Ríos Morales besluit om aan die kant van die Geallieerdes die oorlog toe te tree. Die invloed op die oorlog was nie juis veel nie.

Op 24 Oktober 1945 het Chili ’n stigterslid van die Verenigde Nasies geword,[27] op 31 Desember 1945 ’n lidland van die Internasionale Monetêre Fonds[28] en die Wêreldbank,[29] en op 30 April 1948 ’n stigterslid van die Organisasie van Amerikaanse Lande.[30]

Op 22 Mei 1960 is Chili deur die sterkste aardbewing, wat nog ooit waargeneem is, geskud. Dit het tot ’n reusetsoenami gelei wat groot dele van die kus verwoes het en die lewens van meer as 1 655 mense geëis het.

Vanaf 30 Mei tot en met 17 Junie 1962 het Chili as gasheer van die 7de FIFA Sokker-Wêreldbekertoernooi opgetree wat deur Brasilië gewen is.

In 1969 het Chili ’n stigtingslid van die Andesgemeenskap geword, maar het dit in 1976 weer verlaat en is tans ’n geassosieerde lid.

Danksy die tydelike ondersteuning van die Christelik-Demokratiese Party het Chili in 1970 die eerste land in Latyns-Amerika geword, waar ’n marxistiese politikus, Salvador Allende, demokraties as staatshoof verkies is. Ná Kuba was Chili wel die tweede land in die Amerikas onder ’n sosialistiese regering. Dit het gelyk asof die sogenaamde domino-effek, wat in 1954 deur die Amerikaanse president Dwight D. Eisenhower opgestel is, bevestig word.[31]

Allende het voortgegaan met die politieke, ekonomiese en sosiale hervormings van sy Christelik-Demokratiese voorganger Eduardo Frei, wat die kopermynbou genasionaliseer en landhervormings begin het, maar uiteindelik het sy pogings om sosialistiese hervormings op ’n vreedsame manier deur te voer tot ekonomiese en politieke chaos gelei. Ná drie jaar is Allende se bewind op 11 September 1973 in ’n bloedige staatsgreep omvergewerp en hy het aansluitend selfmoord gepleeg. Hierdie staatsgreep is tydens Richard Nixon se presidentskap deur die Verenigde State se buitelandse intelligensiediens Central Intelligence Agency in ’n groot mate ondersteun.[32]

Tydens Pinochet se bewind het duisende menseregteskendings soos marteling, sluipmoorde en ’n onbekende aantal mense wat verdwyn het (Desaparecidos), plaasgevind. Veral opposisiepolitici en aanhangers van Allende is in konsentrasiekampe aangehou en in die Estadio Nacional de Chile in Santiago de Chile vermoor. In teenstelling hiermee is die liberale ekonomiese strukturele hervormings onder Pinochet hoofsaaklik deur ekonomiese kenners van die Verenigde State ondersteun.

In Desember 1978 het die Beagle-konflik tot groot spanning met Argentinië gelei. Op 22 Desember het Argentinië tydens Operasie Soberanía met ’n inval op die vastelandse Chili en die drie onbewoonde eilande Lennox, Picton en Nueva begin. Nadat die Argentynse junta tot ’n bemiddeling deur pous Johannes Paulus II ingestem het, is die inval ná ’n paar ure gestop.

Op 11 September 1980 is ’n nuwe grondwet in ’n omstrede volkstemming aangeneem en generaal Pinochet het vir ’n termyn van agt jaar die president van die republiek geword. Nadat Pinochet die oppergesag oor dié land verkry het, het ’n paar honderd Chileense rewolusionêre by die Sandinistiese weermag in Nicaragua, guerrilla-magte in Argentinië of oefenkampe in Kuba, Oos-Europa en Noord-Afrika aangesluit.

Tydens die Falklandoorlog van 1982 het Chili die Verenigde Koninkryk teen Argentinië ondersteun[33] en ná die Argentynse neerlaag is die vriendskap- en vredesverdrag in 1984 tussen Chili en Argentinië onderteken. In 1988 het 55% van die Chilene in ’n referendum teen ’n verdere ampstermyn van Pinochet gestem. Chili was tot in 1990, toe die eerste vrye verkiesings gehou is, onder die militêre bewind van generaal Augusto Pinochet.

In November 1994 het dié land by die APEC aangesluit.[34] Op 1 Januarie 1995 het Chili ’n stigterslid van die Wêreldhandelsorganisasie geword.[35]

Die 21ste eeu

wysig
 
Los 33 poseer saam met die destydse Chileense president Sebastián Piñera en die eerste dame Cecilia Morel in die presidensiële paleis op 24 Oktober 2010
 
Die destyds vyf demokraties verkose Chileense presidente sedert 1990 (v.l.n.r.): Ricardo Lagos (2000–2006), Michelle Bachelet (2006–2010 en 2014–2018), Sebastián Piñera (2010–2014 en 2018–2022), Patricio Aylwin (1990–1994) en Eduardo Frei Ruiz-Tagle (1994–2000) tydens die 200-jaar-viering van Chili se onafhanklikheid in 2010

Op 23 Mei 2008 was Chili ’n stigterslid van die Unie van Suid-Amerikaanse Nasies en op 23 Februarie 2010 van die Gemeenskap van Latyns-Amerikaanse en Karibiese Lande. Op 27 Februarie 2010 het ’n sterk aardbewing groot dele van die infrastruktuur in die suide van dié land vernietig en tot ’n tsoenami gelei wat die lewe van meer as 500 mense geëis het.[36] Op 7 Mei 2010 het Chili by die OESO aangesluit en sodoende ná Meksiko die tweede Latyns-Amerikaanse lidland van dié organisasie geword.[37]

Chili het wêreldwye simpatie ontvang vir die suksesvolle redding van 33 vasgekeerde mynwerkers (Los 33, letterlik “Die 33”) in 2010. Op 5 Augustus 2010 het die toegangstonnel van die San Jose koper- en goudmyn in die Atacamawoestyn, naby Copiapó in die noorde van Chili, ingestort en 33 mans 700 meter onder die grond vasgekeer. ’n Reddingspoging is deur die Chileense regering van stapel gestuur; die mynwerkers is 17 dae later opgespoor. Al 33 mans is op 13 Oktober 2010 binne 24 uur na die oppervlak gebring, ’n moeisame taak wat op televisie oor die hele wêreld uitgesaai is.[38]

Op 16 September 2015 het ’n sterk aardbewing by Illapel wat 8,3 op die moment-magnitude-skaal gemeet het ’n tsoenami veroorsaak en die lewe van 12 mense geëis. Daar was binne ’n kort tydjie ’n tweede aardbewing wat meer as 8,0 op die moment-magnitude-skaal gemeet het ná die een op 1 April 2014 met 8,2 naby Iquique.

In 2019/20 is landswye protes in reaksie op die Santiago-moltrein se verhoogde vervoerkoste, die toenemende lewenskoste, privatisering en die toenemende ongelykheid in dié land aangeteken.[39] Op 15 November het die meeste politieke partye in die nasionale vergadering ’n ooreenkoms onderteken vir ’n nasionale referendum in April 2020 vir die opstel van ’n nuwe grondwet, wat later weens die wêreldwye Covid-19-pandemie na Oktober uitgestel is.[40] Op 25 Oktober 2020 het 78,28% van die Chilene ten gunste van ’n nuwe grondwet gestem, terwyl 21,7% dié voorstel verwerp het. Die kiesersopkoms was 51%. Tussen 15 en 16 Mei 2021 is ’n verkiesing vir die Grondwetlike Konvensie gehou.[41]

Op 19 Desember 2021 is die kandidaat van die linkse koalisie, die 35-jaarige Gabriel Boric, as Chili se nuwe president verkies.[42] Hy is op 11 Maart 2022 as opvolger van Sebastián Piñera ingehuldig en het sodoende dié land se jongste president nog geword.[43] Van Gabriel Boric se 24-kabinetslede is 14 vroue.[44]

Geografie

wysig
 
Kaart van die drie gebiede waarin die Chileense grondgebied verdeel word:

   Vastelandse Chili

   Eilandse Chili

   Antarktiese Chili

 
Die Atacamawoestyn in die noorde van Chili word as die droogste woestyn op aarde beskou
 
Die Chileense bergpiek van Ojos del Salado soos vanaf die Argentynse s’n gesien. Ojos del Salado is die hoogste vulkaan ter wêreld asook die hoogste berg in Chili

Chili strek op die Suid-Amerikaanse kontinent oor ’n lengte van 4 275 km in ’n noord-na-suidrigting langs die Andes en die kus van die Stille Oseaan (saam met die Antarktiese deel meer as 8 000 km), terwyl dié land gemiddeld net 180 km wyd is. Die nouste stuk op die vasteland is 90 km en die wydste stuk 440 km breed. Die kus word in die suide deur fjorde, inlate, kanale, draai skiereilande en eilande, waarvan Chiloé-eiland die grootste is, oorheers, en strek tot die Straat van Magellaan wat Vuurland (Tierra del Fuego) van die Patagoniese vasteland skei. Die ylbevolkte noorde van dié land word gekenmerk deur die Atacamawoestyn, met die toerisme-aantreklikheid Valle de la Luna. Dié ylbevolkte woestyn se droë klimaat is geskik vir sterrekundige instellings soos die Paranal-sterrewag, wat aan die Europese Suidelike Sterrewag behoort.

As gevolg van sy lengte is Chili een van die langste lande ter wêreld wat in ’n noord-suidrigting strek en die mees suidelike land op ’n vasteland geleë.[45] Aan die Straat van Magellaan teenoor Vuurland is Punta Arenas geleë wat soms as die suidelikste stad ter wêreld beskou word en net suid van Vuurland is Kaap Hoorn geleë, die suidelikste punt van Suid-Amerika, waar die Atlantiese Oseaan en die Stille Oseaan ontmoet.

Die totale lengte van die grenslyn is 6 329 km, waarvan 3 141 km die gemeenskaplike grens met Argentinië in die ooste vorm. Die Argentyns-Chileense grens is die langste een in Suid-Amerika en die derde langste ter wêreld ná dié tussen Kanada en die Verenigde State asook dié tussen Kasakstan en Rusland. In die noorde word Chili deur Peru (160 km) en in die noordooste deur Bolivië (861 km) begrens.

Die eilande wat onder die beheer van Chili val sluit in die afgeleë Paaseiland in die Stille Oseaan, sowat 3 526 km wes van die Chileense vasteland, asook die Sala y Gómez-, Robinson Crusoe- en die Juan Fernández-eilande. Die Paaseiland het saam met die Sala y Gómez-eiland in 1888 onder Chileense beheer gekom.

Die grootste metropolitaanse gebied vorm deel van die hoofstad Santiago de Chile, waar 40% van Chili se bevolking saamgetrek is. Ander groot stede sluit in Valparaíso, Concepción, La Serena, Antofagasta en Temuco.

Streke

wysig

Chili bestaan uit 15 streke, 54 provinsies en 346 distrikte. Chili maak daarnaas ook aanspraak op ’n gedeelte van Antarktika (Antártica Chilena), alhoewel hierdie vasteland algemeen as supranasionaal en besit van die wêreldgemeenskap beskou word.

Streke van Chili
Nommer Streek Hoofstad Oppervlakte (km²) Bevolking Administratiewe kaart
XV   Arica en Parinacota Arica 16 873,3 213 816
 
Administratiewe kaart van Chili
I   Tarapacá Iquique 42 225,8 300 021
II   Antofagasta Antofagasta 126 049,1 547 463
III   Atacama Copiapó 75 176,2 292 054
IV   Coquimbo La Serena 40 579,9 707 654
V   Valparaíso Valparaíso 16 396,1 1 734 917
RM   Metropolitana de Santiago Santiago 15 403,2 6 685 685
VI   Libertador General Bernardo O'Higgins Rancagua 16 387,0 877 784
VII   Maule Talca 30 296,1 968 336
VIII   Biobío Concepción 37 068,7 1 971 998
IX   La Araucanía Temuco 31 842,3 913 065
XIV   Los Ríos Valdivia 18 429,5 364 592
X   Los Lagos Puerto Montt 48 583,6 798 141
XI   Aysén del General Carlos Ibáñez del Campo Coyhaique 108 494,4 99 609
XII   Magallanes y Antártica Chilena(1) Punta Arenas 132 297,2 159 468
Chili Santiago 756 102,4 16 634 603
(1) insluitend Antártica Chilena, met ’n totale oppervlakte van 1 382 554,8 km²

Metropolitaanse gebiede

wysig
Die grootste Metropolitaanse gebiede van Chili (Sensus van 2012)

 
Gran Santiago  
Gran Valparaíso

Nommer Naam Streek Bevolking Nommer Naam Streek Bevolking

 
Gran Concepción  
Gran La Serena

1 Gran Santiago RM 6 683 852 6 Gran Temuco IX 339 664
2 Gran Valparaíso V 930 220 7 Gran Iquique I 278 251
3 Gran Concepción VIII 922 491 8 Gran Rancagua VI 276 527
4 Gran La Serena IV 412 586 9 Puerto Montt X 266 060
5 Antofagasta II 346 126 10 Chillán XV 204 180

Klimaat

wysig

Chili se klimaatsones strek vanaf die wêreld se droogste woestyn in die noorde oor Mediterreense klimaat in die sentrum, vogtige subtropiese klimaat op Paaseiland tot Oseaniese klimaat, insluitende bergtoendra en gletsers in die ooste en suide.[10] Volgens die Köppen-stelsel huisves Chili binne sy grense minstens sewe groot klimatiese subtipes. In die meeste van dié land kom vier seisoene voor: somer (Desember tot Februarie), herfs (Maart tot Mei), winter (Junie tot Augustus) en lente (September tot November).

Flora en fauna

wysig
 
’n Andeskondor in die Chileense Andes
 
Die Chileense wasklok is die nasionale bloom van Chili
 
Magellaanpikkewynne naby Punta Arenas
 
’n Chileense heuningpalm

Weens sy enorme uitbreiding van meer as 4000 km beskik Chili oor ’n groot aantal biome. In die noorde is die Atacamawoestyn geleë: die droogste gebied op aarde. Hier groei veral plante soos kaktusse (Cactaceae) en sukkulente. Ander plante kan net in die Andes of langs die kus groei. Elke paar jaar word die Atacamawoestyn ná sterk reënval vir ’n paar dae deur miljoene blomme oortrek en staan dan as Bloeiende Atacamawoestyn (Desierto Florido) bekend. Langs die koue kuslyn van Noord-Chili hou Humboldt-pikkewyne (Spheniscus humboldti), pelikane (Pelecanus) en Patagoniese seeleeue (Otaria flavescens).

Verder suid sluit die steppe met droë grasland aan wat veral plante soos Yareta (Azorella compacta) en Boldo-struike (Peumus boldus), asook diere soos guanacos (Lama guanicoe) huisves. Binne die kusgebergtes en die Andes groei miswoude, waar boomvarings (Cyatheales) voorkom. Hier leef veral vicuñas (Vicugna vicugna) en Andesherte (Hippocamelus). Die Andeshert word saam met die Andeskondor (Vultur gryphus) op die Chileense wapen vertoon. Daarbenewens kom hier ook chinchillas en poemas (Puma concolor) voor. In die woude leef veral Hertagtiges (Cervidae), Chileense woudkatte (Leopardus guigna), vosse en kolibries (Trochilidae).

Die Andeskondor is een van die grootste voëls ter wêreld en Chili se nasionale voël. Hy is byna oor die hele gebied van Chili versprei. In Sentraal-Chili groei bome soos die heuningpalm (Jubaea chilensis) en Araucariaceae. Flaminke (Phoenicopteridae) kom veral aan die sentrale soutmere voor.

In Suid-Chili kom gematigde reënwoude voor, waar bome soos sipresse (Cupressus), dennebome (Pinus), lorke (Larix), populierbome (Populus) en Antarktiese skynbeuke (Nothofagus antarctica) groei. Hier leef veral diere soos die Patagoniese seeleeue en Magellaanpikkewynne (Spheniscus magellanicus).

Patagonië bestaan uit uitgestrekte steppes en halfwoestyne, aan die suidwestelike kus kom die sogenaamde Magellaanse Tundra voor. Groot dele van die streke Aisén en Magallanes is met ys bedek, sodat daar geen plantegroei meer gevind kan word nie.

Vuurland word deur groot moerasse gekenmerk. Hier groei net ’n paar bome soos die Lenga-Suidbeuke (Nothofagus pumilio), Magellan-Suidbeuke (Nothofagus betuloides) en Coihue-Suidbeuke (Nothofagus dombeyi). In die droë suide van Vuurland leef uiles (Strigiformes), Magellaanvosse (Lycalopex culpaeus) en Darwin se nandoes (Rhea darwinii).

Politiek

wysig

Uitvoerende gesag

wysig
 
Gabriel Boric, die huidige president van Chili
 
Vlag en grondwet van Chili

Volgens die grondwet van 1980 is Chili ’n unitêre presidensiële grondwetlike republiek met die president as regeringshoof en hoogste verteenwoordiger van dié staat. Dié huidige grondwet is in 1980 onder Augusto Pinochet se diktatorskap uitgewerk en in ’n omstrede referendum op 11 September 1980, wat nie demokratiese vereistes voldoen het nie, goedgekeur. Sedertdien is dié grondwet verskeie kere verander, die laaste keer in 2005, waar Pinochet se laaste ondemokratiese verskynsels verwyder is. Onder andere is die posisies van aangestelde senatore en senatore vir die lewe asook die president se reg om die hoofbevelvoerders van die gewapende magte te onttrek verwyder en die president se ampstermyn van ses tot vier jaar verkort.[46] Die Palacio de La Moneda huisves die setel van die Chileense president.

Die Chileense president word vir ’n ampstermyn van vier jaar verkies, waarby ’n tweede ampstermyn moontlik is, maar nie onmiddellik daaropvolgend nie. Dié president is verantwoordelik vir beide die regering en die staatsadministrasie. Dié president, volgens die Amerikaanse model gelyktydig eerste minister, benoem sy regering wat uit ministers, ondersekretarisse, streeksintendante (een vir elke streek) en provinsiale goewerneurs (een vir elke provinsie) bestaan. Dié president kan dekrete uitvaardig wat deur die wet bekragtig word. Daarbenewens kan hy die opperbevelhebber van die gewapende magte benoem.

Sien ook: Chileense Lugmag

Wetgewende gesag

wysig
 
Die nasionale kongres se setel in Valparaíso
 
President Sebastián Piñera (2010–2014 en 2018–2022) spreek die Chileense parlement toe

Die nasionale kongres (Congreso Nacional) bestaan uit twee kamers: die huis van afgevaardigdes (Cámara de Diputados) met 120 lede en die senaat (Senado) met 38 senatore. Senatore dien vir agt jaar met gesteierde terme, terwyl afgevaardigdes elke vier jaar verkies word. Beide die afgevaardigdes en die senatore word direk deur die bevolking verkies.

Vir die afgevaardigdes se verkiesings bestaan Chili uit 60 kiesafdelings, waar elke vier jaar twee afgevaardigdes gekies word. Die eerste geplaaste partyalliansie stuur beide afgevaardigdes, wanneer dit twee keer soveel stemme as die opposisie se koalisie bereik. Hierdie binomiale kiesstelsel verhoed dat kleiner partye tot die parlement verkies word.

Die verkose senatore is van 19 kiesafdelings afkomstig. Elk van die twaalf streke en die hoofstad vorm ten minste een kiesafdeling. Die streke V, VII, VIII, IX, X en die hoofstad word verdeel in twee kiesafdelings. Elke vier jaar word die helfte van die senatore vir ’n termyn van agt jaar verkies.

Regsprekende gesag

wysig
 
Die Grondwetlike Hof van Chili
 
Die Hooggeregshof se setel in Santiago de Chile

Die Hooggeregshof van Chili is die Corte Suprema de Chile, ’n kollegiale hof bestaande uit 21 regters. Die regters word deur die regters van die Hooggeregshof genomineer en deur die president vir die lewe aangestel. Onder die Hooggeregshof is die Appèlhof gevestig. Daarbenewens beskik Chili oor 17 plaaslike appèlhowe.

As gevolg van juridiese hervormings volgens die Amerikaanse model in Junie 2005 is die take van die aanklaer (staatsaanklaer) en die regter geskei. As deel van hierdie hervorming word verhore nou in die openbaar en mondeling uitgevoer, in plaas van die vorige skriftelike uitvoering. Verweerders met ’n lae inkomste kan ’n openbare verdediger in diens neem. Vir hierdie nuwe juridiese hervormings is 300 nuwe hofgeboue in talle Chileense stede landwyd opgerig.[47]

Die Grondwetlike Hof (Tribunal Constitucional) is verantwoordelik vir die monitering van die parlement se wette op grondwetlikheid.

Buitelandse beleid

wysig
 
Buitelandse betrekkinge van Chili:

   Chili

   Lande met diplomatieke betrekkinge en Chileense ambassade in die land

   Lande met diplomatieke betrekkinge en ’n ambassade in Chili, maar geen Chileense ambassade

   Lande met diplomatieke betrekkinge maar sonder ambassadeurs

   Lande wat tans geen diplomatieke betrekkinge onderhou nie

 
Die destydse Chileense president Michelle Bachelet tydens ’n staatsbesoek saam met die Meksikaanse president Enrique Peña Nieto in 2015
 
Michelle Bachelet en Dilma Rousseff op 15 Desember 2011

Chili se buitelandse beleid word deur die president se politiek gekenmerk en deur die ministerie van buitelandse sake bestuur. Sedert die vroeë dekades ná sy onafhanklikheid het Chili altyd ’n aktiewe betrokkenheid by buitelandse sake gespeel. Die buitelandse beleid word veral deur die lidmaatskap in internasionale organisasies gekenmerk. Chili is ’n stigtingslid van die Verenigde Nasies, Gemeenskap van Latyns-Amerikaanse en Karibiese Lande, Organisasie van Amerikaanse Lande, Organisasie van Ibero-Amerikaanse Lande, Unie van Suid-Amerikaanse Nasies, OPANAL en die Rio-groep. Daarbenewens het Chili in 1973 by die Beweging van Onverbonde Lande en in 2010 by die Organisasie vir Ekonomiese Samewerking en Ontwikkeling (OESO)[37] aangesluit en is tans ’n geassosieerde lid van die Andesgemeenskap en Mercosur.

Danksy Chili se geassosieerde lidmaatskap by Mercosur kan dié land eie handelsooreenkomste met ander lande sluit. Sulke ooreenkomste is onder andere met die Europese Unie, Japan, Kanada, Meksiko, Nieu-Seeland, Suid-Korea, die Verenigde State en die Volksrepubliek China ondeteken.

Sedert Chili se demokratisering vanaf 1990 het dié land ’n aantal konflikte met Argentinië en Peru opgelos wat die grenslyne by die Beagle-kanaal en die Fitz Roy-massief betref. In teenstelling daarmee is die konflik met Bolivië oor verlore grondgebied uit die Salpeteroorlog nog steeds onopgelos. As gevolg daarvan is Bolivië die enigste land van die Amerikas waarmee Chili geen diplomatiese betrekkinge onderhou nie. Eers ná die redding van 33 mynwerkers in 2010, waaronder daar een Boliviër was, het die presidente van beide lande vir die eerste keer in dekades ontmoet.[23]

Ekonomie

wysig

Algemene oorsig

wysig
 
Chileense (blou) en die gemiddelde Latyns-Amerikaanse (oranje) BBP per kapita (1950–2017)
 
Stadshorison van Santiago de Chile, die ekonomiese sentrum van Chili

Chili is een van Suid-Amerika se mees stabiele en welvarende nasies[10] en voorste Latyns-Amerikaanse land in menslike ontwikkeling, mededingendheid, inkomste per kapita, globalisering, ekonomiese vryheid, en ’n lae persepsie van korrupsie.[48] Hoewel Chili volgens die Gini-koëffisiënt ’n hoë ekonomiese ongelykheid het,[49] is dit naby aan die plaaslike gemiddelde.[50] Sedert Julie 2013 word Chili deur die Wêreldbank as ’n “hoë-inkomste ekonomie” beskou.[51][52][53]

In 2006 het Chili dié land met die hoogste nominale BBP per kapita in Latyns-Amerika geword.[54] Chili het die hoogste graad ekonomiese vryheid in Suid-Amerika (posisie sewe wêreldwyd), vanweë sy onafhanklike en doeltreffende regstelsel en omsigtige openbare finansiële bestuur.[55] In Mei 2010 het Chili die eerste Suid-Amerikaanse land geword wat by die OESO aangesluit het.[37] Belastinginkomste, gesamentlik 20,2% van die BBP in 2013, was die tweede laagste onder die 34 OESO-lande en die laagste in 2010.[56] Chili het ’n ongelykheid-aangepasde menslike ontwikkelingsindeks van 0,661, in vergelyking met 0,662, 0,680 en 0,542 onderskeidelik vir die naburige lande Uruguay, Argentinië en Brasilië. In 2008 het net 2,7% van die bevolking van minder as $ 2 per dag geleef.[57]

Die wêreldwye mededingendheidsverslag vir 2009–2010 beskou Chili as die 30ste mees mededingende land in die wêreld en die eerste in Latyns-Amerika, heelwat hoër as Brasilië (56ste), Meksiko (60ste) en Argentinië (85ste); dit het sedertdien gedaal uit die top 30.[54] Die Wêreldbank se “gemak om sake te doen”-indeks lys Chili as 34ste in die wêreld soos op 2014.[58] Die geprivatiseerde nasionale pensioen-stelsel (AFP) het binnelandse beleggings aangemoedig en het bygedra tot ’n geskatte totale binnelandse spaarkoers van ongeveer 21% van die BBP.

Hulpbronne en produserende bedryf

wysig
 
Chileense wingerde teen die voetheuwels van die Andes
 
Chuquicamata, die grootste oopgroef kopermyn in die wêreld

Die mynbousektor is een van die hoekstene van Chili se ekonomie. As gevolg van langdurige modernisering en beleggings het dié land die grootste kopervervaardiger ter wêreld geword. Chili produseer tans sowat een derde van die wêreldwye koperontginning, wat veral rondom die Atacamawoestyn in Noord-Chili ontgin word. Verdere belangrike mynbouprodukte sluit in goud, silwer, molibdeen, yster en steenkool.

Die wynboubedryf in Chili het ’n lang tradisie en die eerste wingerde in Chili is reeds teen die middel van die 16de eeu deur die Spaanse veroweraars aangelê. Volgens die Voedsel- en Landbouorganisasie is Chili in 2013 met 1 832 000 ton die vyfde grootste wynvervaardiger ná lande soos Frankryk, Italië, die Verenigde State en Spanje. Daarbenewens word in Chili ’n verskeidenheid van landbouprodukte soos druiwe, appels, pere, uie, koring, mielies, hawer, perske, knoffel, aspersies, boontjies, beesvleis, pluimvee, wol, vis en hout verbou.

Sien ook: Wynbou in Chili

Toerismebedryf

wysig
 
Osorno-vulkaan en die Llanquihue-meer naby Puerto Varas
 
Moai in die Rapa Nui Nasionale Park op Paaseiland

Volgens die Wêreldtoerismeorganisasie (WTO) is Chili een van die mees besoekte lande ter wêreld en die agste mees besoekte land in die Amerikas ná die Verenigde State, Meksiko, Kanada, Argentinië, Brasilië, die Dominikaanse Republiek en Puerto Rico.[59] Volgens die Nasionale Diens van Toerisme (Sernatur) besoek twee miljoen mense jaarliks dié land. Die meeste van hierdie besoekers kom van ander lande op die Amerikaanse vasteland, veral Argentinië; gevolg deur ’n groeiende aantal van die Verenigde State, Europa, Brasilië asook Asiate uit Suid-Korea en die Volksrepubliek China.[60]

Chili beskik oor ’n groot verskeidenheid natuurlike landskappe soos die Mars-agtige landskappe van die hiperariede Atacamawoestyn, die gletsergevoede fjorde van Patagonië, die wynlande by die Andes van die sentrale vallei en die oerwoude van die Mere-distrik. Vuurland, Paaseiland en die Juan-Fernández-eilandgroep, insluitende Robinson-Crusoe-eiland, behoort ook tot die groot toeristetrekpleisters.

Dié land beskik oor ses Unesco-wêrelderfenisgebiede: die kerke van Chiloé (2000), die Rapa Nui Nasionale Park (1995), Qhapaq Ñan – die Inka se padstelsel (2014), die Historiese kwart van die hawestad Valparaíso (2003), Humberstone en Santa Laura se salpeterwerke (2005) en Sewell se myndorp (2006).[61][62]

Buitelandse handel

wysig
 
Die eksklusiewe ekonomiese sone van Chili

Chili se vernaamste handelsvennote volgens uitvoer sluit in (2014): die Volksrepubliek China (24,9%), die Verenigde State (12,8%), Japan (9,9%), Brasilië (5,8%) en Suid-Korea (5,5%). Die ses vernaamste handelsvennote volgens invoer is (2014): die Verenigde State (20,3%), die Volksrepubliek China (19,7%), Brasilië (6,5%), Argentinië (5,0%) en Duitsland (4,0%).[63]

Chili het in 2014 goedere ter waarde van $76,98 miljard uitgevoer, terwyl goedere ter waarde van $70,67 miljard ingevoer is. Dié land het daarmee ’n handelsoorskot van $6,31 miljard gehad. Grondstowwe, veral koper (53,6%) en landbouprodukte soos wyn (2,4%), hout en vissery-produkte (4,5%) word hoofsaaklik uitgevoer. Belangrike invoere sluit in masjinerie (21,9%), ru-olie (17,5%), asook voertuigonderdele (16,3%).[63]

Demografie

wysig

Oorsig

wysig
 
Chili se bevolkingsgroei (1820–2050)

Volgens Chili se sensus van 2017 het dié land ’n bevolking van sowat 17 574 003 gehad. Die bevolkingsgroei neem as gevolg van ’n dalende geboortesyfer sedert 1990 af.[64] Daar word verwag dat Chili se bevolking tot 2050 tot sowat 20,2 miljoen sal styg.[65]

Volgens die amptelike skatting van 2016 het Chili ’n bevolking van sowat 17 909 754 gehad. Omstreeks 85% is in stedelike gebiede saamgetrek, waarvan 40% in die metropolitaanse gebied van Santiago de Chile. Die grootste bevolkingspunte volgens die 2012-sensus is Gran Santiago met ’n bevolking van 6 683 852, Gran Valparaíso met 930 220 en Gran Concepción met 922 491.[66]

Chili se bevolkingsgroei word veral deur die lewensverwagting se skerp styging geraak. In 2013 het die Chilene die hoogste lewensverwagting van alle Suid-Amerikaners gehad.[67][48] In 2009 was die gemiddelde lewensverwagting 78,4 jaar: 75,74 vir mans en 81,19 vir vroue.[68]

Bevolking

wysig
 
Die Mapuche vorm die oorspronklike bevolking van die sentrum en suide van Chili
 
Duitse setlaars ontbos in die streek Aysen (ongeveer 1930)

Chili se bevolking is ’n mengsel van verskillende etniese groepe, hoofsaaklik die afstammelinge van Europese setlaars[69][70][71] wat ongeveer 52,7% van die bevolking uitmaak.[72][73] Golwe van Europese immigrante het in die laat 19de eeu en vroeë 20ste eeu in Chili aangekom. Onder andere: Britte, Duitsers, Franse, Iere, Italianers, Kroate, Nederlanders, Pole, Russe, Serwiërs en Spanjaarde, asook ’n kleiner aantal immigrante uit die Midde-Ooste, waarvan veral Palestyne. Danksy Chili se ekonomiese opswaai sedert 1990 het tale immigrante vanuit die buurlande Argentinië (57 019), Bolivië (25 151), Colombia (27 411), Ecuador (16 357) en Peru (103 624) na Chili gestroom.[74]

Die oorspronklike bevolking van Indiane maak ongeveer 3,2% van die totale bevolking uit, hoofsaaklik Mapuche.[72]

 
Verspreiding van inheemse groepe in Chili

Tale

wysig
 
Duitse argitektuur in Puerto Octay

Die amptelike en mees gebruikte taal in Chili is Spaans, wat castellano genoem word. Met die Spaanse verowering van Chili het Spaans die lingua franca van Chili geword, terwyl die inheemse tale minderheidstale geword het, met ’n paar wat nou uitgesterf het of ernstig bedreig word. Sowat 15 miljoen Chilene gebruik Spaans as hul moedertaal, gevolg deur omtrent 1,55 miljoen met Spaans as tweede taal. Die Chileense Spaans verskil van die buurlandse Spaans in Suid-Amerika, want finale lettergrepe en “s”-klanke word dikwels verlaag en sommige konsonante het ’n sagte uitspraak.

Die belangrikste inheemse tale is Aymara (20 000), Mapudungun (250 000), Quechua (8 200) en Rapa Nui (2 600), waarvan Aymara en Quechua oorwegend in die noorde en Mapuche in die suide van Chili gepraat word, terwyl Rapa Nui op Paaseiland gepraat word. Duits word veral in die suide van Chili deur sowat 20 000 afstammelinge van Duitse immigrante gepraat.[75]

Godsdiens

wysig
 
Die Rooms-Katolieke Kerk het landmerke soos die kerke van Chiloé agtergelaat
 
Onse Maagd van Karmelberg, die beskermheilige van Chili

Sedert die grondwet van 1925 is Chili ’n sekulêre staat wat godsdiensvryheid waarborg. In 2015 vorm die Christendom (68%) die belangrikste godsdiens met Rooms-Katolieke (55%) en Protestante (13%), gevolg deur 25% Agnostici en Ateïste, asook 7% wat ander godsdienste aanhang.[63]

Minderheidsgodsdiensgroepe sluit in die Oosters-Ortodokse Kerk, Kerk van Jesus Christus van die Heiliges van die Laaste Dae, Jehovah se Getuies, die Anglikaanse kerk, Baptisme en Sewendedag-Adventiste. Die inheemse bevolkingsgroepe is veral aanhangers van Sjamanisme.

Die openbare godsdienstige vakansiedae in Chili sluit in Kersfees, Goeie Vrydag, die fees van die Maagd van Karmelberg, die Fees van die Heiliges Petrus en Paulus, Hemelvaartdag, Allerheiligedag en die Fees van die Onbevlekte Ontvangenis. Die regering het onlangs 31 Oktober, Hervormingsdag, tot ’n openbare vakansiedag verklaar, ter ere van die Protestantse kerke in dié land.

Die beskermheiliges van Chili is Jakobus die Meerdere en Onse Maagd van Karmelberg (Santiago). In 2005 is Alberto Hurtado deur Pous Benediktus XVI heilig verklaar en het sodoende Chili se tweede heilige ná Teresa van die Andes geword.

Sien ook: Katedraal van Concepción

Kultuur

wysig

Vanaf die tydperk tussen die vroeë landbou-nedersettings en die einde van die Voor-Spaanse tydperk was die noorde van Chili ’n landstreek wat gekenmerk is deur die Andes-kultuur wat beïnvloed is deur die Altiplano se tradisies wat versprei het na die valleie aan die kus van die noorde, terwyl die suidelike streke gebiede van die Mapuche se kulturele aktiwiteite was. Dwarsdeur die koloniale tydperk ná die verowering en gedurende die vroeë Republikeinse tydperk is dié land se kultuur oorheers deur alles wat Spaans is. Ander Europese invloede, veral Engels, Frans en Duits, het in die 19de eeu begin en duur tot vandag voort. Die Duitse immigrante het die Beierse styl in landelike argitektuur en kookkuns in Chili se suide in stede soos Valdivia, Frutillar, Puerto Varas, Osorno, Temuco, Puerto Octay, Llanquihue, Faja Maisan, Pitrufquén, Victoria, Pucón en Puerto Montt ingevoer.[76][77][78][79][80]

Sien ook: Universiteit van Concepcion en Universiteit van die Bio-Bio

Literatuur

wysig
 
Die Chileense digter Gabriela Mistral, Nobelprys vir Letterkunde-wenner in 1945
 
Die Chileense digter Pablo Neruda, Nobelprys vir Letterkunde-wenner in 1971

Chilene noem hul land país de poetas — “land van digters”.[81][82] Gabriela Mistral is die eerste Latyns-Amerikaanse Nobelpryswenner vir die Letterkunde (1945). Chili se mees bekende digter is Pablo Neruda, wat die Nobelprys vir Letterkunde (1971) ontvang het en wêreldbekend is vir sy uitgebreide versameling werke oor romanse, natuur en politiek. Sy drie hoogs gepersonaliseerde huise in Isla Negra, Santiago en Valparaíso is gewilde toeristebestemmings.

Onder die lys van ander Chileense digters is Carlos Pezoa Véliz, Vicente Huidobro, Gonzalo Rojas, Pablo de Rokha, Nicanor Parra en Raúl Zurita. Isabel Allende is die bes verkopende Chileense skrywer, met 51 miljoen romaneksemplare wat wêreldwyd verkoop is.[83] Die romanskrywer José Donoso se roman The Obscene Bird of Night word deur die kritikus Harold Bloom as een van die kanonieke werke van die 20ste-eeuse Westerse literatuur beskou. Nog een internasionaal erkende Chileense skrywer en digter is Roberto Bolaño wie se vertalings in Engels uitstekende ontvangs deur kritici geniet.[84][85][86]

Daarbenewens het tot vandag drie Chileense skrywers die Miguel de Cervantes-prys gewen (een van die belangrikste Spaanse literatuurpryse wat sedert 1976 deur die Spaanse ministerie van kultuur toegeken word): Jorge Edwards (1998), Gonzalo Rojas (2003) en Nicanor Parra (2011).

Rolprente

wysig

Die geskiedenis van rolprente in Chili het aan die begin van die 20ste eeu met die eerste Chileense film se vertoning in 1902 en die eerste Chileense speelfilm wat in 1910 verskyn het, begin. Die oudste oorlewende speelfilm is El Húsar de la Muerte (1925) en die laaste stille film was Patrullas de Avanzada (1931). Die Chileense rolprentbedryf het in die laat 1940’s en in die 1950’s gesukkel, ten spyte van sommige suksesse soos El Diamante de Maharajá. Die 1960’s het die ontwikkeling van die “Nuwe Chileense Film” met rolprente soos Three Sad Tigers (1968), Jackal of Nahueltoro (1969) en Valparaíso, Mi Amor (1970) beleef. Ná die militêre staatsgreep van 1973 is die rolprentbedryf ’n knou toegedien, omdat baie rolprentvervaardigers in ballingskap gewerk het. Dit het wel sy kop opgelig na die einde van die diktatuur in 1989 se kant toe, met groot kritiese sukses soos Johnny Cien Pesos (1993), Historias de Fútbol (1997) en Gringuito (1998).

Suksesvolle rolprente het in die laat 1990’s en vroeë 2000’s verskyn soos El Chacotero Sentimental: la película (1999), Sexo con Amor (2003), Subterra (2003) en Machuca (2004), wat later wyd oortref is deur Stefan v/s Kramer (2012).

In die onlangse jare het Chileense rolprente gereelde verskynings op internasionale filmfeeste en toekennings gemaak, soos No (2012) wat die eerste Chileense rolprent geword het wat vir die Oscar as beste buitelandse rolprent benoem is.[87]

Musiek

wysig
 
La Zamacueca – skildery deur Manuel Antonio Caro
 
’n Chileense huaso speel trekklavier

Musiek in Chili wissel van folklore oor gewilde tot klassieke musiek. Sy groot geografie laat verskillende musiekstyle in die noorde, sentrum en suide van dié land ontstaan, insluitende Paaseiland- en Mapuchemusiek.[88] Die nasionale dans is die cueca. ’n Ander vorm van ’n tradisionele Chileense lied, maar nie ’n dans nie, is die tonada. Dit spruit uit die Spaanse koloniste se ingevoerde musiek voort, en dit onderskei hom van die cueca deur ’n intermediêre melodiese artikel en ’n meer prominente melodie.

Die jare tussen 1950 en 1970 het ’n wedergeboorte van die volksmusiek beleef wat gelei is deur groepe soos Los de Ramón, Los Cuatro Huasos en Los Huasos Quincheros, onder andere met komponiste soos Raúl de Ramón en Violeta Parra.[89] In die middel-1960’s is inheemse musikale vorme vernuwe deur die Parra-gesin met die Nueva canción Chilena, wat verband hou met politieke aktiviste en hervormers soos Victor Jara, Inti-Illimani en Quilapayún. ’n Ander belangrike folk-sanger en navorser oor folklore en Chileense etnografie is Margot Loyola. Daarbenewens het verskeie rockgroepe soos Los Jaivas, Los Prisioneros, La Ley en Los Tres internasionale sukses behaal. In Februarie word die jaarlikse musiekfeeste in Viña del Mar aangebied.[90]

Kookkuns

wysig
Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Chileense kookkuns.
 
Mote con huesillo, ’n tradisionele Chileense nie-alkoholiese somer-drankie gemaak uit koring en perskes
 
Chileense Cazuela: vars geslagte hoender, gekook met aartappels, mielies, pampoen en ander groente; met beet, blaarslaai, jong boontjies, pietersielie, koljander en pebre asook tuisgebakte brood en Chileense rooiwyn

Die Chileense kookkuns spruit hoofsaaklik uit die kombinasie van tradisionele Spaanse kookkuns, Chile se inheemse kultuur en plaaslike bestanddele met latere belangrike invloede deur ander Europese kookkunste soos dié uit Duitsland, Italië en Frankryk. Die voedseltradisie en resepte in Chili is bekend aan sy verskeidenheid geure en bestanddele met dié land se diverse geografie en klimaat wat ’n wye verskeidenheid landbouprodukte, vrugte en groente lewer. Die lang kuslyn en die mense se verhouding met die Stille Oseaan voeg ’n groot verskeidenheid seekosprodukte tot die Chileense kookkuns by met dié land se waters as tuiste van unieke spesies vis, weekdiere, skaaldiere en alge, danksy die suurstofryke water van die Humboldtstroom. Chili is ook een van die wêreld se grootste wynprodusente en baie Chileense resepte is dan ook versterk en vergesel deur plaaslike wyne.

Die Chileense kookkuns vorm ’n weerspieëling van dié land se topografiese verskeidenheid met ’n verskeidenheid seekos, beesvleis, groente en vrugte. Tradisionele resepte sluit in asado, cazuela, empanadas, humitas, pastel de choclo, pastel de papas, curanto en sopaipillas.[91]

Crudos is ’n voorbeeld van die mengsel kulinêre bydraes deur die verskillende etniese invloede in Chili. Die rou gemaalde llama, mildelike gebruik van skulpvis en rysbrood is weer afkomstig uit die inheemse Quechua se Andes-kookkuns (alhoewel beesvleis deur Europeërs na Chili gebring is en ook nou gebruik word in plaas van llama-vleis), suurlemoen en uie is ingebring deur die Spaanse koloniste en die gebruik van mayonnaise en jogurt is deur Duitse immigrante saam met bier ingebring.

Sien ook: Wynbou in Chili

Sport

wysig
 
Die destydse president Michelle Bachelet ontvang die Chileense o/20-sokkerspan nadat hul by die FIFA o/20-Sokker-Wêreldbekertoernooi in 2007 derde geëindig het
 
Estadio Nacional de Chile in Santiago de Chile, tuisveld van die nasionale sokkerspan
 
Rodeo, Chili se nasionale sport, het sy oorsprong in die landelike gebiede van dié land tydens die Spaanse koloniale tydperk
 
Die destydse president Michelle Bachelet ontvang die Chileense Polospan ná hul oorwinning by die Polo-wêreldkampioenskap in 2008

Sokker is Chili se gewildste sportsoort. Die Chileense nasionale sokkerspan het aan nege van die moontlike 22 FIFA Sokker-Wêreldbekertoernooie deelgeneem, insluitende dié in 1962, wat in Chili aangebied is, waartydens die nasionale span derde geëindig het. Verdere goeie resultate wat deur die nasionale sokkerspan behaal is, sluit in sewe eindstryde en twee titels by die Copa América (in 2015 en 2016), een silwer- en twee bronsmedaljes tydens die Pan-Amerikaanse Spele, een bronsmedalje tydens die Olimpiese Somerspele 2000 in Sydney en twee derdeplekke tydens die FIFA o/17 en o/20-toernooie. Chili is tans in die 29ste plek (2022) van die FIFA-wêreldranglys en is saam met Argentinië, Brasilië, Colombia en Uruguay een van die beste nasionale spanne in Suid-Amerika. Die hoogste liga binne Chili se sokkerliga-stelsel is die Campeonato Nacional wat deur die IFFHS as die negende sterkste nasionale sokkerliga in die wêreld beskou word. Die belangrikste sokkerklubs is Colo-Colo, Universidad de Chile en Universidad Católica. Colo-Colo is dié land se suksesvolste sokkerklub, met beide die meeste nasionale en internasionale kampioenskappe, insluitende die gesogde Copa Libertadores Suid-Amerikaanse klubtoernooi. Universidad de Chile is die mees onlangse internasionale kampioen (Copa Sudamericana 2011). Internasionaalbekende sokkerspelers sluit in Iván Zamorano, Marcelo Salas, Elías Figueroa en Matías Fernández.

Tennis is Chili se suksesvolste sportsoort. Die nasionale span het die wêreldtoernooi twee keer (2003 en 2004) gewen en het in die Davisbeker-eindstryd teen Italië in 1976 gespeel. Tydens die Olimpiese Somerspele 2004 het dié land goue en bronsmedaljes in die mans-enkelspel en goud in die mansdubbelspel gewen. Marcelo Ríos het in 1998 die eerste Latyns-Amerikaanse man geword wat die nommer-een-plek in die ATP-ranglys bereik het. Anita Lizana het die VSA-Ope in 1937 gewen en daarmee die eerste vrou van Latyns-Amerikaanse herkoms geword om ’n Grand Slam-toernooi te wen. Luis Ayala was twee keer naaswenner by die Franse Ope en albei Ríos en Fernando Gonzalez haal die Australiese Ope se mans-enkelspel-eindstryd. González het ook ’n silwermedalje in die enkelspel tydens die Olimpiese Somerspele 2008 in Beijing gewen.

Op die Olimpiese Somerspele spog Chili met ’n totaal van twee goue medaljes (tennis), sewe silwermedaljes (atletiek, ruitersport, boks, skyfskiet en tennis) en vier bronsmedaljes (tennis, boks en sokker). In 2012 het Chili het sy eerste Paralimpiese Spele-medalje gewen (goud in atletiek).

Rodeo is Chili se nasionale sportsoort[92] en word in die landelike gebiede van dié land beoefen. ’n Sport soortgelyk aan hokkie, chueca genoem, is deur die Mapuche tydens die Spaanse verowering gespeel. Ski en sneeuplankry word in ski-sentrums geleë in die Sentrale Andes en in suidelike ski-sentrums naby stede soos Osorno, Puerto Varas, Temuco en Punta Arenas beoefen. Branderplankry is veral gewild by sommige kusdorpe. Polo word in Chili professioneel beoefen en dié land het beide die Polo-wêreldkampioenskap van 2008 en 2015 gewen.

Basketbal is ’n gewilde sportsoort, waarin Chili ’n bronsmedalje in die eerste FIBA-wêreldkampioenskap vir mans 1950 gewen het en ’n tweede bronsmedalje toe Chili as gasheer vir die FIBA-wêreldkampioenskap 1959 opgetree het. Chili het in 1953 as gasheer vir die eerste FIBA-wêreldkampioenskap vir vroue opgetree en by dié toernooi met die silwermedalje weggestap. San Pedro de Atacama is gasheer vir die jaarlikse “Atacama Crossing”, ’n ses-fase, 250 km (160 myl) lang wedloop wat jaarliks sowat 150 deelnemers uit 35 lande lok. Die Dakar-tydren is van 2009 tot 2019 in beide Chili en Argentinië en later ook Peru aangebied.

Rugby word in Chili sedert die 1880’s gespeel en is deur die Britte ná dié land gebring. Rugby is een van die snelgroeiende sportsoorte in Chili en word veral aan universiteite beoefen. Die Chileense nasionale rugbyspan, bekend as Los Cóndores – “die kondors”, het in 2023 vir hul eerste rugbywêreldbekertoernooi gekwalifiseer, maar hulle is in die groepfase uit die toernooi geskakel. Hulle word as Suid-Amerika se derde sterkste span ná Argentinië en Uruguay beskou.[93]

Bekende Chilene

wysig

Sien ook

wysig

Verwysings

wysig
  1. ↑ (es) "The Coat of Arms". Chileense regering. 23 Oktober 2011. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 7 April 2020. Besoek op 15 Maart 2022.
  2. ↑ (es) "Compendio estadístico 2006" (PDF). Chileense nasionale statistiekinstituut. Oktober 2006. Besoek op 29 November 2007.
  3. ↑ (en) "Surface water and surface water change". OESO. Besoek op 15 Maart 2022.
  4. ↑ (en) "World Population Prospects: The 2017 Revision". ESA.UN.org (custom data acquired via website). United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. Besoek op 15 Maart 2022.
  5. ↑ (es) "RESULTADOS CENSO 2017" (PDF). RESULTADOS DEFINITIVOS CENSO 2017. Chileense nasionale statistiekinstituut. 1 Januarie 2018. Geargiveer (PDF) vanaf die oorspronklike op 8 Februarie 2020. Besoek op 11 Mei 2018.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 (en) "Chile". Internasionale Monetêre Fonds. Oktober 2021. Besoek op 15 Maart 2022.
  7. ↑ (en) "Human Development Report 2020" (PDF). United Nations Development Programme. 2020. Besoek op 15 Maart 2022.
  8. ↑ (en) "Gini Index". Wêreldbank. Besoek op 15 Maart 2022.
  9. ↑ HAT Taal-en-feitegids, Pearson, Desember 2013, ISBN 978-1-77578-243-8
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 (en) "Country profile: Chile". BBC. 16 Desember 2009. Besoek op 15 Maart 2022.
  11. ↑ (es) "Chile.com.La Incógnita Sobre el Origen de la Palabra Chile". Chile.com. 15 Junie 2000. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 15 April 2009. Besoek op 11 Mei 2018.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link)
  12. ↑ (en) "Picunche (people)". Encyclopædia Britannica. Besoek op 15 Maart 2022.
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 (es) Francisco A. Encina; Leopoldo Castedo (1961). Resumen de la Historia de Chile. Vol. I (4 uitg.). Santiago de Chile: Zig-Zag. p. 44. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 5 Februarie 2009. Besoek op 16 Februarie 2015.
  14. ↑ (en) "Chile". Encyclopedia Americana. (2005). Grolier Online. URL besoek op 4 Julie 2016.  Geargiveer 21 Julie 2002 op Wayback Machine
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 (en) Rex A. Hudson (1995). "Chile: A Country Study". GPO for the Library of Congress. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 25 Junie 2015. Besoek op 4 Julie 2016.
  16. ↑ 16,0 16,1 (en) "CHILE". Encyclopædia Britannica. 11de uitgawe. 1911.
  17. ↑ (es) "Chile (república)". Enciclopedia Microsoft Encarta Online. (2005). URL besoek op 4 Julie 2016. 
  18. ↑ (en) Neale J. Pearson (2004). "Chile". Grolier Multimedia Encyclopedia. Scholastic Library Publishing. URL besoek op 4 Julie 2016.  Geargiveer 10 Februarie 1999 op Wayback Machine
  19. ↑ (es) Miguel de Olivares y González SJ (1864) [1736]. Colección de historiadores de Chile y documentos relativos a la historia nacional (red.). Historia de la Compañía de Jesús en Chile. Vol. 4. Santiago de Chile: Imprenta del Ferrocarril.
  20. ↑ (en) Appletons' annual cyclopaedia and register of important events of the year: 1900. New York: Appletons. p. 87.
  21. ↑ (en) Bruce Bower (26 Desember 2015). "People roamed tip of South America 18,500 years ago". Science News. p. 10. Besoek op 15 Maart 2022.
  22. ↑ (en) Insight Guides: Chile. Langenscheidt Publishing Group. 2002. p. 27. ISBN 978-981-234-890-6. Besoek op 14 Julie 2013.
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 (en) "Development and Breakdown of Democracy, 1830–1973". Country Studies. Library of Congress. 31 Maart 1994. Besoek op 15 Maart 2022.
  24. ↑ (es) "Bárbaros, page 66. David J. Weber". Archive.org. Besoek op 11 Mei 2018.
  25. ↑ (es) "Piñera vuelve a negar una salida al mar de Bolivia – El mandatario chileno rechazó enérgicamente la demanda del presidente boliviano Evo Morales. Quiere revisar el tratado de límites de 1904 que dejó a su país sin acceso al Pacífico". Infobaeinternacional.com. america.infobae.com Edición Argentina. 29 September 2012. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 24 November 2012. Besoek op 4 Julie 2016.
  26. ↑ (de) Sonja Ernst, Eva Melis (2 April 2004). "Chile, Bolivien, Peru und der Pazifik – ein ewiger Streit" (PDF). Konrad Adenauer Stiftung. Besoek op 15 Maart 2022.
  27. ↑ (en) "Member States". Verenigde Nasies. Besoek op 15 Maart 2022.
  28. ↑ (en) "List of Members". Internasionale Monetêre Fonds. 13 Junie 2012. Besoek op 15 Maart 2022.
  29. ↑ (en) "Member Countries". Wêreldbank. Besoek op 15 Maart 2022.
  30. ↑ (en) "Multilateral Treaties – Chile". Organisasie van Amerikaanse Lande. Besoek op 15 Maart 2022.
  31. ↑ (en) "The Quotable Quotes of Dwight D. Eisenhower". National Park Service. 5 Desember 2013. Besoek op 15 Maart 2022.
  32. ↑ (en) Lubna Z. Qureshi (2009). Nixon, Kissinger, and Allende: U.S. Involvement in the 1973 Coup in Chile. Lexington Books. pp. 86–97. ISBN 978-0-7391-2655-4. Besoek op 15 Maart 2022.
  33. ↑ (en) Lawrence Freedman (2005). The Official History of the Falklands Campaign. New York: Routledge. p. 397. ISBN 978-0-415-36431-7.
  34. ↑ (en) "Member Economies". APEC. Besoek op 15 Maart 2022.
  35. ↑ (en) "Members and Observers". Wêreldhandelsorganisasie. Besoek op 15 Maart 2022.
  36. ↑ (en) "Massive earthquake strikes Chile". BBC. 28 Februarie 2010. Besoek op 15 Maart 2022.
  37. ↑ 37,0 37,1 37,2 (en) "Chile's accession to the OECD". OESO. Besoek op 15 Maart 2022.
  38. ↑ (en) "Background Note: Chile". Bureau of Western Hemisphere Affairs, United States Department of State. 16 Desember 2011. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 3 Mei 2019. Besoek op 11 Mei 2018.
  39. ↑ (en) Naomi Larsson (26 Oktober 2019). "Chile protests: More than one million bring Santiago to a halt". Al Jazeera. Besoek op 15 Maart 2022.
  40. ↑ (en) Sandra Cuffe (19 November 2019). "One month on: Protests in Chile persist despite gov't concessions". Al Jazeera. Besoek op 15 Maart 2022.
  41. ↑ (es) "Presidente Piñera promulga reforma que posterga elecciones al 15 y 16 de mayo". El Mostrador. 6 April 2021. Besoek op 15 Maart 2022.
  42. ↑ (en) "Leftist Gabriel Boric to become Chile's youngest ever president". BBC. 20 Desember 2021. Besoek op 15 Maart 2022.
  43. ↑ (en) "Gabriel Boric, 36, sworn in as president to herald new era for Chile". The Guardian. 11 Maart 2022. Besoek op 15 Maart 2022.
  44. ↑ (en) "Chile's president-elect names progressive, majority-women cabinet". The Guardian. 21 Januarie 2022. Besoek op 15 Maart 2022.
  45. ↑ (en) Robert Collin (2015). Trash Talk: An Encyclopedia of Garbage and Recycling around the World. p. 121.
  46. ↑ (en) "Chile scraps Pinochet-era system". BBC. 16 Augustus 2005. Besoek op 15 Maart 2022.
  47. ↑ (en) "President Lagos: We can make a greater effort to make yesterday's and today's trials equally just". Chileense regering. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 23 April 2008. Besoek op 8 Januarie 2016.
  48. ↑ 48,0 48,1 (en) "Human and income poverty: developing countries". UNDP. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 29 Januarie 2014. Besoek op 9 Januarie 2016.
  49. ↑ (en) "Encuesta Casen" (PDF). Mideplan. 2007. Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 2 April 2015. Besoek op 9 Januarie 2016.
  50. ↑ (en) "Inequality: Chile's Real Position" (PDF). Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 3 Desember 2013. Besoek op 9 Januarie 2016.
  51. ↑ (en) "How We Classify Countries". Wêreldbank. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 30 Mei 2014. Besoek op 1 Julie 2013.
  52. ↑ (en) "Country and Lending Groups – High-income economies ($12,616 or more)". Wêreldbank. 1 Julie 2013. Besoek op 15 Maart 2022.
  53. ↑ (en) "GNI per capita, Atlas method (current US$)". Washington, D.C.: Wêreldbank. 1 Augustus 2013. Geargiveer vanaf die oorspronklike (xls) op 8 Mei 2020. Besoek op 14 September 2013.
  54. ↑ 54,0 54,1 (en) "Table 4: The Global Competitiveness Index 2009–2010 rankings and 2008–2009 comparisons" (PDF). The Global Competitiveness Index 2009–2010. Wêreldekonomiese Forum.
  55. ↑ (en) "Chile". Index of Economic Freedom. Heritage Foundation. Besoek op 15 Maart 2022.
  56. ↑ (en) "Compare your country by tax rate". OESO. Besoek op 15 Maart 2022.
  57. ↑ (en) "Human Development Reports". Besoek op 15 Maart 2022.
  58. ↑ (en) "Doing Business in Chile 2013". Wêreldbank. Besoek op 15 Maart 2022.
  59. ↑ (en) "Regional Results: Americas". UNWTO Tourism Highlights 2011 Edition (PDF). Wêreldtoerismeorganisasie. 2010. p. 8. Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 25 Mei 2012. Besoek op 11 Mei 2018.
  60. ↑ (en) Hernán Blanco (Augustus 2007). "International Trade and Sustainable Tourism in Chile" (PDF). International Institute for Sustainable Development. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 8 April 2008. Besoek op 11 Mei 2018.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link)
  61. ↑ (en) "Chile's World Heritage Sites". Worldheritagesite.org. Besoek op 15 Maart 2022.
  62. ↑ (en) "Chile on the UNESCO World Heritage". Unesco. Besoek op 15 Maart 2022.
  63. ↑ 63,0 63,1 63,2 (en) "Chile". Central Intelligence Agency. 22 Junie 2014. Besoek op 15 Maart 2022.
  64. ↑ (es) "Anuario Estadísticas Vitales 2003". Chileense nasionale statistiekinstituut. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 1 Mei 2020. Besoek op 4 Julie 2016.
  65. ↑ (es) "Chile: Proyecciones y Estimaciones de Población. Total País 1950–2050" (PDF). Chileense nasionale statistiekinstituut. Geargiveer (PDF) vanaf die oorspronklike op 8 Mei 2020.
  66. ↑ (es) "List of Chilean cities". Observatorio Urbano, Ministerio de Vivienda y Urbanismo de Chile. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 4 Maart 2016. Besoek op 4 Julie 2016.
  67. ↑ (en) "Life expectancy at birth". Central Intelligence Agency. 2012. Besoek op 15 Maart 2022.
  68. ↑ (es) "Preguntas frecuentes – Demografía – 80.-¿Cuál es la esperanza de vida al nacer?". Chileense nasionale statistiekinstituut. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 26 Junie 2019. Besoek op 31 Oktober 2011.
  69. ↑ (en) "SOCIAL IDENTITY Marta Fierro Social Psychologist". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 25 Februarie 2009. Besoek op 4 Julie 2016.
  70. ↑ (en) "massive immigration of European Argentina Uruguay Chile Brazil" (PDF). Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 3 Maart 2016. Besoek op 4 Julie 2016.
  71. ↑ (es) "Latinoamerica" (PDF). Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 12 Desember 2018. Besoek op 11 Mei 2018.
  72. ↑ 72,0 72,1 (es) "Composición Étnica de las Tres Áreas Culturales del Continente Americano al Comienzo del Siglo XXI" (PDF). Besoek op 4 Julie 2016.
  73. ↑ (es) "Argentina, como Chile y Uruguay, su población está formada casi exclusivamente por una población blanca e blanca mestiza procedente del sur de Europa, más del 90% E. García Zarza, 1992, 19" (PDF). Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 1 Augustus 2018. Besoek op 11 Mei 2018.
  74. ↑ (es) "Resultados finales – Censo de 2012". Chileense nasionale statistiekinstituut. April 2013. Besoek op 4 Julie 2016.
  75. ↑ (en) "Ethnologue: Languages of the World, Seventeenth edition, Chile". Ethnologue. Besoek op 15 Maart 2022.
  76. ↑ (en) "Valdivia Chile". Allsouthernchile.com. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 19 September 2009. Besoek op 1 Augustus 2011.
  77. ↑ (en) "Latin America :: Chile". Global Adrenaline. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 16 Januarie 2013. Besoek op 1 Augustus 2011.
  78. ↑ (en) "Learning About Each Other". Learnapec.org. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 16 April 2012. Besoek op 1 Augustus 2011.
  79. ↑ (en) "Chile Foreign Relations". Country-studies.com. Besoek op 15 Maart 2022.
  80. ↑ (en) "Food in Chile – Chilean Food, Chilean Cuisine – traditional, popular, dishes, recipe, diet, history, common, meals, rice, main, people, favorite, customs, fruits, country, bread, vegetables, bread, drink, typical". Foodbycountry.com. Besoek op 15 Maart 2022.
  81. ↑ (es) [1] [dooie skakel]
  82. ↑ (es) "Un mapa por completar: la joven poesia chilena – ¿Por qué tanta y tan variada poesía?". Uchile.cl. Besoek op 15 Maart 2022.
  83. ↑ (en) "Latin American Herald Tribune – Isabel Allende Named to Council of Cervantes Institute". Laht.com. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 30 April 2011. Besoek op 11 Mei 2018.
  84. ↑ (en) Lev Grossman (10 November 2008). "Bolaño's 2666: The Best Book of 2008". Time. Besoek op 15 Maart 2022.
  85. ↑ (en) Sarah Kerr (18 Desember 2008). "The Triumph of Roberto Bolaño". The New York Review of Books. Besoek op 15 Maart 2022.
  86. ↑ (en) James Wood (15 April 2007). "The Visceral Realist". The New York Times. Besoek op 15 Maart 2022.
  87. ↑ (en) "Oscars: Hollywood announces 85th Academy Award nominations". BBC. 10 Januarie 2013. Besoek op 15 Maart 2022.
  88. ↑ (es) "Memoria Chilena". Memoriachilena.cl. Besoek op 15 Maart 2022.
  89. ↑ (es) "Conjuntos Folkloricos de Chile". Musicapopular.cl. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 13 Oktober 2007. Besoek op 10 Januarie 2016.
  90. ↑ (en) Jessica Martinez. "Top Cultural Celebrations and Festivals in Chile". USA Today. Besoek op 15 Maart 2022.
  91. ↑ (en) Maria Baez Kijac (2003). The South American Table: The Flavor and Soul of Authentic... Harvard Common Press. ISBN 978-1-55832-249-3. Besoek op 15 Maart 2022.
  92. ↑ (es) Alberto Moreira Recchione (Desember 2007). "La Medialuna: un edificio para Chile". Revista de urbanismo. Universiteit van Chili (17). ISSN 0717-5051. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 13 Februarie 2009. Besoek op 14 Julie 2008. A reconocerse, en 1962, el rodeo como deporte nacional y oficial [10 de enero de 1962, oficio N°269 del Consejo Nacional de Deportes y Comité Olímpico de Chile]
  93. ↑ (en) "World Rugby Rankings". Wêreldrugby. Besoek op 19 Desember 2022.

Bronne

wysig
Algemeen
Geskiedenis
  • (en) Robert N. Burr (1974). By Reason or Force. Chile and the Balancing of Power in South America 1830–1905. Berkeley: University of California Press. ISBN 0-520-02629-2.
  • (en) Simon Collier; William F. Sater (1996). A History of Chile, 1808–2002. Cambridge University Press. ISBN 0-521-82749-3.
  • (en) Paul W. Drake (1994). Chile: A Country Study. Library of Congress. ISBN 0-8444-0828-X.
  • (en) Luis Galdames (1941). A History of Chile. University of North Carolina Press. ISBN 0-8078-6845-0.
  • (en) Brian Lovemen (2001). Chile: The Legacy of Hispanic Capitalism (3 uitg.). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-512020-2.
  • (en) John L. Recor (2003). The History of Chile. Greenwood Press. ISBN 1-4039-6257-X.

Eksterne skakels

wysig
Algemene inligting
Regeringsbronne
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Chili&oldid=2624841"