Verenigde Party

Die Verenigde Suid-Afrikaanse Nasionale Party was van 1934 tot 1948 die regerende party van die Unie van Suid-Afrika en van 1948 tot en met sy ontbinding in 1977 die Amptelike Opposisie in die Volksraad.

Verenigde Party
VP
Leier	Barry Hertzog Jan Christian Smuts Koos Strauss De Villiers Graaff
Gestig	1934
Ontbind	1977
Voorafgegaan deur	Nasionale Party Suid-Afrikaanse Party
Saamgesmelt met	Demokratiese Party (1973)
Opgevolg deur	Nuwe Republiek Party (1977–1988)
Ideologie	Konserwatisme, Liberalisme, Pro-Commonwealth, Kleurlinge se regte

Genl. Jan Smuts en sy kabinet saam met koning George VI tydens die koninklike besoek van 1947. Links van die koning sit die adjunkpremier, Jannie Hofmeyr. Dr. Colin Steyn staan heel links en Smuts se opvolger, adv. J.G.N. Strauss, tweede van regs.

Genls. J.B.M. Hertzog en Jan Smuts omstreeks 1939 buite die parlement in Kaapstad.

Die party se uiteindelike ondergang, wat reeds in 1939 begin het toe genl. J.B.M. Hertzog as leier en eerste minister bedank het nadat sy mosie om neutraal in die Tweede Wêreldoorlog te bly in die Unie-Volksraad met 80 teen 67 stemme verslaan is, was daaraan te wyte dat die party deur die jare “alles vir almal” wou wees en telkens, wanneer dit regtig saak gemaak het, nie duidelik standpunt oor kernvraagstukke kon inneem nie. Veral ná 1970 het die Engelse Establishment, uit wie se geledere die oorweldigende deel van sy steun toenemend gekom het, vertroue in die party begin verloor as die werktuig waarmee dié groep betekenisvol aan die Suid-Afrikaanse politiek kon deelneem. Ander faktore wat tot sy ondergang gelei het, was die grondwetlike stryd teen die NP se pogings om bruin kiesers van die algemene kieserslys te haal, wat die VP ná ’n lang en bittere stryd verloor het. Ook dat die strydvraag oor republiekwording, iets wat die party teengestaan het, ná 1961 verdwyn het, die NP veral sedert 1970 meer en meer die VP se beleid oorgeneem het en die party se organisasie nie altyd na wense was nie. Vanweë sy ontstaan as ’n party wat ’n tuiste aan wyd uiteenlopende elemente moes bied, het ’n gebrek aan samehorigheid deur die jare ook daartoe gelei dat faksies telkens na links en na regs weggebreek het. Uiteindelik het die party ook die steun van die magtige Engelse pers verloor toe hulle in die sewentigerjare hul steun aan die Progressiewe Party en sy opvolgers toegesê het omdat dié party die enigste werklike alternatief vir apartheid gebied het.

Verskeie partye het mettertyd na links en regs van die party afgestig, wat telkens die party verswak het, totdat dit uiteindelik in 1977 ontbind is. Dit was hoofsaaklik weens die party se onvermoë om met ’n alternatief vir apartheid vorendag te kom.

Stigting

Genl. Jan Christian Smuts was die tweede leier van die Verenigde Party ná genl. J.B.M. Hertzog se bedanking op 4 September 1939 toe laasgenoemde se mosie van neutraliteit in die Tweede Wêreldoorlog met 67 teen 80 stemme in die Unie-Volksraad verslaan is. Die party het saam met Hertzog ’n groot deel van sy Afrikaanssprekende ondersteuners verloor. Hoewel die party daarna 89 setels in die verkiesing van 1943 gewen het bo die Nasionale Party se 43, was dit die begin van ’n geleidelike agteruitgang wat amper 40 jaar later tot die party se ontbinding sou lei.

Die party is in 1934 gestig uit ’n koalisie tussen genl. James Barry Munnik Hertzog en genl. Jan Christian Smuts. Die ontstaan van die party het neergekom op die samekoms van twee partye, die Suid-Afrikaanse Party en die Nasionale Party, in buitengewone omstandighede, wat belangrike gevolge vir die party se lot in latere jare sou inhou. Die samewerking het gevolg op die ernstige ekonomiese krisis in die land na aanleiding van die Groot Depressie van 1929 tot 1933, die krisis rakende die Goudstandaard, propaganda deur adv. Tielman Roos en die “nasionale regering”. Die optrede van albei partye destyds moet gesien word teen die agtergrond van die 1933-verkiesing. Genl. Smuts het probleme ervaar met die Natalse federaliste en die spanning in sy party tussen die oorheersende konserwatiewe element en die liberale vleuel onder leiding van Jannie Hofmeyr. Andersyds het die Pakt-regering die verkiesing ook onseker tegemoetgegaan omdat dit verswak is deur die Goudstandaardkrisis en die verdeeldheid in die Arbeidersparty. In die NP self was daar spanning weens die radikale, republikeinse vleuel van dr. D.F. Malan.

Vir genl. Hertzog was die swaarste oorweging dat hy ’n sterk regering wou hê sodat hy sy naturelle-beleid kon deurvoer. Hy het getwyfel of hy die verkiesing oortuigend kon wen en hy was bevrees dat, indien hy Smuts se aanbod om samewerking van die hand wys en Smuts met behulp van Roos en die Natal Home Rulers aan die bewind kom, dit onder meer daartoe sou lei dat die posisie van Afrikaans in Natal verswak sou word. Hy het ook geglo dat, met Suid-Afrika se grondwetlike status verseker, die oorblywende verskille tussen die twee grootste partye onbelangrik geword het.

Al was daar besware van albei partye se uiterste geledere, het die partye ’n koalisie met die oog op die verkiesing gevorm met die volgende beginsels as grondslag: erkenning van die grondwetlike onafhanklikheid van die Unie ingevolge die Statuut van Westminster; die nasionale vlag as simbool van eenheid; gelykberegtiging vir die twee amptelike tale in die praktyk; voortsetting van die beleid van die beskerming van blanke arbeid; en dat die naturellevraagstuk aangepak sou word op die grondslag van die beskerming van die blanke beskawing en afsonderlike politieke ontwikkeling van die rasse. Die stigting van die party was die gevolg van ’n kompromis, ingevolge waarvan die ondersteuners van die voormalige Suid-Afrikaanse Party ’n toegewing aan die ondersteuners van die voormalige Nasionale Party gemaak het dat hulle hul voorspraak vir ’n republiek kon volhou. Die twee partye het in Februarie 1933 ’n ooreenkoms beklink waarvolgens hulle in ’n koalisie sou saamwerk. ’n Nuwe kabinet is saamgestel waarin elke party ses verteenwoordigers sou hê. Hertzog het eerste minister gebly en Smuts het adjunkpremier geword.

Dr. D.F. Malan, leier van die Kaaplandse Nasionale Party, het nie die samewerking openlik teengestaan nie en in die verkiesing van 17 Mei 1933 het hy sy ou setel, Calvinia, as koalisie-kandidaat behou. Hy was egter nie bereid om ’n pos in die nuwe kabinet te aanvaar nie. Tydens die verkiesing het die koalisie-kandidate 138 setels uit 150 verower. Hiervan was 75 Nasionaliste, 61 Sappe en twee Cresswell-Arbeiders. Die opposisie het slegs ses lede getel: twee opponerende Arbeiders, twee aanhangers van Roos se Sentrale Party en twee Natalse Home Rulers. Byna twee jaar lank het die twee hoofpartye in een kabinet saamgewerk, hoewel elkeen sy eie identiteit behou het en hul parlementêre verteenwoordigers afsonderlik gekoukus het. Tydens dié tydperk van samewerking is die Statuswet tydens die 1934-parlementsitting aanvaar in opvolg op die Statuut van Westminster en het dit in plaaslike wetgewing die volle onafhanklikheid van die Unie bevestig.

’n Gesamentlike kongres van die twee partye in Bloemfontein op 5 Desember 1934 het besluit op hul samesmelting in ’n enkele party en so het die Verenigde Suid-Afrikaanse Nasionale Party, kortom die Verenigde Party, tot stand gekom. Sy beleid het die beginsels soos deur die koalisie aanvaar omvat en ook sekere verdere doelwitte daaraan toegevoeg: die verwesenliking van die nasionale aspirasies van die volk van die Unie van Suid-Afrika, met die leuse Suid-Afrika Eerste en die verwesenliking van volle nasionale eenheid in die gees van toewyding aan Suid-Afrika en van wedersydse verdraagsaamheid en vertroue. Op grondwetlike gebied het die party hom ten gunste verklaar van die handhawing van bestaande bande met die Britse Ryk en die state wat daaraan behoort. Dit was onderworpe aan die Unie se status en die vermyding van enige eksterne verpligtinge wat strydig sou wees met landsbelange. Terselfdertyd is niemand die reg ontneem om veranderinge aan die regeringsvorm voor te staan nie.

Van die Nasionale Party, wat op ’n federale grondslag georganiseer was, het net drie van die vier provinsies die samesmelting aanvaar. Hoewel die party dus magtige ondersteuning geniet het, van sowel die Engelse as Afrikaanse gemeenskappe, het dit byna dadelik ’n terugslag en verlies aan steun ervaar toe dr. Daniël François Malan, hoewel hy as deel van die koalisie in die verkiesing ’n setel gewen het, weier om die nuwe party te steun en die Gesuiwerde Nasionale Party gestig het waarna die Kaaplandse party, onder sy leiding, bly voortbestaan het onder sy ou naam. Individuele Nasionaliste in al die provinsies het by een van die twee partye aangesluit ingevolge elkeen se oortuiging. Hertzog het eerste minister gebly en Smuts was steeds die adjunkpremier. Malan en sy 19 volgelinge het die Amptelike Opposisie gevorm. Sommige veral Britsgesinde lede van die ou Suid-Afrikaanse Party, wat onwillig was om saam te werk met eertydse Nasionaliste, het die Dominiumparty onder leiding van kol. Charles Stallard gevorm. Saam met ses goedgesinde onafhanklikes kon die Hertzog-Smuts-regering dus staatmaak op 125 Unie-Volksraadslede se steun.

Toe die Verenigde Party op 5 Desember 1934 gestig is, het dit vier vyfdes van die setels in die Unie-Volksraad beheer.

Met die jare het die party egter aansienlike terugslae beleef, en met die uitbreek van die Tweede Wêreldoorlog het die verdeeldheid tussen Hertzog en Smuts beteken dat laasgenoemde eerste minister geword het.

Verreikende besluite

Die kabinet van genl. J.B.M. Hertzog in 1933, bestaande uit ’n gelyke getal lede van die NP en VP

Een van die nuwe regering se belangrikste besluite was om sir Patrick Duncan as goewerneur-generaal aan te wys. Dit was die eerste keer dat ’n Suid-Afrikaner in die land se hoogste amp aangestel is en het ’n voorbeeld gestel wat van toe af tot en met Republiekwording in 1961 altyd nagevolg is. Die Stem van Suid-Afrika is die eerste keer amptelik gespeel, saam met God Save the King, tydens die opening van die parlement in 1938. Tydens militêre parades in dieselfde jaar op Uniedag (31 Mei) het die inheemse lied ook die Britse volkslied vervang.

Die Smelterregering (soos dit weldra sou bekend staan) het talle belangrike wetsontwerpe deurgevoer. Die Wet op Bystand aan Boere (1935) het spesiale geriewe vir staatshulp aan boere geskep wat in die nood verkeer het en eenvoudiger maatreëls daargestel vir vereffening van hul skuld aan krediteure. Verskillende wetsontwerpe om afsonderlike verteenwoordiging aan die swart Kaapse kiesers te gee, is byna ’n dekade lank bespreek, maar eers ná samesmelting het Hertzog die vertroue gehad dat dit ’n tweederdemeerderheid sou behaal. Die Wet op Naturelleverteenwoordiging is in 1936 aanvaar met slegs 11 lede wat daarteen gestem het. Drie wit Unie-Volksraadslede sou die swart kiesers, wat op ’n afsonderlike kieserslys geplaas is, in die Unie-Volksraad verteenwoordig en vier senatore in die Senaat. Een van die Kaapse verteenwoordigers wat danksy die nuwe wetgewing tot de parlement verkies is, was mev. Margaret Ballinger, wat later die president van die Liberale Party sou word.

1938-verkiesing

Tydens die algemene verkiesing van Junie 1938 het die Verenigde Party ’n oortuigende meerderheid behaal. Die party wen 111 setels, die Nasionale Party 29, die Dominiumparty agt en die Arbeidersparty drie. Slegs 15 maande later skeur die party egter oor die vraagstuk van deelname aan die Tweede Wêreldoorlog.

Hertzog bedank uit VP

Jannie Hofmeyr is allerweë beskou as Smuts se opvolger maar sterf skaars ses maande na die skoknederlaag van 1948.

Genl. J.B.M. Hertzog.

Hertzog was die eerste leier van die party, maar sy versigtige hantering van Nazi-Duitsland het wrywing tussen hom en Smuts tot gevolg gehad. Hy het geweier om Brittanje se oorlogsverklaring teen Duitsland in September 1939 na te volg. Toe sy mosie op 4 September 1939 met ’n meerderheid van 80 teenoor 67 stemme in die Parlement verslaan is, het hy ook as eerste minister en leier van die Verenigde Party bedank. Hertzog het die goewerneur-generaal gevra om die Parlement te ontbind en ’n verkiesing uit te skryf, maar sy versoek is geweier. Saam met Hertzog bedank ook die vyf ou lede van die Nasionale Party in die kabinet: N.C. Havenga, adv. Oswald Pirow, adv. H.A. Fagan, genl. J.C.G. Kemp en A.P.J. Fourie.

Hy en sy ondersteuners het hulle toe by Malan en die Nasionale Party in die opposisiebanke aangesluit. Van sy aanhangers stig die Volksparty wat ten gunste van neutraliteit in die Tweede Wêreldoorlog was. In 1941 smelt die grootste deel van Hertzog se Volksparty saam met die Gesuiwerde Nasionale Party van Malan en vorm die Herenigde Nasionale Party (HNP). Die hereniging was van korte duur. In 1941 verlaat Hertzog die politiek en sy belangrikste ondersteuners stig onder leiding van N.C. Havenga die Afrikanerparty. Hy het hom later aan die openbare lewe onttrek en op sy plaas Waterval gaan woon waar hy op 21 November 1942 gesterf het.

Drie dae nadat genl. Smuts die leisels by Hertzog oorgeneem het, verklaar Suid-Afrika oorlog teen die Spilmoondhede. Die land se strategiese ligging, die eerste minister se ervaring tydens die Eerste Wêreldoorlog in die Britse oorlogskabinet en sy nywerheidspotensiaal het Suid-Afrika ’n waardevolle bondgenoot gemaak en ’n ernstige kraak in die eenheid van die Statebond is voorkom. Die nuwe VP-regering se eerste en grootste taak was om die volste omvang van die land se militêre en nywerheidsbronne te mobiliseer. Dit moes hy doen te midde van kwaai teenstand op die tuisfront en ’n skraal meerderheid van 13 in die Unie-Volksraad.

Die regering se grootste uitdaging was dat ’n aansienlike deel van die opposisie – die Ossewabrandwag – nie bloot neutraal teenoor die oorlogspoging gestaan het nie, maar vyandig oor die oorlogskwessie was en geneig was tot sabotasie. Smuts het dadelik die potensiële gevaar van sy trefkrag ontneem toe hy vriend en vyand se privaat vuurwapens opgekommandeer het vir die oorlogspoging. Motorbrandstof is gerantsoeneer, prysbeheer ingestel en ’n doeltreffende stelsel wat die beweging van noodsaaklike kommoditeite moes beheer. Ook is alle groot handels- en nywerheidsondernemings, soos die Hawens en Spoorweë, die yster-en-staalbedryf, myne, die tekstielbedryf en skoenfabrieke gebied om oorlogsvoorrade te verskaf.

Dr. Hendrik van der Bijl het aan die hoof van oorlogsvoorrade gestaan. Hierdie doeltreffende reëlings het daartoe gelei dat Suid-Afrika ’n belangrike bron van voorrade aan die Geallieerdes in Afrika en die Midde-Ooste geword het. Die buitengewone produksie tydens die oorlog van byvoorbeeld vyf miljoen handgranate, twee miljoen mortierbomme, 10 miljoen paar skoene en tot ses miljoen paar leërstewels het die weg gebaan vir Suid-Afrika se naoorlogse nywerheidsuitbreiding.

1943-verkiesing

Met ’n naderende algemene verkiesing in die middel van die oorlog en onder omstandighede waarin die enigste werklike opposisie gekant was teen die oorlogspoging, het die Verenigde Party besluit om die gevaar te loop van die demokratiese uiting van die volkswil. Vir die regering en veral die breër Geallieerde belange, was dit ’n reuse-waagstuk. In daardie stadium van die oorlog kon die Geallieerdes nouliks sonder die Unie se hulp oor die weg kom. Die Verenigde Party het wel in een opsig voorsorg getref: stemme wat buite die landsgrense uitgebring sou word, is gewettig omdat ’n groot aantal manne en vroue in die buiteland diens gedoen het. Die Suid-Afrikaners in die buiteland was geensins almal ondersteuners van die regering in sake wat nie met die oorlogsdeelname verband gehou het nie. Nietemin het hulle bankvas agter Smuts, wat toe reeds hul “Oubaas” geword het, gestaan. Die verkiesing het plaasgevind op 7 Julie 1943. Die VP wen 89 setels, die NP 43, Arbeiders 9, Dominiumparty 7, onafhanklikes twee. Die VP se gewildheid het die gewildheid van sy leier weerspieël, want sonder hom sou so ’n uitslag waarskynlik onmoontlik gewees het.

Vooroorlogse prestasies

Deneys Reitz was minister van landbou en later van naturellesake voor hy in 1943 in Londen oorlede is terwyl hy hoë kommissaris na die Verenigde Koninkryk was. Sy vrou, Leila Reitz, was ’n sterk voorstander van vroueregte en het as die eerste vrou in die Unie-Volksraad as VP-lid vir Parktown gedien van 1933 tot 1943. Sy het die setel in 1933 onbestrede as SAP-Koalisie-kandidaat gewen en in 1938 met 72,4% van die uitgebragte stemme.

Gegewe die oorlog en alles wat dit van die regering geverg het, sou dit redelik wees om aan te neem dat alle wetgewing in dié tyd daarop gemik sou wees. Nietemin het die VP in daardie jare danksy talle nuwe wette die grondslag gelê vir Suid-Afrika se vooruitgang in latere jare op ekonomiese gebied sowel as in maatskaplike welsyn. Uit die oorlogstydse ooreenkoms met die Verenigde Koninkryk rakende die verkoop van Suid-Afrikaanse wol het ’n blywende wêreldliggaam ontstaan vir die bemarking van die produk op wêreldmarkte. Die oorspronklike ooreenkoms het Brittanje se toetrede tot die mark gestipuleer in so ’n mate as wat dieselfde gemiddelde prys sou verseker as dit wat Australiese wol behaal het. In Augustus 1944 volg ’n tweede ooreenkoms ingevolge waarvan Brittanje Suid-Afrika se uitvoerbare oorskotwol sou koop teen dieselfde prys as dié wat die jaar vantevore vir elke besondere tipe behaal is. Dit het ’n gemiddelde prys verseker wat ietwat hoër was as in die jaar net voor die oorlog. Met die beëindiging van die oorlog was daar ’n aansienlike wêreldoorskot. Suid-Afrika, Brittanje, Australië en Nieu-Seeland het toe ’n permanente gesamentlike liggaam gestig wat die ordelike bemarking van wol verseker het. Die wetgewing wat dit moontlik gemaak het, is tydens sy eerste sitting na die oorlog deur die Suid-Afrikaanse Parlement aanvaar.

Die VP is ook die grondlegger van die bemarkingsrade wat jare lank ’n kenmerk van Suid-Afrikaanse landbou sou bly. Kol. W.R. Collins, minister van landbou, het in 1941 wetgewing ingedien wat statutêre magte aan die rade verleen het. Die VP het ook groot staatsbehuisingskemas van stapel laat loop. Dit is die eerste maal op 18 Januarie 1946 genoem. Samewerking met plaaslike owerhede was ’n belangrike doelwit. Die staat was van voorneme om jaarliks £30 miljoen aan behuising te spandeer in die jare net na die oorlog. Daar was ook was ook die wetgewing oor natuurlike olie omdat navorsing getoon het dat Suid-Afrika moontlik natuurlike olie kon besit het. Die wet het alle regte op die prospektering en ontginning van die bronne aan die staat oorgedra. Die wysigingswet op nasionale paaie het dit moontlik gemaak om sulke paaie reguit te maak. Die Wet op die Wetenskaplike Navorsingsraad het alle nywerheids- en wetenskaplike navorsing gekoördineer en gestimuleer deur middel van ’n raad waarvan dr. Basil Schonland die eerste voorsitter sou wees.

Die Wysigingswet op Standaarde het die Suid-Afrikaanse Buro vir Standaarde in die lewe geroep. Wetgewing in 1946 met betrekking tot Indiërs het hul reg om vaste eiendom en woonplek in Natal te bekom, ingeperk. Smuts moes aansienlike teenstand hierteen in die Verenigde Nasies verduur. Dit het egter drie setels vir Indiërs in die Unie-Volksraad verseker, twee in die Senaat en twee in Natal se Provinsiale Raad, waarvan laasgenoemde deur Indiërs beklee kon word.

Een van genl. Smuts se grootste oomblikke was met die aanvaarding van sy Aanhef tot die Grondwet van die Verenigde Volke-organisasie (later Verenigde Nasies) toe hy wêreldwye roem geniet het. Ná die oorlog het die VP demobilisering hoogs doeltreffend behartig. Die gebruiklike swaai weg van die bewindhebbende party ná ’n oorlog was in die aanloop tot die 1948-verkiesing skaars bemerkbaar. Maar ’n skoknederlaag het op die VP gewag.

Aanloop tot 1948-verkiesing

Die laaste Smuts-kabinet (1948). Van links staan S.F. Waterson, Pieter van der Byl, H.G. Lawrence, J.W. Mushet, genl. Jan Smuts, A.G.F. Clarkson, H. Gluckman, J.G.N. Strauss, Colin Steyn en voor Jannie Hofmeyr.

Die NP en die Afrikanerparty het voor die verkiesing van 1948 ’n ooreenkoms aangegaan dat hulle mekaar in die kiesstryd sou steun. Talle faktore het meegewerk om die Smuts-regering tot ’n val te bring. Twee van die belangrikste was die ekonomiese insinking wat op die oorlog gevolg het sodat kiesers eweseer om “brood en botter” as om beleid vir die NP gestem het. Ook het die rassetoestand in die land steeds versleg. Derdens het hy ’n swak ministerie aan die roer van sake gesit ná die reuse-oorwinning in 1943.

B.M. Schoeman voer in sy Parlementêre verkiesings in Suid-Afrika 1910–1976 aan: “Sy kabinet was met die uitsondering van een of twee ’n versameling van onbeholpe administrateurs wat van die geringste taak ’n mislukking gemaak het.”

Ook dr. D.W. Krüger glo swak administrasie in alle staatsdepartemente, buiten dié wat Jannie Hofmeyr beheer het, het ’n sterk invloed uitgeoefen op die groot swewende stem. “Die Smuts-administrasie sedert 1943 was net so onbekwaam soos sy voorganger van die tydperk 1920–1924. Soos destyds het dit dikwels alledaagse administratiewe werk verbrou en in sommige gevalle swaarkry meegebring en in baie irritasie. Sy pogings om die naoorlogse probleme op te los is deur die Opposisie afgelag en baie kiesers wat die Verenigde Party in 1943 ondersteun het, het die party nou die rug toegekeer.

"Nóg Smuts se ongelooflike energie nóg sy dinamiese persoonlikheid kon die afwaartse neiging in steun vir sy party keer. Hy was blind vir die tekens van die tyd. Die ophemeling deur ’n bewonderende en oningeligte wêreld het sy gesonde politieke verstand afgestomp en bygedra tot sy ondergang.”

Die Nasionaliste het intens begin organiseer. Hulle pers het ’n veldtog om geld in te samel begin en elke kiesafdeling waar die geringste kans op sukses bestaan het, is sistematies bearbei. Oor die aankondiging dat Havenga en Malan sou saamwerk, het daar min kommer in VP-kringe bestaan. Tekens dat die Nasionaliste die kleurvraagstuk toenemend doeltreffend op die platteland gebruik het om steun te werf, het Smuts min geskeel. Die nuwe staatsgesteunde immigrasieskema is vertolk as ’n bedreiging vir die Afrikanerdom se identiteit en is aangeval as onrealisties gegewe die ernstige tekort aan behuising.

John Hatch skryf in 1952, ná ’n besoek aan Suid-Afrika: “Die groot toestroming van Europeërs sowel as nie-Europeërs na die dorpe het aanleiding gegee tot ’n akute behuisingstekort en tot die amper volslae ineenstorting van munisipale administrasie. Volgens Verslag No. 13 van die Maatskaplike en Ekonomiese Beplanningsraad is in 1943 beraam dat 60 000 bykomende huise nodig was vir Europeërs en 125 000 vir nie-Europeërs.”

Geskoolde arbeiders het hulle stem by die Nasionale Party gevoeg omdat hulle bevrees was vir wedywering uit die buiteland. Die regering het met hernieude ywer probeer om soveel moontlik immigrante uit die oorloggeteisterde Europa te werf. Woordvoerders van die regering het geredeneer dit was van die uiterste landsbelang dat die wit bevolking vermeerder word en dat so ’n gulde geleentheid hom dalk nie weer sou voordoen nie.

Schoeman skryf die NP se dramatiese opkoms en oorwinning (weliswaar met 37,2% van die uitgebragte stemme) ook aan ’n reeks faktore toe. Hulle het die klem laat val op die immigrasiebeleid, die behuisingstekort en die algemene administratiewe tekortkominge van die regering. Die nagevolge van die oorlog het die party bevoordeel en die belangrikste oorweging by kiesers op 26 Mei 1948 was waarskynlik “brood en botter”. Sommige kiesers het ál meer die indruk begin kry dat die VP in sy hantering van die ander rassegroepe “nie-blankes” bevoordeel het ten koste van die “blankes” se belange. Dr. Malan se besielende leierskap het ook ’n belangrike bydrae gelewer, soos dikwels die geval is wanneer die opposisie ’n regering tot ’n val bring. Liewer as om die klem op beleidsake te laat val, het Malan en adv. J.G. Strijdom, Transvaalse NP-leier, sake belig wat emosionele aanklank by kiesers ou vind. Veral Strijdom het hierin uitgeblink.

Die rassevraagstuk het alles anders in die veldtog oorskadu. Saam met die opkoms van die Kommunisme was dit die hoeksteen van die NP se steunwerwing. Die party het met ’n nuwe woord vorendag gekom om die afgesaagde term van “skeiding”, wat te veel negatiewe konnotasies gehad het en onaanvaarbaar vir die wêreldmening was, te vervang. Die towerwoord “apartheid” het skielik sy opwagting in die Nasionalistiese koerante se opskrifte gemaak en die Nasionaliste se vernaamste slagkreet geword.

Selfs nog voor die 1943-verkiesing het ’n paar bekende gesigte uit die Smuts-kabinet verdwyn. Deneys Reitz het aan die begin van 1943 as minister bedank. Gelyktydig het Richard Stuttaford bedank en Collins is oorlede op 28 Februarie 1944. Dit het Jannie Hofmeyr die mees senior kabinetslid gemaak wat as minister van finansies en onderwys opgetree het.

Ná die 1943-verkiesing was Smuts se planne vir Suid-Afrika met die einde van die oorlog in sig vir hom ’n groot kopseer. Malan en die opposisie het dit verbete uitgebuit. Baie burgers was ongelukkig met die werksaamhede van die departement van demobilisasie, wat in Augustus 1943 tot stand gekom het. Die heropname van duisende soldate in die samelewing het met groot probleme en dikwels ook onaangenaamhede gepaardgegaan. Verbruikerspryse het gedurig gestyg en verskeie verbruikersgoedere was steeds skaars.

Binne-in die Verenigde Party was daar ook tekens van onenigheid en struweling. Smuts se verhouding met die Arbeidersparty het gespanne geraak en voor die einde van 1945 het Walter Madeley, Arbeiderleier, en kol. C.F. Stallard, leier van die kwynende Dominiumparty, uit die kabinet bedank en sitplek ingeneem op die opposisiebanke. Terwyl die regering tekens van verdeeldheid getoon het, het die NP in dié tyd ’n al hoe hegter eenheid begin vorm. Malan het die klem op die ekonomiese probleme laat val; Strijdom het die republikeinse ideaal steeds wyer verkondig.

Na bewering was een van Smuts se ernstigste foute in die laaste jare van sy premierskap sy ingryping in die veldtog wat toe teen die Broederbond gevoer is. Hy het, op aandrang van sekere elemente in die Verenigde Party, ’n dekreet uitgevaardig waarvolgens staatsamptenare verbied is om daaraan te behoort. Dit het tot verdere ongewildheid by Afrikaners gelei.

Nietemin het dit op die oog af voorgekom asof die verkiesing in Smuts se guns beslis sou word. Uit die totale aantal setels in die Unie-Volksraad het die Verenigde Party 89 beheer en die Nasionaliste 49. Die Dominiumparty, wat sewe setels in 1943 gewen het, was vinnig aan die kwyn en die Arbeidersparty, wat in 1943 nege setels gewen het, het met Walter Madeley se dood in twee geskeur met sy regtervleuel wat na die Nasionaliste geneig het.

Die Arbeiders se linkervleuel het ’n verkiesingsooreenkoms met Smuts gesluit. Daar was kritiek van die VP se minder geesdriftige ondersteuners, die Nasionaliste se aanval was heftig, maar die land was welvarend, die handel het gebloei en die Unie se finansies was kerngesond. Boonop kon die VP hom roem op ’n uitstekende oorlogsrekord en boweal het sy leier reuse-aansien geniet.

Met die naderende verkiesing het die spanning hoog geloop. Selfs die Nasionaliste het gereken Smuts sou aan die bewind kon bly, hoewel met ’n verkleinde meerderheid. Enkele waarnemers het geglo Smuts sou soveel steun verloor dat hy ’n koalisie met die Arbeidersparty sou moes vorm. Maar feitlik niemand het ’n NP-AP-oorwinning voorspel nie. Een of twee waarnemers het gewaarsku teen ’n skok-uitslag, maar die partyleiers het nie hierop ag geslaan nie en niks gedoen om dit te verhoed nie.

Weens Suid-Afrika se destydse kiesstelsel wat op kiesafdelings gegrond was, het die NP op 26 Mei 1948 daarin geslaag om die verkiesing met ’n minderheid van die stemme te wen. Die VP het feitlik geen setel op die Transvaalse platteland gewen nie, landwyd net Hottentots-Holland by die NP afgevat terwyl laasgenoemde aansienlike vordering in Noord-Natal en selfs in sommige stedelike gebiede getoon het.

Ná pleidooie van partylede het Smuts as leier van die VP aangebly selfs nadat die party en hyself (in sy kiesafdeling Standerton) deur die Gesuiwerde Nasionale Party verslaan is. Twaalf L.V.’s het hul setel aan Smuts aangebied. Hy aanvaar die aanbod van Pretoria-Oos, waar hy in ’n tussenverkiesing onbestrede verkies word en bly aktief in die politiek tot en met sy dood op 11 September 1950.

Nederlaag

Genl. Jan Smuts gesels met lede van kabinet, sen. A.M. Conroy, J.W. Mushet, Jannie Hofmeyr en F.C. Sturrock, in 1946.

Genl. Smuts het gehoop die koninklike besoek aan die Unie in 1947 sou steun vir sy party help werf. Hierdie seëls is daardie jaar uitgereik. Die letters “SWA” is daarop gedruk vir verspreiding in Suidwes-Afrika.

In die 1948-verkiesing het die NP 401 834 van die uitgebragte stemme op hom verenig teenoor die VP se 524 230 stemme. Dit het 70 setels aan die Nasionale Party besorg, 65 aan die Verenigde Party, 9 aan die Afrikanerparty en ses aan die VP-gesinde Arbeidersparty. Die NP en die AP het saamgewerk en sodoende ’n meerderheid van 79 bo die VP en Arbeiders se 71 behaal. Dit was vir die meeste Suid-Afrikaners en vir die buitewêreld ’n algehele verrassing. Selfs met die steun van die drie naturelleverteenwoordigers wat swartes op die afsonderlike kieslys verkies het, was daar geen hoop op die VP se voortgesette bewind nie. Smuts het as eerste minister bedank en is deur dr. D.F. Malan vervang. Vir die eerste keer in sy 38-jarige bestaan is die Unie geregeer deur ’n suiwer Afrikanerbewind wat al twaalf ministers in die 74-jarige eerste minister se nuwe kabinet was Afrikaanssprekend.

’n Destydse politieke beriggewer van Die Transvaler en later die Nasionale Pers, Jan. J. van Rooyen, skryf in 1971 die opposisiepartye en -pers het ná die HNP-oorwinning groot gewag gemaak daarvan dat dr. Malan ’n “minderheidsregering” saamgestel het omdat sy party meer as 100 000 stemme minder as die VP gekry het. Die totaal vir die opposisiepartye was 614 464 en dié vir die nuwe regering 453 594.

Van Rooyen skryf oor die belading en ontlading van kiesafdelings: “Die feit dat die Malan-party hoofsaaklik die steun van die platteland gehad het, het tot sy oorwinning bygedra, maar dit was slegs deel van die oorsaak.” Die debat oor in hoe ’n mate die nuwe bewind ’n “minderheidsregering” was, is bemoeilik deurdat 12 kiesafdelings onbetwis na die een of ander party gegaan het. Elf hiervan was VP en een HNP Volgens die jare lange formule van 6 000 vir die wenparty en 2 000 vir die verloorder, was die gaping tussen die twee grootse party selfs groter.

Die 1948-uitslae is veral gekenmerk, volgens Van Rooyen, deur die groot meerderhede in die stede teenoor die klein meerderhede op die platteland, gedeeltelik danksy die groter konsentrasie kiesers in die stede asook die konsentrasie daar van VP-ondersteuners. In Claremont het die VP byvoorbeeld met ’n meerderheid van 6 202, in Rondebosch met 6 194, in Hillbrow met 6 138 en in Durban-Berea met 5 393 gewen, maar in Standerton het die HNP-kandidaat genl. Smuts met slegs 224 stemme verslaan, een van talle naelskraapse oorwinnings vir die HNP op die platteland.

Die algemene aanname dat die HNP in 1948 sowel as 1953 veral danksy die belading van plattelandse setels gewen het, is in ’n mate verkeerd bewys deur ’n ontleding van laasgenoemde verkiesing se uitslae deur die Proportional Representation Society van Londen wat hy gestuur het aan die direkteur van inligting in Suid-Afrika-Huis. Die vereniging skryf in sy verslag oor die verkiesingsuitslag: “Ek sluit afskrifte in van (a) ’n ontleding van die syfers wat wys daar is geen gronde vir die algemene stelling dat die oorwinning van die minderheidsparty te danke is aan die ‘belading’ van kiesafdelings en (b) ’n grafiek wat wys dat die werklike oorsaak van die oorwinning die verskil in die grootte van meerderhede is – Nasionalistiese kandidate het in baie kiesafdelings ingeglip met ’n klein meerderheid terwyl die VP- en Arbeiderkandidate baie stemme verspil het deur groot meerderhede in ’n klein aantal setels op te hoop. Die Nasionaliste sou dié verkiesing (en dié van 1948) gewen het selfs al het al die kiesafdeling ’n gelyke getal kiesers gehad – trouens, selfs as die ‘lading’ in die teenoorgestelde rigting was.”

Nog terugslae

Die leemte wat na die dood van genl. Jan Christian Smuts in die VP gelaat is, was te groot vir adv. J.G.N. Strauss om te vul.

Met die verdwyning in 1949 van die Kaapstadse middagblad Die Suiderstem is die VP sonder ’n Afrikaanse mondstuk in die Suide gelaat.

Die VP het geglo die 1948-oorwinning was vir die Nasionale Party ’n tydelike gelukskoot en dat dit in die provinsiale verkiesing van 1949 omgekeer sou kon word. Die uitslae het bloot die tendens van die vorige jaar onderstreep. Die NP-AP se klein meerderheid is ietwat versterk toe die regerende party ’n tussenverkiesing in Vereeniging met ’n skrale meerderheid van 16 stemme wen. In die 1948-verkiesing het die VP die setel gewen met ’n meerderheid van 1 229: 5 488 stemme vir K. Rood vergeleke met 4 259 stemme vir die Nasionale Party se J.H. Loock. In die tussenverkiesing wen J.H. Loock met 5 821 vergeleke met 5 805 vir die VP se R.H. Amm, ’n NP-meerderheid dus van 16. (J.H. Loock se oorwinning was van korte duur, want in die 1953-verkiesing verslaan Marais Steyn hom met ’n meerderheid van 387 stemme, net om in 1958 deur die NP se Blaar Coetzee verslaan te word met ’n meerderheid van 843. Hy behou die setel in 1961 met ’n twee keer groter meerderheid, dié keer teen die verslaggewer van die VP-gesinde Sondagblad Sondagstem Hans Strydom.)

Heelwat belangriker was die wet wat in 1950 deurgevoer is wat aan Suidwes-Afrika ses setels in die Unie-Volksraad en vier in die Senaat (waarvan twee verkose en twee genomineer) gegee het. Met hierdie stap het dr. Malan onteenseglik aan die buitewêreld gesê dat hy Suidwes-Afrika as ’n vyfde provinsie van Suid-Afrika beskou. Dit was in antwoord op die Verenigde Nasies se besluit in 1946 dat genl. Smuts nie Suidwes-Afrika by die Unie mag inlyf nie. Die ses kiesafdelings was Windhoek, Namib, Karas, Etosha, Middelland en Omaruru. Terselfdertyd is die destydse Wetgewende Vergadering, gedeeltelik benoem, omskep in ’n nuwe met 18 verkose lede. Die VP, wat die wetgewing oor die regstreekse verteenwoordiging van Suidwes tydens sy bewind aangevoor het, was gekant teen die hoë getal setels wat buite verhouding tot die blanke bevolking van die mandaatgebied was, maar wou nie die kiesers daar vervreem deur dit heftig teen te staan nie. Die party het boonop gehoop sy leiers se deelname aan die besetting van die eertydse Duitse kolonie in 1915 sou in hul guns tel.

Die verkiesing in Suidwes is op 30 Augustus 1950 gehou. Die VP-regering het altyd stryd gevoer teen alle pogings van die Verenigde Nasies om Suidwes onder voogdy van die V.N. te plaas, maar het nietemin ingestem om jaarlikse verslae oor die gebied aan die wêreldliggaam voor te lê. Nadat die eerste verslag van die NP heftig gekritiseer is, het die nuwe regering besluit om die gebruik te staak. In 1949 besluit die V.N. om die Wêreldhof om ’n adviserende mening oor die Unie se internasionale verpligtinge in verband met Suidwes te nader. Die meerderheidsuitspraak in Julie 1950 het beslis die Unie was nie wetlik verplig om die gebied onder die V.N. se voogdy te plaas nie, maar dat die V.N. tog toesig oor die gebied moes hou soos die ou Volkebond dit gedoen het.

Die woelinge oor Suidwes-Afrika op die wêreldtoneel het aan die Nasionaliste voldoende skietgoed gegee om die Verenigde Nasionale Suidwes-party (V.N.S.W.P.) wat onafhanklik van die VP sou staan tot 1971, maar nietemin die steun van die Suid-Afrikaanse opposisie geniet het, oortuigend te verslaan. Die NP se slagkreet was dat hy nie voor die V.N. sou buk nie en ook nie die gebied “vir die wolwe” sou gooi nie. Die kiesers het Nasionaliste in al ses kiesafdelings vir die Unie-Volksraad verkies en 15 uit 18 vir die Wetgewende Vergadering. Albei verkose senatore was Nasionaliste wat saam met die twee benoemdes die regering se gevaarlike klein meerderheid in die hoërhuis met vier vergroot het. Anders as in Suid-Afrika in 1948 sowel as in 1953 het die meeste Suidwes-kiesers vir die Nasionale Party gestem, naamlik 12 434 (55,4%) vergeleke met 10 003 (44,6%) vir die V.N.S.W.P. Dit het aan die regering ’n baie gemakliker meerderheid van 13 in die Unie-Volksraad besorg. In al die Suidwes-kiesafdelings, buiten Etosha waar die party ’n meerderheid van 846 behaal het, het die party naelskraaps gewen. In Karas was sy meerderheid 67, Middelland 229, Namib 441, Omaruru 584 en Windhoek 234.

Vanaf 1953 is die verkiesing in Suid-Afrika en Suidwes-Afrika gelyktydig gehou. In 1953 het die NP 13 305 (56,6%) stemme op hom verenig en die V.N.S.W.P. 10 021 (42,6%). Die NP-meerderheid in Etosha 1 205, Karas 238, Middelland 272, Namib 554, Omaruru 826 en Windhoek 189. Teen 1958 het die NP sy houvas versterk met ’n meerderheid van 1 334 in Etosha, 449 in Karas, 604 in Middelland, 689 in Namib, 1 204 in Omaruru en 506 in Windhoek. In daardie jaar het die NP 16 390 (58,2%) stemme gekry en die V.N.S.W.P. 11 568 (41,1%).

Verenigde Nasionale Suidwes-party

Adv. J.G.N. Strauss spreek in Augustus 1950 ’n vergadering toe in Windhoek.

In Suidwes het die Suidwes-Afrikaner veel langer ’n mondstuk vir die VP gebly as sy eweknieë in Suid-Afrika, waarvan die laaste die Sondagkoerant Sondagstem was wat in 1967 gesluit het. Hier is die koerant se personeel voor Unie-Volkspers se kantoor in Windhoek in 1949.

Die Verenigde Party se eweknie in Suidwes-Afrika het ruim sewe jaar voor die samesmelting van Desember 1934 ontstaan onder heel ander omstandighede as in die Unie. Ingevolge die Wet op die Grondwet van Suidwes-Afrika van 1925 het die Suid-Afrikaanse Parlement ’n wetgewende vergadering aan die mandaatgebied toegestaan. So het die vae partypatrone van voorheen meer bepaalde vorm vir verkiesings aangeneem. Die Duitsers was saamgetrek in die Deutscher Bund terwyl die Suid-Afrikaners na gelang van hul politieke oortuigings in die Unie verdeel was tussen die Nasionale Party van Suidwes-Afrika en die Suidwes-party (die geesgenoot van die Suid-Afrikaanse Party in die Unie). Laasgenoemde partye was bewus van die krag van die Deutscher Bund en bereik dus ’n ooreenkoms om saam te werk tydens die verkiesing vir die Wetgewende Vergadering van 1926. Dit was egter nie suksesvol nie en die koalisie verloor die verkiesing. Hulle is toe daartoe gedwing om saam te smelt en stig op 31 Januarie 1927 in Windhoek die Verenigde Nasionale Suidwes-party. Die partye verbind hom tot die ekonomiese vooruitgang van die gebied en sy inlywing by Suid-Afrika en wen so die verkiesing van 1929.

Die Tweede Wêreldoorlog het die Deutscher Bund van baie van sy invloed ontneem en daarom verdwyn die grootste samebindende faktor van die V.N.S.W.P. Die Nasionale Party word weer in Suidwes in die lewe geroep, maar het swak gebly totdat sy eweknie in die Suide die mag in 1948 kon oorneem. Met die verhoogde status was in 1949 aan Suidwes toegeken is toe dr. Malan wetgewing deurgevoer het wat die gebied as ’t ware die Unie se vyfde provinsie gemaak het, het die NP die V.N.S.W.P. verslaan deur al ses setels vir die Unie-Volksraad, albei verkose plekke in die Unie-Senaat en 15 uit die 18 kiesafdelings van die Wetgewende Vergadering te wen. Uiteindelik het die V.N.S.W.P. ook die drie plekke in die Wetgewende Vergadering verloor, hoewel sy organisasie onder leiding van J.P. de M. Nieuhaus, wat deur die VP in Natal as hul verteenwoordiger in die Senaat benoem is uit dankbaarheid vir die werk in Suidwes, lewenskragtig gebly het.

Die Suidwes-party smelt op 16 November 1971 saam met die Verenigde Party in Suid-Afrika met sy bevoegdheid soortgelyk aan dié van ’n provinsie in die Republiek. Sen. Nieuhaus is verkies tot voorsitter van die party in Suidwes. Hy het sy plek in die Senaat verloor toe die liggaam na die verkiesing van April 1974 hersaamgestel is.

Voor die terugslae in Suidwes-Afrika het die VP-opposisie hewige teenkanting gebied in die Unie-Volksraad teen ’n reeks wette wat apartheid as regeringsbeleid sou vestig. Dit was die Wet op die Verbod van Gemengde Huwelike, die Ontugwet (’n wysiging wat die oorspronklike verbod uitgebrei het na alle nie-blankes), die Burgerskapwet en die Groepsgebiedewet.

Kleurlingstemreg

Agtergrond

N.C. Havenga moes sy standpunt oor die Kleurlingstemreg verander voor sy Afrikanerparty en die Nasionale Party kon saamsmelt.

Toe die Kaapkolonie in 1853 die eerste keer ’n verteenwoordigende grondwet kry, was daar geen diskriminasie op grond van kleur by die bepaling van stemreg nie. Alle mans is toegelaat om om as kiesers te registreer en hulle vir die Wetgewende Vergadering verkiesbaar te stel mits hulle £50 per jaar verdien het of £25 verdien het en voorsien is van blyplek of as hulle ’n huis bewoon het waarvan die algehele waarde £25 was. In 1892 is die huis- en grondvoorwaardes opgeskuif na £75 en ’n onderwystoets is ingestel ingevolge waarvan die aansoeker sy naam, woonadres en beroep moes kon skryf. Een van die vernaamste debatte in die Nasionale Konvensie, wat sou aanleiding gee tot die Suid-Afrika-wet wat Uniewording moontlik gemaak het, was oor die vraagstuk van die Kaapse nie-blanke stemreg en uiteindelik, ná baie argumente, is daar besluit om die stemreg van die Kaapse kiesers te waarborg, maar dit nie na die ander drie provinsies uit te brei nie, buiten die swart stemreg wat in Natal behoue sou bly. Teen 1950 het bruin kiesers net in nege kiesafdelings in die Wes-Kaap (Kaapstad-Kasteel, Kaapse Vlakte, Paarl, Wynberg, Stellenbosch, Soutrivier, Vasco, Hottentots-Holland en Malmesbury) enigsins ’n beduidende rol gespeel, hoewel hulle nêrens die meeste kiesers in ’n kiesafdeling was nie. Hulle was egter byna deur die bank VP-ondersteuners en hulle aanwesigheid op die algemene kieserslys het nie by die NP se apartheidsdroom ingepas nie.

Die Suid-Afrika-wet van 1909 het bepaal: “Artikel 35 (1) Die Parlement mag met wetgewing die kwalifikasies voorskryf wat nodig is om mense in staat te stel om in verkiesings te stem vir lede van die Volksraad, maar geen sodanige wet sal enigeen diskwalifiseer in die provinsie van die Kaap die Goeie Hoop wat, ingevolge die wette van die kolonie van die Kaap die Goeie Hoop met Uniewording geregtig was of nog geregtig kan word om te registreer as kieser vanweë sy ras of kleur alleen nie, tensy ’n Wetsontwerp aanvaar word deur albei Huise van die Parlement wat terselfdertyd sit en met die derde lesing ooreenstem met nie minder nie as twee derdes van die totale getal Lede van albei Huise. ’n Wetsontwerp wat aangeneem word tydens so ’n gesamentlike sitting sal aanvaar word as synde behoorlik aangeneem deur albei Huise van die Parlement.

(2) Geen persoon wat, met die aanvaarding van so ’n wet, geregistreer is as ’n kieser in enige provinsie sak verwyder word van die kieserslys slegs op grond van enige diskwalifikasie met betrekking tot sy ras of kleur nie.

Artikel 36. Onderhewig aan die bepalinge van die vorige afdeling sal die kwalifikasies vir parlementêre kiesers, soos dit bestaan in die verskeie kolonies met Uniewording, die kwalifikasies wees wat nodig is om mense in die ooreenstemmende provinsies geregtig te maak om te stem vir die verkiesing van lede van die Volksraad.

Artikel 44. Die kwalifikasies van ’n lid van die Volksraad sal as volg wees: hy moet … (c) ’n Britse onderdaan van Europese afkoms wees.

Artikel 152. Die Parlement mag deur wetgewing enige van die bepalinge van hierdie wet herroep of wysig: mits … geen herroeping of verandering van die bepalinge vervat in hierdie afdeling, of in die artikels … vyf en dertig, een honderd en sewe en dertig, geldig sal wees tensy die wetsontwerp wat so ’n herroeping of verandering omvat, aangeneem sal word deur albei Huise van die Parlement wat gesamentlik sit en met die derde lesing ooreenstem met nie minder nie as twee derdes van die totale lede van albei Huise. ’n Wetsontwerp wat aangeneem word tydens so ’n gesamentlike sitting sal geag word as behoorlik aangeneem deur albei Huise van die Parlement.”

Reeds dié wetgewing het gekleurde kiesers van die reg ontneem om hul sitplek in te neem as lid van die Unie-Volksraad. Geen nie-blanke het dit in elk geval gedoen in die ou Kaapse Parlement nie, maar die reg was altyd daar. Die nie-blankes was ook ontsteld oor die moontlikheid dat hul stemreg deur die Unie-Parlement weggeneem kon word en hul vernaamste organisasie, die African Peoples’ Organisation, het ’n afvaardiging na Londen gestuur om hul beswaar te kenne te gee. Die bruin kiesers was verbitter omdat die Britse Parlement die diskriminasie toegelaat het in die wet, wat eers deur albei huise van die Britse Parlement aangeneem moes word voor die Suid-Afrikaners daaroor sou stem.

In die twintigerjare het ’n beweging onder wit kiesers ontstaan om swart kiesers van die algemene kieserslys te laat verwyder en talle wetsontwerpe is in die Unie-Volksraad ingedien, maar in 1930 en 1931 het die verlening van stemreg eers aan wit vroue en toe aan alle wit kiesers sonder enige kwalifikasies die nie-blanke aandeel aan die totale stemgeregtigdes byna onbeduidend gemaak. In 1929 was daar byvoorbeeld 410 729 blanke kiesers in die Unie, vergeleke met 41 744 nie-blanke kiesers. Met die blanke bevolkingstoename, die stemreg vir vroue en die opheffing van kwalifikasies (vir blankes), het die getal blanke kiesers teen 1939 toegeneem tot 1 530 555, vergeleke met net 30 130. Teen daardie tyd is die swart kiesers in Kaapland van die algemene kieserslys verwyder en afsonderlike verteenwoordiging deur drie blanke Unie-Volksraadslede gegee.

Die verandering in die aandeel blanke en nie-blanke kiesers, en veral die verwydering van die swart kiesers van die algemene kieserslys, het natuurlik die bruin mense bekommerd gemaak, maar genl. Hertzog het hulle deurentyd verseker dat ’n duidelik onderskeid getref moet word tussen hulle en die swart kiesers en dat hulle beskou moet word as heeltemal gelyk aan hul wit eweknieë. Hy het selfs aan die hand gedoen bruin mans in die ander provinsies moet ook stemreg gegee word en het sover gegaan as om in 1926 ’n wetsontwerp in dié verband in te dien. Sy houding jeens dié vraagstuk is ook ondersteun deur ’n regeringskommissie wat in 1937 verslag gedoen het. Toe die Verenigde Party-regering in 1936 besluit het om swart kiesers van die kieserslys te haal, het dit geen moeite ontsien nie om bruin kiesers te verseker dat, as hulle dié maatreël ondersteun het, hulle nooit sou hoef te vrees dat ’n soortgelyke soort verdrukking op hul stemreg toegepas sou word nie. Die latere eerste minister, dr. D.F. Malan, het deurentyd die regte van die bruin kiesers ondersteun en op minstens een geleentheid selfs voorspraak gemaak dat die stemreg uitgebrei moes word na bruin vroue. Hy het prontuit gesê bruin kiesers moet, ten minste in Kaapland, dieselfde politieke regte as blankes geniet.

Nog ’n vraag wat in verband met Kleurlingstemreg ter sprake gekom het, was óf die bepalinge van die Suid-Afrika-wet nog hoegenaamd gegeld het ná die Statuut van Westminster van 1931 en die Statuswet van 1934 alle Britse beheer oor die Unie se politiek verwyder het. Genl. Hertzog was oortuig daarvan dat dit wel nog gegeld het en dat “die beskerming van afdeling 152 nie weggeneem kan word nie”. Die latere minister van gesondheid, dr. A.J. Stals, het hom ondersteun: “Ek dink nie enigeen in dié Huis, of in die Unie, twyfel aan die morele plig van die Parlement en die volk om die grondbeginsel in ons Grondwet te eerbiedig nie.” C.R. Swart, later minister van Justisie en uiteindelik staatspresident, het genl. Hertzog gelyk gegee: “Ons voel die verskanste klousules is ’n saak van goedertrou en ek kan my nie voorstel dat enige regering hulle met ’n eenvoudige meerderheid sal verander nie.” Selfs die speaker, dr. E.G. Jansen wat minister van naturelleaangeleenthede geword het onder dr. Malan en later goewerneur-generaal, het in ’n goed oorwoë uitspraak gesê: “Nieteenstaande die bepalinge van die Statuut van Westminster is ek van mening dat as ons verlang om die verskanste klousules te verander of te herroep, dan moet ons eers die prosedure volg wat neergelê word in die Suid-Afrika-wet.”

Malan verander sy standpunt

B.K. Long se uitlatings in In Smuts’s Camp is deur die Nasionale Party gebruik om die verwydering van Kleurlingkiesers van die algemene kieserslys te regverdig.

Geleidelik het dr. Malan sy houding teenoor die bruin mense verander en ná die aanneming van die Hertzog-wette van 1936, het hy voorspraak begin maak vir die verwydering van die bruin mense sowel as die swart mense van die algemene kieserslys. Genl. Hertzog het hom deeglik hieroor uitgedaag. Hy het daarop gewys dat, ten einde te keer dat die bruin keisers se simpatie heeltemal van hulle vervreem word, het die Nasionale Party, met die volle ondersteuning van Hertzog sowel as Malan, die bruin mense verseker politieke skeiding sou nie op hulle van toepassing gemaak word nie. Hy het gesê dr. Malan se kleurbeleid sou veroorsaak dat “ontrouheid en onbetroubaarheid die riglyn sal word vir die wit man in Suid-Afrika in die bepaling en vervulling van sy pligte as bewaker van die nie-blanke”.

Tog, toe die Nasionale Party in 1948 die bewind oorneem, het hy verklaar hy sou die bruin kiesers van die wit kiesers skei en vir eersgenoemde onafhanklike verteenwoordiging in die Unie-Volksraad gee. Die party het beweer die nie-blanke bevolking oefen ’n wurggreep uit op die blankes, dat die stemreg van die Kaapse Kleurlinge misbruik word en dat die verandering tot die bruin mense se voordeel sou strek. Die eerste voorstel word nouliks gestaaf deur die feit dat destyds in die hele Kaapland net 8,82% van die kiesers bruin was. En dat daar geen tekens van ’n merkbare toename was nie. Die veronderstelling van korrupsie was grotendeels gegrond op ’n stelling in B.K. Long se boek In Smuts’s Camp, waarin hy aan die hand doen dat kandidate hulle daaraan skuldig gemaak het dat hulle diegene wat invloed oor bruin kiesers uitgeoefen het, omgekoop het.

Long skryf op bl. 129 van die boek: “Ek gaan in warm water beland vir wat ek nou hieroor (Kleurlingkiesers) gaan sê. Die Kleurlingstem in enige Kaapse kiesafdeling is, as geheel, heimlik tydens verkiesingstyd te koop. Ek bedoel nie dat elke individuele Kleurlingkieser deur ’n kandidaat vir sy stem betaal hoef te word nie. Wat ek wel bedoel, is dat die oorgrote meerderheid Kleurlingkiesers onderworpe is aan druk, hetsy van individue of klein groepies in hul geledere, op maniere waarteen blanke kiesers immuun is. Diegene wat sodanige druk op Kleurlingkiesers plaas, is korrup. Verering word deur hulle van kandidate opgeëis. Wanneer ’n verkiesing nader, in elke kiesafdeling waarin daar ’n Kleurlingstem van enige grootte is, weet die politieke kenners watter individu of klein groepie die Kleurlingstem in sy sak het en hy moet oortuig word. Die kandidaat is hulpeloos. Heel dikwels weet hy of sy nie wat gedoen moet word om seker van die Kleurlingstem te wees nie. Die verkiesingsagent sê dis die beste om die Kleurlingstem aan hom oor te laat. Hy doen die nodige stappe en als is wel. Ek bedoel nie die prys word noodwendig in geld betaal nie.

"Dit kan op die een of ander ander manier betaal word. Maar dit word altyd in geheimhouding omhul, ’n sekere onwelriekende reuk en ’n geïmpliseerde aanvaarding dat die meeste, indien nie dalk alle Kleurlingstemme nie, sal inkom ingevolge die opdragte wat uitgereik is deur die geheime middelpunt van die misterie. In my kiesafdeling in 1938, terloops, was die Kleurlingstem so gering en my agent so beslis persona grata met die Kleurlinge dat ek bestand was teen al dié nare intrige. Maar ander kandidate in Kaapse kiesafdelings is nie so gelukkig nie. Die lang reeds bestaande en toenemende diktatorskap van die Kleurling-“baas” in Kaapse kiesafdelings is ’n vermenigvuldigende bedreiging.”

Volgens John Hatch is dit algemene kennis dat drukgroepe in alle politieke gemeenskappe voorkom en dat geen sodanige omkopery ooit tot in daardie stadium bewys is in verband met dié “breukdeel” van die Kaapse kiesers nie. Boonop het Long vroeër in dieselfde boek die stelling gemaak: “Geen verantwoordelike waarnemer, met praktiese ervaring van ons politiek, sal sê dat die deel van ons blanke bevolking wat die stemreg waardig is, enigiets buiten verbasend laag is nie.”

Wat die Nasionale Party se argument betref dat die nuwe reëlings ’n verbetering uit die bruin mense se oogpunt sou wees, was dit duidelik dat alle sektore van die bruin bevolking uiters vyandig gesind was jeens die verandering en dat hulle dit beskou het as net nog ’n aanduiding van die Nasionaliste se vasbeslotenheid om elke band wat hulle met die wit bevolking gehad het, te breek. Bruin mense het ook geglo daar was geen rede om te glo dat dié stap nie maar net nog ’n stap was wat uiteindelik tot hulle algehele ontkiesering sou lei nie. Per slot van rekening is die swart kiesers in 1936 op ’n afsonderlike kieserslys geplaas, maar teen 1950 was daar sterk sprake dat die Nasionale Party-regering hul verteenwoordiging geheel en al wou afskaf, wat dan ook later gebeur het.

Havenga skaar hom by Malan

Die vernaamste struikelblok in die weg van die uitvoering van die Nasionale Party se verklaarde beleid tussen 1948 en 1950, was die teenstand van N.C. Havenga as leier van die Afrikanerparty, maar in Oktober 1950, kort na die algemene verkiesing in Suidwes-Afrika en die dood van genl. Smuts, het Havenga sy opposisie in so ’n mate onttrek dat hy tot ’n vergelyk met Malan gekom het om die wetsontwerp in te dien wat die Kleurlingkiesers van die algemene kieserslys sou haal en vir hulle vier blanke verteenwoordigers in die Unie-Volksraad en een in die Senaat sou gee. Voorsiening is in die wetsontwerp gemaak dat die getal verteenwoordigers vermeerder kon word, maar slegs mits daar geen verandering kom in die verhouding van bruin teenoor wit verteenwoordigers nie, dus 4:150. Met ander woorde, ’n bykomende bruin verteenwoordiger in die Unie-Volksraad sou eers kon sitting inneem nadat ’n verdere 38 bykomende wit verteenwoordigers verkies is.

Ten einde die steun van die nominaal meer verligte Afrikanerparty te verseker, het die Nasionale Party sy oorspronklike plan ietwat gewysig. Baie Nasionaliste het gereken drie verteenwoordigers sou genoegsaam wees, dat dié lede nie toegelaat moes word om te stem oor vertrouenskwessies nie en dat swart verteenwoordiging afgeskaf moes word. Ondanks die geringe toegewings het die debat oor die Wetsontwerp op die Afsonderlike Kiesersverteenwoordiging in 1951 se parlementsitting dieper liggender emosie by alle Suid-Afrikaners laat ontvlam as enige wetsontwerp sedert die Suid-Afrika-wet van 1909.

Die Torch Commando

Sailor Malan, leier van die Torch Commando.

Die Torch Commando (Fakkelkommando in Afrikaans) is in Mei 1951 deur oudstryders van die Tweede Wêreldoorlog gestig om die Kleurlingstemreg, soos verskans in die Suid-Afrika-wet van 1909, te verdedig teen die Nasionale Party se hewige aanslag. ’n Groep politiek bewuste oudstryders het besluit om ’n optog met fakkels te hou om beswaar aan te teken teen die regering se voorneme om die Suid-Afrika-wet van 1909 te wysig ten einde Kleurlinge van die algemene kieserslys te verwyder en hulle op ’n afsonderlike kieserslys te plaas. Die wekroep om deelname is gerig aan alle oudstryders, eers in Johannesburg, Port Elizabeth en Kaapstad, maar later ook in ander stede, om hulle stem te laat hoor vir die waardes waarvoor hulle in die Tweede Wêreldoorlog geveg en hulle kamerade gesterf het. Niemand het aanvanklik gedink dat die optogte enigiets meer sou wees as net ’n buiteparlementêre demonstrasie van korte duur om baie Suid-Afrikaners se beswaar teen die Nasionalistiese regering te laat hoor nie. Daar was geen meesterplan nie en niemand het aanvanklik ’n blywende organisasie of vereniging in gedagte gehad nie.

Oudstryders by die duisende het gehoor gegee aan die oproep, want hulle was gretig om die kameraderie, patriotisme en opwinding van die oorlog te herleef in die vae hoop dat iemand hulle iets konkreets sou gee om te doen ten einde van die Nasionale Party-regering ontslae te raak. Dit was die enigste samebindende faktor in die vyfjarige bestaan van die Torch Commando. Die Torch Commando het uit die staanspoor geweier om standpunt in te neem oor die vraagstuk van swart regte. Hy het selfs Kleurlinge, vir wie hy veronderstel was om te veg, vervreem en sy geloofwaardigheid ingeboet toe die organisasie ná hewige debatvoering geweier het om sy lidmaatskap aan alle Suid-Afrikaners oop te stel.

Die eerste en enigste leier van die Torch Commando was die vegvlieënier en held van die lugslag van Brittanje, Sailor Malan, wat in Mei 1951 tydens die eerste fakkeloptog genooi is om die saluut te beantwoord. By dié geleentheid het Malan ’n toespraak gelewer waarin hy die oudstryders gevra het om te help verseker die bepalings van die Suid-Afrika-wet word in elke opsig nagekom. Ná optogte in verskeie stede het die Torch Commando amptelik in Junie 1951 sy beslag gekry met ’n nasionale kongres in Johannesburg waar Malan tot nasionale president en leier van die Torch Commando verkies is. Kort voor lank het die organisasie op 250 000 lede, waarvan die meeste ook Verenigde Party-ondersteuners was, aanspraak gemaak.

Tot almal se verbasing en selfs die leiers s’n, het hulle gou nasionale bekendheid verwerf. Maar die Torch Commando het in gewildheid en krag begin afneem nadat hy ’n vennootskap (die United Democratic Front) met die Verenigde Party en die Arbeidersparty aangegaan het om saam die Nasionale Party in die verkiesing van April 1953 te beveg. Baie lede het met die uiterste ywer gewerk om die verkiesing te wen, maar die VP-leierskap het vooraf reeds besef hulle kans om die NP te verslaan, was bra skraal, ondanks die United South African Trust Fund, in 1949 deur genl. Jan Christian Smuts gestig om die VP se geldsake op vaster grondslag te plaas, en deeglike beplanning en organisasie.

Parlementêre en hofstryd

Die Opposisie het kort na die wetsontwerp in Februarie 1951 ter tafel gelê is, die wettigheid van die parlementêre prosedure uitgedaag. Aan regeringskant was die argument dat die Unie-Parlement ’n soewereine liggaam was sedert die Statuut van Westminster van 1931 en die Statuswet van 1934. Die NP het aangevoer die Unie-Parlement kon enige wetgewing met ’n eenvoudige meerderheid aanvaar wat wetgewing wat deur die Britse Parlement aanvaar is, afgeskaf het. Die Suid-Afrika-wet was volgens hulle een van dié wette en kon met ’n gewone meerderheid verander of herroep word. Die regering was vas oortuig dat daar geen meer wetlike struikelblokke was nie en verder meer het hulle hulself oortuig dat bruin kiesers nie van enige substantiewe regte ontneem sou word nie. Die leier van die Opposisie, adv. J.G.N. Strauss, het egter aangevoer die voorgestelde wetgewing doen afbreuk aan artikels 35 en 152 van die Suid-Afrika-wet. Hy het die speaker daarom versoek dat die prosedure wat gevolg sou word, moes ooreenstem met die bepalinge van die Suid-Afrika-wet.

Die minister van binnelandse, dr. Eben Dönges, het geredeneer die wetsontwerp is nie onderworpe aan die bepalings vir verskanste klousules nie, en selfs al het dit, was die klousules nie meer van toepassing nie. Die Unie-Parlement het die onbeperkte reg gehad om oor sy eie prosedures te besluit. In April 1951 beslis die speaker, J.H. Conradie, nadat hy alle argumente oor die regs-, grondwetlike en parlementêre beginsels wat ter sake was, aangehoor het, dat die klousules nie meer gegeld het nie. Hy het veral staatgemaak op die beslissing van die appèlhof in 1937 dat, sedert die Statuut van Westminster aanvaar is, die Parlement die hoogste wetgewende liggaam in die Unie was en dat die hof nie die mag gehad het om te beslis oor die wetlikheid van ’n voorgestelde wet nie. Sy uitspraak is nie in die Parlement betwis nie en die regering het met die wetsontwerp voortgegaan volgens die gewone prosedure.

Daar was heftige teenkanting in elke stadium van die parlementêre prosedure. Dit is slegs aanvaar na die toepassing van die valbyl wat enige verdere debatvoering verbied het. Die goewerneur-generaal het die wet onderteken en dit het Wet No. 46 van 1951 geword. Die Opposisie en die bruin gemeenskap was geensins tevrede nie en was vasbeslote om die geldigheid van die wet in die Hooggeregshof te toets. Die metode wat die regering aangewend het, het tot wydverspreide kommer gelei en selfs verbitterdheid in sommige oorde. Baie mense het geglo, ongeag die meriete van die saak, is die gees van die Grondwet verontagsaam. ’n Gevoel van ongemak het posgevat, wat gou gelei het tot georganiseerde teenstand ook teen ander wetgewing.

Bruin kiesers hof toe

Voor die einde van 1951 het vier bruin kiesers die geldigheid van Wet No. 46 van 1951 in die Kaapse Afdeling van die Hooggeregshof uitgedaag. Die hof moes egter berus by die uitspraak van die appèlhof van vroeër en het die wetgewing gehandhaaf, al was dit vir twee regters moeilik om die rede vir die 1937-besluit te verstaan. Die saak is voor die Appèlhof in Bloemfontein gebring en breedvoerig geargumenteer voor ’n paneel van vyf vooraanstaande regters onder die voorsitterskap van hoofregter Centilivres. Die argumente het ’n volle ses dae geduur en die hof het ’n hele maand lank oor sy uitspraak beraadslaag. Die uitspraak was eenparig teen gunste van Harris en sy mede-petisionarisse. Die aanvaarding van die wetgewing deur gewonde meerderhede in afsonderlike sittings het dit ongeldig gemaak, het die regters bevind, want die Statuut van Westminster het geen verandering aan die Suid-Afrika-wet teweeg gebring nie. Die regters het beslis dit was hulle plig om onduidelikheid oor die 1937-besluit te bring en daardie uitspraak verwerp. Die verskanste klousules was steeds geldig.

Die uitspraak het groot opspraak verwek. Malan het dadelik aangekondig dat die regering dit verwerp. Die regering sou stappe doen om te verseker dat die Parlement soewerein is. Die Verenigde Party het die uitdaging aanvaar. Die party het aangevoer daar was geen sprake dat die parlement se soewereiniteit in gedrang gekom het nie en dat die regering immoreel en onwettig die stemreg van die bruin kiesers verminder het. Die VP het onderneem om saam met die Torch Commando en die Arbeidersparty elke grondwetlike maatreël tot sy beskikking te gebruik om die regering se pogings te dwarsboom. Net vir die duur van die Van Riebeeckfees in April 1952 het al die strydende partye die strydbyl tydelik begrawe.

Verbete stryd

Lede van die Black Sash aan die betoog teen die aanvaarding van die Senaatwet in 1955.

Met die hervatting van die parlementsitting ná die fees het ’n bittere debat gekom. Die regering het beweer die hof het die soewereine status van die Unie aangepas deur die Parelemnt te dwing om hom te hou by ’n Britse wet (die Suid-Afrika-wet van 1909). Die Verenigde Party het gesê dis onwaar en die regering daarvan beskuldig dat hy nie sou huiwer om onwettig op te tree om sy sin te kry nie. Kort hierna maak die regering ’n wetsontwerp bekend wat ’n Hooggeregshof van die Parlement sou skep en terugwerkend sou wees tot 1931. Die wetsontwerp wou hê enige dokument wat veronderstel is om ’n wet van die Parlement te wees, moet as sodanig aanvaar word ongeag watter prosedure by sy aanvaarding gevolg is. Die Hof sou bestaan uit al die lede van albei Huise wat jurisdiksie sou hê om die Hooggeregshof se besluite te hersien wat die uitwerking sou hê dat dit wette van die Parlement ongeldig verklaar. Die betrokke minister sou die reg hê om appèl aan te teken by die Parlementshooggeregshof teen enige besluit van die Hooggeregshof. Omdat die Verenigde Party kon insien so ’n hof sou in werklikheid net die Parlement met ’n ander naam wees, het hy onderneem om die voorstel met alles tot sy beskikking te beveg. Ná ’n bittere debat is die regering se wetsontwerp deur die Parlement aanvaar as Wet No. 35 van 1952. Die Verenigde Party het dit ’n “skaamtelose strategie om die verskanste klousules van die Grondwet te ontduik” genoem. Buite die Parlement was daar ’n stortvloed protes. Selfs die regeringsgesinde Die Burger was ontevrede oor die situasie. Die koerant het gesê die maatreël was ’n noodsaaklike onding en dat die Hooggeregshof van die Parlement behoort te verdwyn nadat hy sy taak verrig het.

Die eerste sitting van die Hooggeregshof van die Parlement is belê vir Augustus 1952 in Pretoria. Die VP het onderneem om nie die sitting by te woon nie en was van voorneme om dit in die gewone hof ongeldig te laat verklaar sodat die land nou afgestuur het op ’n grondwetlike stryd tussen die hof en die parlementshof. Op 27 Augustus 1952 verklaar die Hooggeregshof van die Parlement die Appèlhof se besluit in Harris vs. Dönges ongeldig. Twee dae later beslis die Kaapse Hooggregshof die wet wat die hof daargestel het, was op sigself ongeldig en dat dit geen reg had om besluite van die Hooggeregshof of die Appèlhof ongeldig te verklaar nie. In November daardie jaar verwerp die Appèlhof die regering se reg tot appèl. Die besluit het daarop berus dat artikel 152 van die Suid-Afrika-wet bepaal het dat elke burger die versekering gehad het dat hul regte ingevolge die verskanste klousules beskerm sou word en dat dit die plig van die howe was om dit te waarborg. Die regering se planne is gekortwiek en so word hy verplig om die aftog te blaas.

Die regering se optrede het egter ’n veldtog van burgerlike ongehoorsaamheid tot gevolg gehad wat in Oktober 1952 tot rasse-onluste in Port Elizabeth, Oos-Londen en Kimberley gelei het. Die regering se antwoord was al hoe strenger veiligheidsmaatreëls terwyl die VP op ’n onpartydige benadering aangedring het in oorlegpleging met nie-blankes. Teen dié agtergrond is Suid-Afrika se binnelandse beleid die eerste keer in 1952 voor die Verenigde Nasies gebring, wat teen enige vorm van rassediskriminasie besluit het en ’n spesiale kommissie aangestel het om Suid-Afrika te ondersoek. Die regering weier die kommissie toegang tot die land, maar hy vorder nietemin verdoemende inligting teen die Unieregering in en so kom apartheid op die VP-agenda waar dit dekades lank sou bly.

Die regering het meer en meer afgesonder geraak namate die wêreldmening toenemend teen sy rassebeleid gedraai het. Die ernstige toedrag van sake het egter nie die Nasionaliste van stryk gebring nie en hulle besluit om die organisasies wat vir die lydelike verset verantwoordelik was, in die kiem te smoor. Toe die Parlement in Januarie 1953 byeenkom om oor die gebruiklike wantrouemosie in die eerste minister debat te voer, het adv. J.G.N. Strauss die regering se rassebeleid heftig aangeval. Hy het beweer die regering bring die eenheid tussen die twee blanke groepe in gedrang, het vriendelike state vervreem en in werklikheid juis die blanke beskwaing wat hy wou beskerm, in die gevaar gestel. Ongelukkig het Strauss nagelaat om te sê of die VP hoegenaamd ’n teenbeleid gehad het. Hy kon dit trouens nie waag nie, omdat baie van sy meer behoudende partygenote midde-in die weerstandsbeweging geneig was om met die Nasionaliste te simpatiseer.

Tydens die kort sessies is die Wet op Openbare Veiligheid aanvaar, wat tydens onrus noodmagte sou gee. Die VP het die wet asook die wysigings ana die Wet op Kriminele Reg ondersteun, maar die Arbeidersparty en mev. Margaret Ballinger, naturelleverteenwoordiger, het albei punt vir punt teengestaan. Die Engelse Pers en die Torch Commando was ewe hewig gekant teen ’n “drastiese inbraak op fundamentele regte”. Sommige Afrikaanse koerante het gedink die wetgewing was betreurenswaardig dog noodsaaklik. Die VP was onder druk van sy lede in gebiede waar die onrus plaasgevind het om ’n standpunt in te neem wat nie wesenlik van die Nasionaliste s’n verskil het nie. Liberale VP-lede was erg ontstoke hieroor.

In die lig van sy verbeterde vertoning in die 1953-verkiesing het die regering tydens die parlementsitting wat in Julie 1953 begin het, opnuut die wetsontwerp op die afsonderlike verteenwoordiging van kiesers voor die parlement gebring, dié keer voor ’n gesamentlike sitting van albei Huise wat op 15 Julie begin het. Die wetsontwerp het voorgestel dat artikel 35 van die Suid-Afrika-wet, wat Kaapse bruin stemreg verskans, herroep word. Die Opposisie het sy vorige standpunt gehandhaaf en tydens die tweede lesing van die wetsontwerp het dr. Malan steeds 19 stemme kortgekom. Tydens die verdaging hierna het drie konserwatiewe lede van die VP nieamptelik na Malan uitgereik en hom gevra om Strauss weereens te nader om te kyk of hulle nie tot ’n vergelyk kon kom nie. Strauss het sy party geraadpleeg en die toenadering verwerp. Toe die debat op 16 Septemeber hervat is,het die VP-leier aangevoer Malan het ’n skeuring in die VP probeer teweeg bring deur sy regtervleuel sover te kry om die wetsontwerp te steun. Tydens die derde stemming was dit duidelik dat sommige VP-lede vir die regering gestem het, maar Malan het nog steeds 16 stemme te min gehad.

Onenigheid in die VP

Tydens die parlementêre reses van October 1953 tot Januarie 1954 het die onenigheid in die VP verdiep. Vyf Unie-Volksraadslede is uit die party gedwing en toe die Parlement hervat, het nog twee hulle by die vyf aangesluit. Hulle het onderneem om die regering te steun in die wetsontwerp op afsonderlike verteenwoordiging. Op 17 Mei is weer oor die wetsontwerp gestem en dié keer het die regering nege stemme gekort vir die tweederdemeerderheid. Eers tydens die parlementsitting van 1955 het die kleurlingstemreg weer ter sprake gekom. Die minister van justisie, C.R. Swart, kondig aan dat die appèlregters van ses tot 11 vermeerder sou word. Tydens die daaropvolgende debat erken Swart die vermeerderde getal regters hang nou saam met die debat oor Kleurlingstemreg. Enkele dae nadat die wetsontwerp oor die Appèlregters aanvaar is, stel die regering ’n maatreël voor dat die senaat ontbind word en hersaamgestel word. Hy sou wegdoen met die ou stelsel van proporsionele verteenwoordiging waarvolgens die hoër huis se lede bepaal is. Die getal senators sou vermeerder word van die huidige 48 tot 89. Die regering sou sodoende ’n totaal van 171 stemme hê tydens ’n gesamentlike sitting vergeleke met die Opposisie se 77 - ’n gerieflike meerderheid van twee derdes.

’n Storm het onmiddellik hieroor losgebars, selfs van Nasionaliste wat graag die bruin kiesers op ’n afsonderlike kieserslys wou plaas, maar wat nie saamgestem het met die metode nie. ’n Aantal Afrikaanse lektore van die Universiteit van Pretoria het in die openbaar beswaar gemaak enkele dae nadat die wetsontwerp op die vergrote Senaat in Mei 1955 bekend gemaak is. Hulle het beweer dit verontagsaam ’n basiese beginsels van parlementêre regering, dat dit ondemokraties is, ongrondwetlik en minderheidsregte verydel. Hulle het dit beskou as ’n kunsmatige poging deur die regering om ’n tweederdemeerderheid te kry terwyl hy in werklikheid op skaars die hefte van die kiesers se steun kon aanspraak maak. Die regeringspers het die beswaarmakers verguis. Die Burger het gesê geen regdenkende mens sou die Senaatwetsontwerp op sigself ondersteun nie, maar dat dit geregverdig was ten einde die dooiepunt te beëindig, waarvoor die koerant in dieselfde asem die VP verkwalik het.

Bruin kiesers verloor stemreg

Die wetsontwerp is ná ’n lang debat aanvaar. Die Verenigde Party het belowe dat, indien hy weer aan die bewind sou kom, hy die algemene kieserslys sou herstel. So ’n gebeurlikheid het egter toe reeds hoogs onwaarskynlik gelyk. Die sessie het geëindig as een van die ongelukkigste sedert Uniewording. Die laaste hoofstuk in die voortslepende drama oor Klerulingstemreg het in Februarie 1956 afgespeel toe die Unie-Volksraad en Senaat gesamentlik sitting ingeneem het om oor die wetsontwerp oor afsonderlike verteenwoordiging te stem. Die Arbeidersparty het die sitting geboikot, maar die Verenigde Party het die wetsontwerp met hand en tand beveg tydens elkeen van sy stadiums.

Ná ’n twee weke lange debat is die wetsontwerp aanvaar met ’n meerderheid van twee derdes. Drie van die ses Konserwatiewe Party-lede, wat van die VP weggebreek het, het ten gunste daarvan gestem. Die wetsontwerp is aanvaar. Nie alleen is die sowat 45 000 bruin kiesers op ’n afsonderlike kieserslys geplaas nie, maar die klousules wat daaroor gehandel het, is herroep. Terselfdertyd is die grondwet van die Verteenwoordigende Kleurlingraad gewysig sodat dit merendeels uit benoemde lede sou bestaan. Ook het die Kleurlingbevolking die reg verbeur om hul eie mense in die Kaapse Provinsiale Raad te verteenwoordig, soos voorsien in die Suid-Afrika-wet.

Die Senaatwet is in die Hooggeregshof betwis, maar die applikante het hul saak verloor, aangesien die hof eenparig beslis het geen beperking kon geplaas word op die omvang van die mag wat die Parlement het om enige gewone wet te aanvaar nie. Al elf regters van die Appèlhof het die besluit gehandhaaf in Oktober 1956. Dit was uiteindelik ’n oorwinning vir die regering en die einde van die pynlike hoofstuk in die land se geskiedenis. In 1951 reeds het John Hatch aangevoer: “Let daarop dat die Verenigde Party se teenstand teen die wetsontwerp nie gegrond is op die beginsel van hulle verdediging van die nie-blanke se stemreg nie. In 1936 was die meeste van hulle heeltemal bereid om saam te werk en die swart kiesers van die algemene kieserslys te verwyder en sodoende vir Hertzog in staat te stel om die nodige tweederdemeerderheid te verkry. As Kleurlingkiesers nie gewoond daaraan was om vir die Verenigde Party te stem nie, kan daar min twyfel bestaan dat die regering maklik sy tweederdemeerderheid sou verkry het.” Gegewe die latere skeuring in die party (ter wille van 45 000 kiesers in die Westelike Provinsie), is dié stelling hoogs aanvegbaar.

1953-verkiesing

Adv. J.G.N. Strauss, derde leier van die Verenigde Party.

Die sogenaamde grondwetlike krisis was nog onopgelos toe die land in 1953 na die stembus gaan. Dit was een van die felste veldtogte in die land se politieke geskiedenis en die eerste groot toets van die land se reaksie op die regering se apartheidsbeleid. Die Opposisie was vasberade om die meeste daarvan te maak en die VP het nuwe hoop op ’n bewindsoorname gehad. Hy het sy pakt met die Arbeidersparty behou.

Ná die verkiesing het sy setels afgeneem tot 62, terwyl die NP s’n toegeneem het tot 94.

Die NP het 598 718 stemme gekry en die VP en sy vennoot, die Arbeidersparty, 611 204. Omdat die VP se steun toenemend in die stedelike kiesafdelings gekonsentreer was, het die gaping tussen die twee partye se aantal setels wyer en wyer geword. In die destydse bestel kon plattelandse setels met tot 15% ontlaai word en stedelike setels met tot 15% belaai word. As die gemiddelde aantal kiesers in ’n kiesafdeling dus 10 000 moes wees, kon ’n plattelandse kiesafdeling so min as 8 500 kiesers hê en ’n stedelike kiesafdeling soveel as 11 500 kiesers. Dit het van 1948 tot in 1974 (die laaste verkiesing waaraan die VP deelgeneem het) telkens in die NP se guns getel.

Malan se aftrede op 30 November 1954 en sy vervanging deur adv. J.G. Strijdom het geensins gehelp om die VP se lot om te keer nie. In 1955 het Strijdom die Senaatwet ingedien wat die ledetal van die Senaat in so ’n mate moes vermeerder dat die regering ’n tweederdemeerderheid tydens ’n gesamentlike sitting va die Unie-Volksraad en Senaat sou kon behaal om die bruin kiesers van die gesamentlike kieslys te haal. Die VP het die wetgewing te vergeefs in die hof probeer keer en so kon die NP sy lang gekoesterde ideaal verwesenlik van ’n suiwer blanke kieslys.

Twee opvolgers

Sir De Villiers Graaff, 1962.

Smuts is op 11 September 1950 aan ’n hartaanval oorlede en in Desember daardie jaar kies die Uniale kongres van die party vir adv. Jacobus Gideon Nel Strauss, gebore naby Calvinia in die Kaapprovinsie in 1900, as sy opvolger. Strauss was minister van landbou van 1944 tot 1948, toe die Verenigde Party by die stembus deur die NP verslaan is. In 1950 word hy leier van die VP en Leier van die Amptelike Opposisie, ’n pos wat hy tot sy aftrede in 1956 beklee het.

Strauss het die onderskeiding dat hy die eerste dienende leier van ’n groot politieke party was wat van sy amp onthef is. Dit het hom oorgekom op 21 November 1956. Strauss is vier jaar vantevore eenparig as partyleier verkies nadat Smuts hom aanbeveel het. Die grondwetlike krisis oor die regering se wetgewing om Kleurlingkiesers op ’n afsonderlike kieslys te plaas het die VP nuwe moed vir die 1953-verkiesing gegee toe die howe uitspraak gelewer het teen die NP se hantering van die stemmery in die parlement. Strauss se leierskap het nietemin gedy op die stryd om die Kleurlingkiesers op die gesamentlik kieslys te hou, tot die NP in 1955 die Senaatwet aanvaar het om die hoërhuise in so ’n mate te vergroot dat die party ’n tweederdemeerderheid tydens ’n gesamentlike sitting van albei huise kon behaal.

Die taai, ses jaar lange stryd, wat Strauss moedig geveg het, het sy tol op die opposisie geëis en veral ná 1953 het die eenheidsgeesdrif verflou. Sy hantering van die meningsverskille in die party het baie van sy kragte geëis en st gewildheid laat verflou. Die wegbreek uit die VP van die ’n regter- en later ’n linkervleuel het verdere druk op Strauss geplaas en die party se vertroue in hom ondermyn. Boonop het hy altyd in die skadu van sy voorganger geleef. Jan. J. van Rooyen skryf Strauss het “selfs, miskien onbewus, Smuts se stap, sy praat, sy gebare probeer namaak . . . Dit was asof hy die gees van sy mentor nie kon afskud nie. Daarby was hy spontane en gemaklike mense nie. Hy het nie mense maklike na hom toe aangetrek nie – iets wat baie nodig is vir ’n jong leier.

Die verwydering tussen hom en sy volgelinge het al hoe groter geword en in 1956 besluit hy om nie die party se Uniale kongres by te woon nie. Die binnekring het waarskynlik toe reeds besluit dat hy as leier vervang moes word. Die kongres het op Donderdag 20 November 1956 in Bloemfontein begin. Van Rooyen vertel: “Dit het bekend geword dat adv. Strauss siek is, en vrae het ontstaan oor sy planne vir die kongres. Op 1 November het die opperleiding van sy party hom in Johannesburg opgesoek, en by hom gepleit dat hy die kongres bywoon. Hy antwoord nie na die een of ander kant toe nie. Hy sou kyk hoe hy herstel.”

Uiteindelik besluit hy om in die buiteland te gaan herstel en toe begin ’n blitsveldtog om sy leierskap onder verdenking te bring. Mettertyd werp die VP-gesinde koerante hulle agter die opperleiding in en eis die kongres moet ’n onderleier of waarnemende leier verkies moet word. Strauss vertrek op 17 November 1956 oorsee en die volgende dag maak sir De Villiers Graaff bekend dat hy beskikbaar sou wees vir die leierskap as die kongres sou besluit om Strauss nie te herkies nie.

Toe die kongres byeenkom, word ’n brief van Strauss voorgelees waarin hy om sy politieke lewe pleit. Die afgevaardigdes beraadslaag ses ure lank agter geslote deure. Die provinsiale partyleier neem almal standpunt in teen Strauss se besluit om nie die kongres by te woon nie en spreker na spreker doen aan die hand dat hy moet bedank. Nog net ’n klein minderheid steun hom. ’n Mosie van vertroue in die provinsiale voorsitters word met enkele teenstemme aanvaar en die voorstel dat Strauss se leierskap beëindig word, is met ’n sterk meerderheidstem aanvaar. Sir De Villiers Graaff word sodoende sonder teenstem verkies.

Die gewilde en charismatiese sir De Villiers Graaff, gebore op 8 Desember 1913 was die seun van sir David Pieter de Villiers Graaff, minister sonder portefeulje in die Kaapse kabinet van 1908 tot 1910 en na Uniewording van 1910 tot 1912 minister van openbare werke, pos en telegraafwese, minister sonder portefeulje van 1912 tot 1913 en minister van finansies van 1915 tot 1916.

Sir De Villiers Graaff het sy vader se titel in 1931 oorgeneem na laasgenoemde se dood. Hy het diens gedoen in die Tweede Wêreldoorlog en is gevange geneem. Nadat hy parlementslid geword het, het hy vinnige opgang in die VP gemaak en is gekies om Strauss in 1956 op te volg as leier. Die VP se posisie is verswak met die wegbreek van drie van sy regsgesinde lede, dr. Abraham Jonker, Bailey Bekker en Arthur Barlow, wat die kortstondige Nasionale Konserwatiewe Party gestig het. Die VP het ook die 1958-verkiesing in samewerking met die Arbeiders betwis, maar 'n verdere nege setels verloor vir altesaam 53 vergeleke met die NP se 103. Dit was die eerste keer sedert 1948 dat die NP ’n meerderheid van die stemme op hom verenig het. Graaff was leier van die kwynende party totdat die VP in 1977 ontbind het.

Afstigtings

Verenigde Federale Party

Sir De Villiers Graaff wen die kiesafdeling Hottentots-Holland in 1948 toe die Nasionale Party die bewind oorgeneem het. Dit was die enigste setel wat die VP van die NP kon afrokkel.

Die Herstigte Nasionale Party (in 1969) en die Konserwatiewe Party (in 1982) was die enigste twee noemenswaardige afstigtings van die Nasionale Party van 1948 tot 1994, maar die Opposisie het talle afstigtings beleef wat die party telkens net verder verswak en gevolglik die NP net ál magtiger gemaak het.

Die twee vernaamste redes vir die afstigtings van die VP was die toenemende rol wat die kleurvraagstuk in die blanke politiek van daardie jare gespeel het en die gevolglike steeds breër wordende spektrum menings wat oor dié vraagstuk gehuldig is, asook die omstrede en ongewilde leierskap van Strauss.

Hoewel die VP in 1953 alles in die stryd gewerp het om die NP te verslaan, het die NP, wat die verbeelding van meer en meer Afrikaners aangegryp het met sy beleid van afsonderlike ontwikkeling, sy meerderheid vergroot. Besorgdheid en ontnugtering oor die uitslag het gelei tot die afstigting van twee partye, die Verenigde Federale Party (Engels: Union Federal Party) van sen. George Heaton Nicholls van Natal in 1953 en die Liberale Party. Die V.F.P. het sy beleid op 11 Mei 1953 gepubliseer. Dit het ’n federale unie van state en gebiede van Suider-Afrika in die vooruitsig gestel met ’n herverspreiding van mag wat ’n veel groter mate van selfstandigheid aan provinsies sou gee. Onder sekere omstandighede sou die provinsies die reg hê om hul eie toekoms te bepaal. Nicholls wou veral die band met die Britse Kroon behou. Sy rassebeleid was vaagweg verlig. Ter verduideliking van sy beginsels het Nicholls selfs die moontlikheid genoem dat Natal en die Engelssprekende deel van die Oostelike Provinsie van die Unie kon afskei. Dit sou in wese neerkom op ’n verdeling van die land op grond van taalverskille.

Die Verenigde Party het die voorstel onmiddellik verwerp omdat dit ’n verdeling van die Unie behels het wat derduisende Engelssprekende Suid-Afrikaners aan die genade van die “Broederbondrepubliek” van adv. J.G. Strijdom sou oorlaat. Die Natalse leier van die VP, Douglas Mitchell, het heftig gereageer en gesê die voorstel van Nicholls sou tot ’n skeiding van Engelssprekendes aanleiding gee. Hoewel daar sprake was dat die Torch Commando hulle by Nicholls sou skaar, het Die Burger die verwarrende situasie uitgebuit deur ’n spotprent te plaas waarin die Unie in ’n reuse “Nattestan” en ’n klein “Nichollstan” verdeel is met geen ekonomiese of politieke vooruitsig nie. Die veroordeling van die nuwe politieke party was so wydverspreid dat dit in die praktyk niks kon uitrig nie. Dit het wel daarin geslaag om die VP verder te verswak en die ontevredenheid met Koos Strauss se leierskap aan te blaas.

Liberale Party

Margaret Ballinger, vooraanstaande lid van die Liberale Party en naturelle-verteenwoordiger in die Unie-Volksraad.

Die L.P. het ’n veel groter rol gespeel. Daar was nog altyd liberales in Suid-Afrika se politieke geskiedenis, maar hulle was nog nooit in ’n enkele politieke organisasie saamgesnoer nie. In ’n sekere mate het die nuwe party uiting gegee aan die ou Kaapse liberale tradisie van gelyke regte vir alle burgers in ’n polities geïntegreerde samelewing met die uiteindelike oogmerk om die nie-blanke rasse op te voed in die volle voordele van die Westerse beskawing. Die party se sentrale beleidsbeginsel was algemene stemreg op ’n algemene kieserslys. Onder sy leiers het mense van die aansien van mev. Margaret Ballinger, Alan Paton, Leo Marquard, dr. Oscar Wolheim, Leslie Rubin en dr. Edgar Brookes getel.

Aanvanklik was die party se steun beperk tot die Engelse universiteite en enkele stedelike kiesafdelings, maar die lede wat hulle by die VP kon afrokkel, was te min of die Opposisie skade te berokken. Slegs twee Unie-Volksraadslede het na die L.P. oorgeloop. Ondanks die sterk leiers het die party nooit regtig hond haaraf gemaak by wit kiesers nie en soms ook daarin geslaag om swart en Indiër politici te vervreem. Die party het ontbind met die aanvaarding in 1968 van wetgewing wat daarop gemik was om politieke partye tot een rassegroep te beperk. Hoewel die L.P. nie beduidende, gewilde steun op hom kon verenig nie, het dit wel gelei tot verdere verswakking van die VP deur die vooraanstaande, Engelssprekende Suid-Afrikaanse intellektuele van die jare vyftig en sestig van die VP te vervreem.

Nasionale Konserwatiewe Party

'n VP-plakkaat vir die 1958-verkiesing.

Die derde vername afstigting, dié keer van die regtervleuel, was na afloop van die parlementsitting van 1953 van Oktober daardie jaar tot Januarie 1954 toe vyf VP-lede van die Unie-Volksraad uit die party geskors is omdat hulle die party gekritiseer het vir sy hantering van die Kleurlingstemreg-vraagstuk. Hulle was gekant teen Koos Strauss se leierskap en was ontevrede met wat hulle die party se “liberale neigings” genoem het. Van die partyleierskap se kant was dit ’n poging om die verwydering tussen die party en die Liberales te bowe te kom. Hulle het gereken die VP moes ’n kompromis met die regering probeer bereik het oor die vraagstuk van Kleurlingstemreg.

Die rebelle het hulself eers die Onafhanklike Verenigde Party genoem en onderneem om die regering te steun ten opsigte van Kleurlingstemreg. Hulle woordvoerder was die Transvaalse voorsitter van die Verenigde Party, Bailey Bekker, die seun van ’n voormalige Transvaalse administrateur. Aan die begin van die 1954-parlementsitting het twee lede hulle by die geskorste lede aangesluit en aan die einde van die jaar het hulle die Nasionale Konserwatiewe Party gestig. Die skeuring het die Opposisie verswak maar nie die regering genoegsaam versterk om aan hom ’n tweederdemeerderheid te gee om die stemregvereistes soos verskans in die Suid-Afrika-wet te verander nie. Die party het niks uitgerig nie en ontbind op 23 Januarie 1957. Drie L.P.’s sluit hulle later by die NP aan, een keer terug na die VP, twee verdwyn van die politieke toneel. Die enigste leier van die party was Bailey Bekker, L.V. vir Johannesburg-Noord.

Progressiewe Party

Helen Suzman en elf parlementslede verlaat die party in 1959 oor die kongres se weiering om die aankoop van nog grond vir tuislande te steun.

Ondanks die verkiesing van sir De Villiers Graaff, ’n jonger en gewilder man as Strauss in 1956, verhoog die NP sy aantal setels in 1958 se algemene verkiesing tot 103 teenoor die VP se 53 setels. Dit was die eerste verkiesing waarin die Nasionale Party 'n meerderheid van die stemme op hom verenig het. Op die VP se sentrale kongres in Augustus 1959 in Bloemfontein beleef die party die grootste terugslag sedert 1948 toe 12 dienende parlementslede wegbreek om die Progressiewe Party te stig. Van die lede was beduidende figure in die opposisie-politiek in die tweede helfte van die 20ste eeu soos Helen Suzman, Zach de Beer, Colin Eglin, Ray Swart en dr. Jan Steytler asook die oud-Springbokkrieketspeler Clive van Ryneveld. Hulle vernaamste beswaar was die VP-kongres se weiering om ’n resolusie te aanvaar wat die aankoop van meer grond vir swart vestiging sou steun.

Baie waarnemers het die PP se beleid as logiese alternatief vir die NP beskou, maar Helen Suzman was die enigste LV wat in 1961, 1966 en 1970 verkies is. In April 1974 se algemene verkiesing het ses PP-LV’s die paal gehaal en ’n sewende is in Junie daardie jaar verkies in ’n tussenverkiesing in Pinelands, Kaapstad.

Reformiste Party

Tydens die daaropvolgende parlementsitting het nog vier L.V.’s weggebreek en die Reformiste Party onder leiding van Harry Schwarz gestig. Enkele lede op provinsiale en plaaslike vlak het hulle ook by die nuwe party aangesluit. Later het twee VP-senatore hulle ook by die R.P. aangesluit. Die party het tydens die parlementsitting van 1975 by die PP aangesluit om die Progressiewe Reformiste Party te vorm. In Mei 1976 het die P.R.P. ’n tussenverkiesing in die voorheen “veilige” VP-setel Durban-Noord gewen. Die skrif was nou duidelik aan die muur vir die eens magtige VP

Republiekwording

Dr. H.F. Verwoerd verwelkom sy Britse eweknie, Harold Macmillan, in Suid-Afrika op die D.F. Malanlughawe in Kaapstad.

Die Verenigde Party het alles in die stryd gewerp om die instelling van 'n republikeinse staatsvorm te keer. Nietemin het die Nasionale Party die volkstemming met 'n skraal meerderheid gewen. Hier verskyn staatspres. C.R. Swart op die verhoog van die Paleis van Justisie in Pretoria, onmiddellik ná sy inhuldiging.

1960 was ’n merkwaardige jaar van drama in die Suid-Afrikaanse politiek. Dr. H.F. Verwoerd lui die politieke drama in deur tydens sy wantrouedebat op 20 Januarie aan te kondig dat die regering besluit het om ’n volkstemming oor die vraagstuk van ’n republiek te hou. Binne ’n jaar sou die blanke kiesers in ’n referendum gevra word om hul mening hieroor te lug. Die saak sou met ’n eenvoudige meerderheid van een beslis word. Die staatsvorm sou in wese dieselfde bly, maar ’n staatspresident, wat bo die partypolitiek verhewe moes wees, sou die plek van die goewerneur-generaal inneem.

Verwoerd het gesê as dit moontlik sou wees, sou hy ’n republiek binne die Statebond wou hê. Hieroor sou egter later besluit word. Suidwes-Afrika se kiesers sou nie aan die volkstemming kon deelneem nie, want Eric Louw, minister van binnelandse sake, het gevrees dit sou ernstige reperkussies vir Suid-Afrika in die buiteland inhou en veral in die Verenigde Nasies. Op aandrang van die ses Suidwes-Volksraadslede het die eerste minister egter later die besluit heroorweeg en beslis die kiesers daar sou wel kon deelneem. Met hierdie besluit om Suidweskiesers medeseggenskap te gee, het Verwoerd Suidwes nog hegter aan Suid-Afrika gebind.

Die Opposisie (wat toe uit die VP en die PP asook die drie naturelleverteenwoordigers bestaan het) was eensgesind in hulle teenkanting teen ’n republikeinse staatsvorm. Douglas Mitchell, Natalse VP-leier, het hom onvoorwaardelik teen ’n republiek uitgespreek en gesê die eerste minister was besig met ’n bluf om sy ondersteuners tevrede te stel. Volgens hom sou die regering nooit ’n meerderheid kry nie. Sir De Villiers Graaff wou hê die Kleurlinge moes toegelaat word om in die referendum te stem. Die Progressiewe Party wou ’n veelrassige republiek hê.

Ook buite die parlement was dit ’n gebeurtenisvolle jaar. Die Britse eerste minister, Harold Macmillan, bring ’n besoek aan verskeie Afrika-lande. In sy sogenaamde “Winde van verandering”-toespraak lig hy die Parlement in oor die nuwe omstandighede in Afrika en hoe dit Suid-Afrika sou raak. Dr. Verwoerd antwoord hom deur in ’n onvoorbereide toespraak Suid-Afrika en sy wit inwoners se saak te stel. Kort ná Macmillan se besoek aan Suid-Afrika ontstaan gewelddadige swart onluste in Sharpeville en Langa. Die regering kondig ’n noodtoestand oor die grootste deel van die land af. Die gemoedere in die buiteland was ’n lang tyd as gevolg van die onluste in die land teen Suid-Afrika gaande. Binnelands het mense aangedring op groter toegewings aan die swart bevolking en daar was selfs sprake dat Suid-Afrika onder die omstandighede ’n koalisie tussen die NP en VP nodig gehad het.

In die tweede helfte van die jaar klink stemme uit sekere kringe in die Kaaplandse NP op wat aandring op regstreekse verteenwoordiging vir die Kleurlinge in die Parlement. P.J. Cillié, redakteur van Die Burger, en sekere predikante in die Afrikaanse Kerke neem die voortou hierin. In ’n stadium skryf Cillié in Die Burger dat die gedagte van regstreekse Kleurlingverteenwoordiging reeds groot steun in NP-geledere geniet en dat die hele party vir die saak gewin kon word met sterk leiding. Die bewing kry momentum met die besluite van die Cottesloe-kerkeberaad in Johannesburg. Die sinodes van die deelnemende kerke het egter een vir een die besluite verwerp en uiteindelik uit die Wêreldraad van Kerke getree. In sekere kringe het die pogings tot politieke integrasie van die bruin bevolking voortgegaan, maar dr. Verwoerd roep die federale raad van die Nasionale Party byeen en reik ’n verklaring uit waarin die veldtog skerp veroordeel is en die party se beleid van skeiding (apartheid) herbevestig is.

Intussen is dr. Verwoerd op 9 April op kort afstand deur David Beresford Pratt geskiet terwyl hy die amptelike opening van die Randse Paasskou waargeneem het. Hy het wonderbaarlik herstel en kon reeds op 31 Mei 1960 tydens die vyftigjarige herdenking van die Unie in Bloemfontein ’n toespraak lewer. Pratt is geestelik versteurd verklaar en het in aanhouding selfmoord gepleeg. In Verwoerd se afwesigheid het die Unie-Volksraad die Referendumwet aangeneem en is bekend gemaak die volkstemming sou op 5 Oktober 1960 gehou word. Die Opposisie was steeds heftig teen republiekwording gekant en het aangevoer dit sou Afrikaans- en Engelssprekendes net verder verdeel, soos hulle trouens reeds grotendeels tussen die NP en VP verdeel was. Uit Natal is weer met afskeiding gedreig.

Die veldtog wat gevolg het, was van die hardste en intensiefste wat tot in daardie stadium in Suid-Afrika gevoer is. Die gewone kiesafdelings is behou en elke kieser sou die geleentheid kry of bloot “ja” of “nee” te stem. Uiteindelik het meer as 90% van die kiesers hul stem uitgebring en met ’n meerderheid van slegs 74 580 ten gunste van ’n republiek gestem: 778 787 was daarteen gekant, 850 458 was ten gunste. In Transvaal was 55,3% ten gunste, in die Vrystaat 76,3% en in Suidwes-Afrika 61,8%. In Kaapland het die republiekgedagte naelskraaps met 271 418 teen 269 784 stemme gewen. In Natal wou 75,9% die Unie behou.

Die kiesafdelings waarin die Opposisie ’n meerderheid stemme teen republiekwording kon kry, was ook dié wat gewoonlik tydens verkiesings in hul hande beland het. Kaapland (19): Albanie, Constantia, Groenpunt, Kaapstad-Tuine, King William’s Town, Maitland, Oos-Londen-Noord, Oos-Londen-Stad, Pinelands, Port Elizabeth-Sentraal, Port Elizabeth-Suid, Port Elizabeth-Wes, Queenstown, Rondebosch, Seepunt, Simonstad, Soutrivier, Transkeigebied, Wynberg. Natal (13): Drakensberg, Durban-Berea, Durban-Musgrave, Durban-Noord, Durban-Punt, Durban-Sentraal, Durban-Umbilo, Natalse Suidkus, Pietermaritzburg-Distrik, Pietermaritzburg-Stad, Pinetown, Umhlatuzana, Zoeloeland. Vrystaat (0). Suidwes-Afrika (0). Transvaal (19): Benoni, Bezuidenhout, Florida, Germiston-Distrik, Hillbrow, Hospitaal, Houghton, Jeppes, Johannesburg-Noord, Kensington, Noordoos-Rand, Orange Grove, Parktown, Pretoria-Rissik, Rosettenville, Springs, Turffontein, Von Brandis, Yeoville. In die verkiesing het die Opposisie dan ook 51 setels gewen, presies dieselfde getal setels waarin die meeste kiesers teen ’n republiek gekant was.

1961-verkiesing

Henry Fagan, leier van die kortstondige Nasionale Unie, wat in 1962 by die VP ingelyf is.

'n VP-verkiesingsplakkaat, waarskynlik van 1961.

Japie Basson.

Dr. Verwoerd kondig in die tweede helfte van 1961 aan dat hy besluit het om die algemene verkiesing, wat in 1963 gehou moes word, te vervroeg tot 18 Oktober van daardie jaar. Hy wou waarskynlik die kiesers geleentheid bied om hulle uit te spreek oor die land se uittrede uit die Statebond. Dit sou die eerste verkiesing tydens sy ampstermyn as eerste minister wees. Moontlik wou hy ook die lewe van die Progressiewe Party verkort. Hy was bekommerd oor die politieke rigting wat dié party voorgestaan het en sou die verdwyning van die party uit die Suid-Afrikaanse politiek verwelkom het.

Met die oog op die verkiesing het Japie Basson, wat in 1959 as Unie-Volksraadslid vir Namib in Suidwes-Afrika geskors is omdat hy nie met die NP se rassebeleid kon saamgaan nie, se Nasionale Unie ’n ooreenkoms met die VP gesluit dat kandidate mekaar nie sou opponeer nie en dat minstens een veilige opposisiesetel in die Volksraad vir die Nasionale Unie oopgehou sou word. Daar is ook onderneem dat Henry Fagan, partyleier, ’n senator in Natal sou word. Die partye kom ook ooreen om republiekwording as ’n voldonge feit te aanvaar en om ’n rassefederasie as toekomstige regeringspatroon te aanvaar met billike verteenwoordiging aan alle rasse in ’n sentrale Parlement. Die party het uit die staanspoor min kans gestaan om ’n eie staanplek in die politiek te verower. Die algemene verkiesing het dit bevestig.

Die ooreenkoms was dus net die voorspel tot Basson se hertoetrede tot sy ou tuiste, die Verenigde Party, wat hy in Suidwes verlaat het om ’n NP-Volksraadslid te word. Sir De Villiers Graaff het die krag van die N.U. totaal oorskat. Hierin het die PP se aanvalle van links waarskynlik ’n rol gespeel. Hymie Miller moes in Bezuidenhout, waar hy in 1958 onbestrede verkies is, plek maak vir Basson, wat uiteindelik die enigste N.U.-lid word wat die Volksraad haal. Miller verloor in Houghton teen die enigste suksesvolle PP-kandidaat, mev. Helen Suzman. Basson se meerderheid was 4 524 bo die kandidaat van die NP, J.H. Loock. In Boksburg trek die N.U. 43,8% van die stemme, George 14,4%, Newcastle 37,8%, Port Elizabeth-Noord 37%, Pretoria-Sunnyside 39,9%, Stellenbosch 23,7%, Valsbaai 35,8%, Vereeniging 42,1% en Vryheid 33,1%. Die party se totale getal stemme was 46 448, of 5,8% van die totaal. Kort daarna is die party ontbind en sluit hy by die VP aan.

Toe die Parlement op 18 Augustus 1961 ontbind is, was die stand van die partye: NP 102, VP 43, PP 11 en N.U. 1 asook vier Kleurlingverteenwoordigers. Die algemene verkiesings het, buiten om die PP van 11 tot ’n enkele verteenwoordiger te verminder, nie veel aan die politieke situasie verander nie. Die NP het twee winste op die VP behaal en sy ledetal tot 105 opgeskuif nadat die NP ook Namib teruggewen het waar Basson die party verlaat het. Na die verkiesing is die totale stand van die partye: NP 105, VP 49. PP 1, N.U. 1, Kleurlingverteenwoordigers 4. In Kaapland het Queenstown ’n rekord opgestel toe 97,2% van die kiesers gaan stem het. Dit was die enigste NP-wins in die provinsie op die VP toe J.J. Loots met 369 stemme wen. In Natal kon die NP weer net Newcastle en Vryheid verower terwyl hy in Transvaal in Sunnyside sy enigste wins op die VP behaal het.

Aanloop tot 1966-verkiesing

Die kiesbeampte lees op 27 Mei 1948 die uitslag van die kiesstryd in Brakpan waar A.E. Trollip (met roset) John Vorster (regs van hom) met twee stemme geklop het. Ná 'n hofsaak is die VP-meerderheid opgeskuif na vier. Vorster moes as onafhanklike staan omdat die NP, ingevolge sy ooreenkoms met die Afrikanerparty, geweier het dat ampsdraers van die Ossewabrandwag onder die AP se vaandel aan die kiesstryd deelneem.

Die tydperk van 1961 tot en met sy dood in 1966 is deur dr. Verwoerd oorheers. Hy het geglo die verwydering van die Britse monargie as ’n strydpunt in die Suid-Afrikaanse politiek sou ware volkseenheid tot gevolg hê. Hy het mettertyd besef dat so iets ’n tydsame proses was, maar het teenoor kollegas te kenne gegee dat hy teleurgesteld was dat groter getalle konserwatiewe Engelssprekendes hulle nie by sy party geskaar het sodat hy ’n groter keuse sou hê wat betref deelname van Engelssprekendes aan die regering van die land nie. Uiteindelik was sy keuse beperk tot Frank Waring en A.E. Trollip. Waring het in die 1961-verkiesing as onafhanklike in die kiesafdeling Maitland gestaan en met 907 stemme teen die VP se A. Hickman verloor, ondanks sterk aandrang dat hy as NP-kandidaat moes deelneem. Trollip was indertyd ’n gewilde administrateur van Natal, ’n pos waarin adv. Strijdom hom aangestel het. Ná die verkiesing is albei oorreed om tot die kabinet toe te tree, die eerste Engelssprekendes sedert 1948. Maar selfs in die gunstige klimaat van die 1966-verkiesing kon die NP nie ’n deurbraak onder die Engelssprekendes van Natal maak nie. Net plek-plek het die NP se steun onder dié groep in sekere kiesafdelings toegeneem. Vanaf Waring en Trollip se toetrede tot die NP-geledere tot die ontbinding van die VP in 1977 was net twee ander Engelssprekendes bereid om hulle lot by die NP in te werp. Howard Odell, lid vir Pietermaritzburg-Stad het in 1963 uit die VP bedank en hom die volgende jaar by die NP aangesluit. Harry Lewis het in 1969 sy voorbeeld gevolg. Sen. Owen Horwood, minister van finansies in die sewentigerjare, het ná hulle gevolg, maar hy is as senator benoem sonder dat hy voorheen by die aktiewe politiek betrokke was. Verwoerd se proefneming met die twee Engelssprekende minsisters het blykbaar nie veel vrugte afgewerp nie.

Sedert die vorige verkiesing het die gewapende vleuels van die Pan Africanist Congress en African National Congress hul binnelandse veldtog teen die aprtheidbewind verskerp. Strenger veiligheidsmaatreëls is deur die Parlement aangeneem, maar ná ’n reeks sabotasiedade kom die Rivonia-verhoor waarna Nelson Mandela, Walter Sisulu, Gowan Mbeki en andere na Robbeneiland gestuur word. Nog terreurdade volg, maar teen 1965 lyk dit of die veldtog stoom verloor het. Die leier van die verbode Kommunistiese Party, Bram Fischer, seun van die gewese Vrystaatse eerste minister Abraham Fischer, is ook in dié tyd verhoor en gevonnis nadat hy ’n tyd lank verdwyn en toe in vermomming in Johannesburg gelewe het.

Toe die terreurveldtog nie die gewenste uitwerking het nie, het teenstanders van Suid-Afrika se beleid hulle tot wêreldliggame gewend, soos die Verenigde Nasies, waarvan die kabinet besluit het om sy lidmaatskap te beëindig. Ander omstandighede het ingetree voor die besluit deurgevoer kon word en uiteindelik gaan hulle nie oor tot dié stap nie. ’n Stryd word in die Internasionale Hof teen Suid-Afrika oor Suidwes-Afrika gevoer en in 1964 beëindig die Internasionale Olimpiese Komitee die land se lidmaatskap nadat Suid-Afrika ook uit talle V.N.-agentskappe gesit is. In die V.S.A. begin ’n beperkte sanksieveldtog teen die Verwoerd-bewind, wat die uitvoer van sekere soorte wapentuig verbied het.

Ondanks al die binnelandse en buitelandse teenkanting voer Verwoerd sy beleid meedoënloos deur. In 1963 kondig hy aan die eerste stappe sou gedoen word om Transkei op die pad na selfbeskikking te plaas. ’n Groep ondersteuners van die Nasionale Party kry bedenkinge oor die beleid van afsonderlike ontwikkeling en organiseer die Republikeinse Party onder leiding van dr. C.F. van der Merwe, gewese hoogleraar in geneeskunde. In Brittanje neem die Arbeiders in 1964 oor en tree met spoed op om onafhanklike state (Swaziland, Botswana, Lesotho) aan Suid-Afrika se grense te vestig.

Rhodesië eensydig onafhanklik

Op 11 November 1965 lees Ian Smith, Rhodesië se eerste minister, ’n verklaring oor die radio ingevolge waarvan hy sy land hom eensydig onafhanklik (die sogenaamde U.D.I.) van die Verenigde Koninkryk verklaar. Sir De Villiers Graaff het ’n verklaring van steun voorgelees aan die Verenigde Party se sentrale kongres in Bloemfontein wat boekdele oor die VP se eintlike houdings jeens die ander rasse spreek. Hy is staande toegejuig deur ’n emosionele kongres. Ná hy die kongres meegedeel het dat die VP erkenning aan Rhodesië steun, dat Suid-Afrika die nuwe “staat” moes help waar moontlik, mits Rhodesië se optrede dit moontlik maak, het Graaff gesê die regering van sowel Rhodesië as Suid-Afrika “moet nou stappe doen om blanke beheer en leierskap oor die hele Suider-Afrika te verseker”. Verwoerd sê op 25 Januarie 1966 tydens die wantrouedebat in die Volksraad dat hy glo “dat Swart regering oor Blankes in Rhodesië tot vernietiging en chaos sal lei … Niemand kan meer simpatiek staan teenoor daardie mense, Blankes, wie se politiek bedreig word ...” Dr. Verwoerd het voortgegaan om die wit inwoners van Rhodesië se voortbestaan in die maande na die onafhanlikheidsverklaring te help verseker en so waarskynlik steun by Engelssprekende kiesers vir die 1966-verkiesing gewerf. Dit het egter nie op so ’n skaal geskied dat die NP ’n reuse-deurbraak in die oorwegend Engelssprekende kiesafdelings van Natal kon maak nie: sy twee setels uit die 16 van 1961 kon hy opskuif tot 5 uit 18 in 1966.

1966-verkiesing

Sir De Villiers Graaff het as partyleier toegesien hoe die VP se steun met elke verkiesing afneem, buiten vir die opflikkering in 1970.

Die datum van die algemene verkiesing, 30 Maart, is tydens die kort sitting aan die begin van 1966 aangekondig. Teen die einde van die vorige jaar was daar ’n herafbakening van kiesafdelings en is bestaande afdelings se grense ingrypend gewysig en talle nuwes is geskep. Tien nuwes het die getal in die Volksraad van 160 tot 170 vermeerder: Kaapland 54, Natal 18, Transvaal 73, Vrystaat 15, Suidwes-Afrika 6, Kleurlingverteenwoordigers 4. Op nominasiedag is ’n rekord van 345 kandidate deur die verskillende partye genomineer.

In die vorige verkiesing, so kort na die volkstemming oor republiekwording, is 67 kandidate onbestrede verkies. In 1966 was daar net 19 onbestrede setels, naamlik 17 van die NP en twee van die VP. Die PP se 27 kandidate was vier meer as in 1961. In Natal was daar ’n nuwe party, die National Front, wat ten gunste van blanke voogdyskap oor Suid-Afrika was, maar as die Transkei suksesvol sou blyk te wees, kon nog swart tuislande geskep word. Die party kry gemiddeld 150 stemme in die tien kiesafdelings waarin hy kandidate stel. Dr. Van der Merwe se Republikeinse Party het 22 setels betwis en gemiddeld 320 stemme per kiesafdeling gekry. Nog ’n nuwe party, die Konserwatiewe Nasionale Party, het een kiesafdeling in Transvaal betwis. Aldrie dié partye het later van die toneel verdwyn.

By die ontbinding van die Volksraad op 28 Februarie 1966 het die NP 102 setels gehad, die VP 49 en die PP een. Daar was ook vier Kleurlingverteenwoordigers en vier vakatures. Die VP en die Nasionale Unie het op 19 Junie 1962 saamgesmelt en Japie Basson het Volksraadslid van die VP geword. H.G.O. Odell, lid vir Pietermaritzburg-Stad, het die VP aan die einde van Januarie 1964 verlaat en sy plek as NP-lid ingeneem.

Die PP het heelwat swakker as in 1961 gevaar en weer net vir mev. Helen Suzman Parlement toe gestuur. Die gebeure in Rhodesië het waarskynlik daartoe bygedra dat Engelssprekendes bang was om vir die party te stem. In Kaapland het die NP twee winste op die NP aangeteken: Maitland en Port Elizabeth-Sentraal. In Natal het die NP die nuwe setel Umhlatuzana met 554 stemme gewen en die VP die nuwe setel Port Natal met 667. Die NP het Newcastle en Vryheid oudergewoonte gewen en ook Kliprivier en Zoeloeland by die VP afgeneem. In Pietermaritzburg-Stad het Odell amper die kandidaat van sy voormalige party, die VP, verslaan toe hy vir die NP net 52 stemme minder kry as W.J.B. Smith. Die NP het die beste tot dusver in Natal gevaar deur 40,6% van die stemme op hom te verenig vergeleke met die VP se 52,8%. Vyf jaar vantevore was dit 16,7% vir NP en 48,9% vir die VP Die PP het terugsak van sy tweede plek in 1961 met 26% van die stemme tot net 5% in 1966. In Transvaal het die NP die meeste van sy winste op die VP behaal en vir die eerste keer Benoni, Florida, Germiston-Distrik, Jeppes, Springs en Turffontein verower.

Die uitslag van die verkiesing was vir Verwoerd ’n persoonlike triomf na vyf moeilike jare binnelands sowel as buitelands. Hy stel sy kabinet opnuut saam op 5 April 1966. Op Dinsdagmiddag 6 September daardie jaar sit hy en wag in sy sitplek in die Volksraad op die verskyning van die speaker toe ’n parlementêre bode, Dimitrios Tsafendas, die raadsaal binnekom en die eerste minister met ’n dolk om die lewe bring. Verwoerd is die eersvolgende Saterdag in die Helde-akker in Pretoria begrawe. Twee dae later is B.J. Vorster tot nuwe hoofleier van die Nasionale Party verkies. ’n Onstuimige tydperk in die NP se geskiedenis sou volg wat in 1969 op ’n skeuring sou uitloop. Van die tussenverkiesings tussen die 1966- en die 1970-verkiesing het die NP 10 gewen en die VP een. Daar was egter geen voortekens wat die NP kon voorberei op die VP se herstel in 1970 toe die party 47 setels sou verower nie - ’n volle agt meer as in 1966.

1970-verkiesing

Die Verenigde Party het in 1970 die eerste keer die afwaartse steun by die stembus omgekeer en 47 setels gewen, vergeleke met 49 in 1961 en 39 in 1966.

Dr. H.F. Verwoerd se opvolger as NP-leier en eerste minister, B.J. Vorster, het te kampe gehad met spanning in sy parygeledere op kultuurrein en in die koerante wat die party ondersteun het. In die Parlement was daar onenigheid in die koukus oor wat sommige beskou het as ’n klaarblyklike afwyking van die sportbeleid van Vorster se voorganger. Dit was dr. Verwoerd se beleid dat gemengde sportspanne nie in Suid-Afrika ontvang sou word nie. Vroeg in 1967 het Vorster egter in die kabinet die sportkwessie aanhangig gemaak en gesê Suid-Afrika sou nie op die geslagsregister van buitelandse spelers ingaan nie. Op 1 April 1967 het hy sy sportbeleid in die Volksraad bekend gemaak. In wese het dit neergekom op die toelating van gemengde toerspanne in Suid-Afrika. Dit het heelwat konserwatiese NP-lede teen Vorster laat draai.

Intussen was daar ook ’n skerp botsing tussen konserwatiewes en liberales in die geledere van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns wat uiteindelik daartoe gelei het dat NP-leiers ’n beroep op die strydende faksies moes doen om die strydbyl ter wille van die party te begrawe. Dit was egter net die voorspel tot veel ernstiger botsings in 1968. Reeds in 1965 het die Nasionale Pers ’n Sondagkoerant, Die Beeld, in Transvaal gevestig as regstreekse mededinger van die Afrikaanse Pers (1962) Beperk se Dagbreek, ’n troue bondgenoot van die regering. Die botsing en meningsverskille oor wat NP-leiers as die verdelende rol van die pers beskou het, het tot ’n aantal vergaderings van die party se koukus in die Transvaal gelei. Uiteindelik aanvaar so ’n vergadering ’n mosie wat die rol van die Sondagkoerante in die ondermyning van party-eenheid veroordeel. Al het die klem op die koerante se rol geval, was dit duidelik dat die verskille in die party, veral in Transvaal, veel dieperliggend was. Mettertyd het die koerantredakteurs openlik, en verligte partyleiers minder openlik, begin steun werf vir die uitdrywing uit die party van die verkrampte elemente wat nie wou toegee aan die eise van die tyd om aan te pas nie.

Die verdeeldheid is tydens die parlementsitting van 1969 op die spits gedryf. Aan die hoof van die verkrampte faksie het dr. Albert Hertzog, seun van genl. J.B.M. Hertzog, gestaan wat in 1968 van sy oorblywende portefeulje as minister van gesondheid onthef is. In April 1969 lewer Hertzog sy sogenaamde Calvinistiese toespraak in die Volksraad waarin hy die verskille onderstreep tussen Afrikaners se Calvinistiese inslag en Engelssprekendes se tradisioneel liberale wêreldbeskouing. Hy het gesê dit is alleen die man wat deurdrenk is van Calvinisme wat sal kan staande bly in die aanslag teen die “Blankedom” in Afrika. Veral P.J. Cillié, redakteur van Die Burger, het dr. Hertzog skerp aangeval. In die Volksraad het sir De Villiers Graaff, leier van die opposisie, geëis dat Hertzog moet bedank. Die Transvaalse NP-leier, min. Ben Schoeman, het die eerste repudiëring in die Volksraad gedoen deur te sê dat die toespraak “’n verskriklike belediging van die Engelssprekendes was”. Vorster self repudieer Hertzog hierna. Die spanning in die NP bereik breekpunt op die party se Transvaalse kongres op 9 September 1969. Afgevaardigdes moes oor vier besprekingspunte stem: die sportbeleid, immigrasie, Engels-Afrikaanse verhoudinge en die regering se uitwaartse beleid. Schoeman het gevra al die lede wat teen die punte gestem het, se name moet aangeteken word. Elf het daarteen gestem en sewe het buite stemming gebly. Die name is toe aan hul kiesfadelingsbestuur oorhandig vir optrede teen hulle. Dr. Hertzog se afdelingsbestuur op Breyten het hom op 4 Oktober uit die party gesit.

Vorster moes vinnig optree om enige moontlike wyer verset by die kiesers te besweer en Hertzog en sy volgelinge die geleentheid te ontneem om ’n nuwe party regs van die NP te vestig. Die enigste uitweg was ’n vervroegde algemene verkiesing. Op die Vrystaatse kongres op 16 September 1969, slegs ’n week na die Transvaalse, kondig Vorster aan die verkiesing wat eers in 1971 moes volg sou reeds in April 1970 gehou word. Hertzog hou op 24 Oktober 1969 ’n groot openbare vergadering in die Skilpadsaal in Pretoria, wat die volgende dag uitloop op die stigting van die Herstigte Nasionale Party (HNP).

Die verkiesing van 1970 sou dus ’n botsing wees tussen vier partye. Die NP, VP, Progressiewe Party en HNP Al die klem het egter geval op die bittere stryd tussen die NP en die nuwe regsgesinde party. Die veldtog wat op die skeuring in Afrikanergeledere gevolg het, was die bitterste in ’n lang tyd. Vuisgevegte, tamatiegooiery en ander laakbare optrede was aan die orde van die dag. Dit was moeilik vir die pas gestigte HNP om onder sodanige omstandighede sy boodskap aan die publiek oor te dra. Die oormag was ook geweldig teen die HNP omdat die volle omvang van die regeringspers ingespan is ter ondersteuning van die regerende party om die nuweling te kelder. Tydens die veldtog het die regeringslede al hul aanvalle op die HNP toegespits en die VP en PP feitlik geïgnoreer. Dit was heel moontlik omdat die VP en PP se krag reeds herhaaldelik getoets is, maar die NP nie geweet het hoe diep die ondersteuning vir die HNP geloop het nie.

Met die ontbinding van die Parlement op 2 Maart 1970 was die stand van die partye: NP 119, VP 37, HNP 4, PP 1, Kleurlingverteenwoordigers 3. Daar was ook ses vakatures. Ná die verkiesing was die stand van die partye: NP 117, VP 47, PP 1. Langlaagte was vakant nadat die NP-kandidaat oorlede is. Die NP behou die setel in die daaropvolgende tussenverkiesing en bring sy setels op 118 te staan. Die grootste verloorder van die verkiesing was die NP wat agt setels aan die VP moes afstaan. Dié kiesafdelings was Florida, Benoni, Jeppes, Turffontein, Umhlatuzana, Zoeloeland, Port Elizabeth-Sentraal en Maitland. Die NP se taktiese fout om al sy aandag aan die HNP te bestee het in die VP se guns getel. Geen HNP-kandidaat was suksesvol nie.

Probleme ná oplewing

Die oplewing in die VP se steun in 1970 was die voorspel tot die party se geleidelik verbrokkeling binne die daaropvolgende sewe jaar. Die party was in ’n gunstige posisie om te konsolideer en voort te bou op sy suksesse in die verkiesing, want die Afrikanergeledere was diep verdeeld na die skeuring van die vorige jaar en die Progressiewes se bestaansreg, nadat die party die derde keer net een lid (Helen Suzman) Volksraad toe kon stuur, is ernstig bevraagteken. Nietemin het veral interne rusies mettertyd stukrag begin gee aan die verbrokkeling van die VP Dit het hoofsaaklik gewentel om die party se leierskap, maar was waarskynlik nie die vernaamste rede vir die versplintering van die party nie. Ná die 1970-verkiesing het invloedryke lede van die Engelse Establishment en die Engelse pers begin wonder of die VP regtig nog die instrument kon wees waarmee Engelssprekendes se deelname aan die politiek ’n faktor kon bly. Selfs in 1970 het die twyfel reeds diep wortel geskiet, maar die tradisionele verbondenheid aan die VP het oor baie jare gestrek en dit sou dus ’n langsame proses van toe tot in 1974 verg om ’n hoogtepunt te bereik.

Toe die lojaliteit van die Establishment uiteindelik uitgerafel het, het die proses van ontbinding weerklank gevind in opstand teen die leierskap. Sir De Villiers Graaff het die slagoffer van omstandighede geword waaroor hy geen beheer gehad het nie, maar geen ander leier sou waarskynlik toe nog die golf kon keer nie. Die enigste alternatief van destyds vir die Establishment was die Progressiewe Party, wat in 1970 steeds net ’n enkele Volksraadslid, mev. Helen Suzman, gehad het. So tree daar ’n verskuiwing van die Engelssprekendes ná 1970 na links in. Die PP het sy skielike vordering in die 1974-verkiesing tot ses parlementslede (sewe ná die tussenverkiesing in Pinelands) te danke aan die interne rusies in die VP, maar daar het toe al twyfel bestaan of die party ooit die moontlike lugleegte van die verwagte ontbinding van die VP sou kon vul. Met net 17 setels in 1977 teenoor 10 vir die VP se opvolger, die Nuwe Republiek Party, was dit duidelik dat VP nie gou as politieke instrument van die Engelssprekendes vervang kon word nie.

’n Belangrike gevolg van die 1970-verkiesing was die verstewiging van die sogenaamde reformiste of Jong Turke se posisie in die party. Die reformiste het hierna vergeefs probeer om die leiersposisies in die party te infiltreer en oor te neem, sodat die hele party beweeg kon word om ’n liberale interpretasie aan sy beleid te gee. Die Engelse pers, op wie se steun die VP altyd kon reken, het kant gekies vir die reformiste en selfs geëis “Graaff must go”. ’n Belangrike mylpaal was toe “Meneer Sap”, Marais Steyn, wat as Transvaalse leier deur die Jong Turk Harry Schwarz verslaan is, ná ’n botsing oor die betekenis van “blanke baasskap” in die partybeleid, na die NP oorgestap.

Op die 1973-kongres van die VP in Bloemfontein het sir De Villiers Graaff die verligte interpretasie van die dié beleid aanvaar, naamlik dat dit as ’n instrument tot verandering na magsdeling met ander rasse moes dien. Gaandeweg het daar ’n reaksie teen die sukses van die reformiste gegroei, veral ná Steyn se bedanking. Dit het duidelik geword ’n groot deel van die party, veral die ou gevestigde lede en dié op die platteland, steun nie die liberale interpretasie van die beleid heelhartig nie. Die leierskap het teen individuele reformiste begin optree.

1974, laaste verkiesing

Die Verenigde Party se vordering in 1970 is in 1974 ongedaan gemaak toe die Progressiewe Party ses setels verower het. Die totale setels van die opposisie het gedaal van 48 in 1970 tot 47 in 1974.

Die laaste verkiesing waaraan die VP sou deelneem, was op 24 April 1974. Uit die uitslag het dit geblyk dat die gesamentlike getal setels van die opposisie 47 was, net ses minder as in 1958, maar twee minder as in 1961. Die Nasionale Party kon 638 424 stemme op hom verenig en die Verenigde Party 357 210 (of 30,8%), teenoor 553 290 (of 36,7%) in 1970. Die Progressiewe Party, wat ses setels verower het en die tussenverkiesing in Pinelands kort na die verkiesing gewen het vir ’n sewende setel, het 72 479 stemme gekry. Die pasgestigte Demokratiese Party het 12 053 stemme gekry, wat beteken die VP en die partye wat uit hom afgestig het, het byna 39% van die stemme gekry. In ’n Westminster-stelsel is dit egter maar skrale troos, want die stedelike setels is met tot 15% oorbelaai en die landelikes met tot 15% onderbelaai. Dit was juis in die stede waar die linksgesinde opposisiepartye die grootste steun geniet het.

Enkele Kaaplandse kiesafdelings deur die VP en die NP gewen met getal geregistreerde kiesers op 31 Augustus 1974 toon hoe beduidend die getalle verskil het:

• Constantia: 14 698
• Kaapstad-Tuine: 14 651
• Rondebosch: 14 924
• Seepunt: 15 054

Maar:

• Beaufort-Wes: 9 159
• Kuruman: 9 214
• Prieska: 9 548
• Vryburg: 9 226

Indien ’n stelsel van proporsionele verteenwoordiging destyds, soos tans, gevolg is, sou die uitslag in 1974 volgens setels gewees het (ware getal tussen hakies): NP 94 (120), VP 54 (41), PP 11 (6), HNP 7 (0) en DP 2 (0), met ’n klein regstelling om die oorblywende drie setels toe te ken met bedorwe stembriefies in ag geneem.

Selfs in 1974 het die Verenigde Party nog setels verower waarvan die Demokratiese Party, toe hy 33 setels in die verkiesing van 6 September 1989 gewen het, maar net van sou kon droom. Dit het ingesluit: Oos-Londen-Stad, Oos-Londen-Noord, Maitland (Kaapstad), Rosettenville (Johannesburg), Newtonpark (Port Elizabeth), King William’s Town en Benoni.

Kort na die verkiesing het die PP geseëvier in die “veilige” VP-setel Pinelands en kon die Natalse leier van die VP met net 30 stemme in Umhlatuzana, ook ’n sogenaamde “veilige” VP-setel, teen die leier van die destydse D.P. wen. In Augustus 1974 was die stand van die partye dus NP 123, VP 41 en PP 7 (uit 171, 165 in Suid-Afrika en ses in Suidwes-Afrika).

Nadraai van 1974-verkiesing

Die uitslag van die verkiesing wat weliswaar nie die posisie van die NP verstewig het nie, maar tog die VP na links verswak het, het nuwe stukrag aan interne rusies in die VP gegee. In die parlementsitting van 1975 het vier lede van die Volksraad – Harry Schwarz (Yeoville), Horace van Rensburg (Bryanston), Dave Dalling (Sandton) en Dick Enthoven (Randburg) – van die VP, weggebreek en die Reformiste Party gestig. In die Senaat het twee lede na die nuwe party toe oorgestap en in die Provinsiale Raad van Transvaal eweneens twee. Dit was dadelik duidelik dat die party nie op eie stoom sou kon voortbestaan nie, omdat daar geen wesenlike verskil sy beleid en dié van die Progressiewe Party was nie.

In die parlementêre reses van 1975 vind dan ook die verwagte samesmelting van die twee partye plaas, hoewel dit in werklikheid ’n oorname van die Reformiste deur die veel ouer en beter gevestigde Progressiewes was. Op 5 Mei 1976 slaan die Progressiewe Reformiste Party sy eerste slag teen die VP in die tussenverkiesing in Durban-Noord toe S.A. Pitman met 4 243 stemme wen, ’n meerderheid van 324 teenoor die VP se W.B. Reynolds. Denis Worrall het 3 139 stemme vir die NP gekry. In die verkiesing van 1974 was dit nog ’n onbestrede setel vir die VP Die vorige jaar reeds moes die VP die kiesafdeling Bryanston in ’n provinsiale tussenverkiesing aan die P.R.P. afstaan.

Die begin van die einde

Theo Gerdener het namens die Demokratiese Party onderhandel oor die stigting van 'n nuwe opposisieparty.

Harry Schwarz.

In September 1976 het sir De Villiers Graaff sy veldtog “Red Suid-Afrika” van stapel laat loop en bekend gemaak die VP was van voorneme om ’n nuwe opposisie-party met ’n breë grondslag te stig. Dit sou daarop gemik wees om ’n breë spektrum van Suid-Afrikaanse kiesers te verteenwoordig en geheel en al vry wees van enige verbintenis met die “doodloopstraat-politiek” van die verlede. Die stigters van die party het gehoop die party sou steun kon trek van alle bestaande partye en dat dit uiteindelik sterk genoeg sou wees om ’n algemene verkiesing te wen. ’n Komitee is aangestel met as voorsitter Kowie Marais, afgetrede regter van die Hooggeregshof. Die ander lede was drie wat die VP verteenwoordig het, drie lede van die P.R.P. en Theo Gerdener van die Demokratiese Party (1973). As die beginsels waarop die komitee sou besluit vir die VP aanvaarbaar was, sou die party die beginsels en naam van die nuwe party aanvaar.

Die Marais-komitee het sy 14 beginsels op 20 Desember 1976 bekend gemaak. Dit het ingesluit gelyke regte op volle burgerskap vir alle Suid-Afrikaners, ’n federale of konfederale regeringstelsel vir die land, ’n Handves van Menseregte ter beskerming van minderheidsregte en die verwerping van alle diskriminasie, statutêr of administratief, op grond van ras, kleur, geloof of geslag.

Die P.R.P het die beginsels eenparig aanvaar. Graaff en die meeste VP-lede het ook die beginsels gesteun, maar die regtervleuel van sy party (die “Ou Garde”) het dit verwerp. Vroeër in daardie jaar, op 19 Januarie 1977, is ses VP-L.V.’s onder leiding van die Kaapse leier, Myburgh Streicher, geskors omdat hulle geweier het om die planne vir die nuwe party te steun. Hulle het gevolglik die Onafhanklike Verenigde Party op 26 Maart 1977 gestig, wat met ingang 28 Mei 1977 die Suid-Afrikaanse Party geword het. (In die verkiesing van 1977 het die party in twee setels in Port Elizabeth – Sentraal en Walmer – asook Simonstad gewen.) Gerdener het ook die beginsels, met sekere voorbehoud, aanvaar.

Deurdringende onderhandelinge het op die bekendmaking van die 14 beginsels gevolg, maar die drie partye het elk sy eie interpretasie daarvan gehad. Gou het dit duidelik geword dat die inisiatief geen vrugte sou afwerp nie. Dit was hoofsaaklik omdat die partye nie eenstemmigheid oor die veelvoudigheid van die Suid-Afrikaanse bevolking kon bereik nie. Graaff en Gerdener het volgehou in hulle soeke na die basis vir die stigting van ’n nuwe party, terwyl Eglin, as leier van die P.R.P., die 14 beginsels onvoorwaardelik gesteun het.

Ontbinding

Ná die VP in Maart 1977 in die verkiesing van die Johannesburgse stadsraad verslaan is, het die VP besluit om in die stadsraad met die NP saam te werk, pleks van met die PRP Dit het gelei tot die bedanking van Japie Basson as Transvaalse partyleier. Hy het verklaar hy sou hom aansluit by die pogings om ’n opposisie met ’n breër grondslag, met die 14 beginsels as basis, daar te stel.

Tydens die daaropvolgende maande het Graaff en Gerdener op sekere beginsels ooreengestem en op 28 Junie 1977 het die afsonderlike kongresse van die VP en die D.P. besluit om te ontbind en ’n enkele opposisie-party te stig. Op 29 Junie 1977 is die Nuwe Republiek Party met Graaff as tussentydse leier gestig.

Basson en vyf ander L.V.’s het geweier om by die party aan te sluit omdat die P.R.P. nie by die onderhandelings betrokke was nie. Hulle het aangekondig hulle sou die P.R.P. steun in hulle soeke na ’n nuwe grondslag vir ’n opposisie-party. Op 5 September 1977 het die Basson-groepering by die PRP aangesluit om die Progressiewe Federale Party tot stand te bring.

Graaff het kort daarna as tussentydse leier bedank en Gerdener het ook die party verlaat, hoofsaaklik weens ’n meningsverskil oor die party se kandidaat vir die vakante setel Hillbrow. Vause Raw is verkies as nuwe NRP-leier. In die verkiesing van 30 November 1977 het die PFP 17 setels gewen en die N.R.P. 10. Die NP het sy meeste setels nog (134, ná ’n tussenverkiesing in Springs, Oos-Rand) gewen. Die opposisie se totale getal setels het afgeneem van 51 ná 1974 se verkiesing en daaropvolgende tussenverkiesings tot net 27. Die enigste party wat dus werklik baat gevind het by die ontbinding van die VP, was die NP, teen wie al die ywer en onderhandelings gerig was.

Ten tyde van sy ontbinding het die VP steeds die grootste kiesersteun (363 478 in 1974) naas die NP (638 424) geniet en was hy 29 jaar lank die amptelike opposisie. In hierdie tydperk het sy setels van 65 (uit 156) tot 30 (uit 171) afgeneem en dié van die regerende NP van 70 tot 123 toegeneem.

Partye uit die VP ontstaan

• 9 Mei 1953 – Liberale Party. Eerste leier: mev. Margaret Ballinger.
• 10 Mei 1953 – Verenigde Federale Party. Eerste leier: sen. George Heaton Nicholls.
• 1954 – Nasionale Konserwatiewe Party. Eerste leier: Bailey Bekker.
• 14 November 1959 – Progressiewe Party. Eerste leier: dr. Jan Steytler.
• 11 Februarie 1975 – Reformiste Party. Eerste leier: Harry Schwarz.
• 26 Maart 1977 – Onafhanklike Verenigde Party (later Suid-Afrikaanse Party). Eerste leier: Myburgh Streicher.
• 29 Junie 1977 – Nuwe Republiek Party. Eerste leier: sir De Villiers Graaff (tussentyds), Vause Raw (voltyds).

Oorspronklike beleid

In 1934 het die nuwe party se Program van Beginsels, waarin genl. Hertzog ’n sterk hand gehad het, daarop neergekom dat die regering voortgesit sou word op die grondslag van Suid-Afrikaanse nasionale beginsels en in die gees van nasionale selfstandigheid in ooreenstemming met die Unie se soewerein-onafhanklike status. Die party onderneem om te streef na die verwesenliking van die nasionale aspirasies en oortuiginge van die bevolking van die Unie met die leuse Suid-Afrika Eerste. Die party wou volkome nasionale eenheid (destyds het dit neergekom op eenheid tussen die Afrikaans- en Engelssprekende blankes) in ’n gees van toewyding aan Suid-Afrika. Daar is ook bepaal dat die heersende verhouding tot die Britse Ryk gehandhaaf sou word onderworpe aan die Unie se status en sy belange. Dit sou enige lid van die party vry staan om enige regeringsvorm te propageer.

Rassebeleid

Ná die verwesenliking van eenheid in 1934 kon die party sy aandag aan groter sake skenk, waarvan die eerste die sogenaamde Bantoekwessie was. Genl. Hertzog het ’n tweederdemeerderheid gehad wat hom in staat sou stel om met sy naturellewetweging voort te gaan, maar dit was juis dié wetgewing wat verskille in sy eie party duidelik na vore sou bring. Liberale lede van die VP soos Jannie Hofmeyr, F.S. Malan en Richard Stuttaford se politieke denke was onversoenbaar met Hertzog se beskouinge oor die rassekwessie. Segregasie en integrasie kon nooit binne een party met mekaar versoen word nie en daarom was die Verenigde Party toe al bestem uitmekaar te spat. Die gekose komitee wat Hertzog se naturellewetgewing moes ondersoek, het sy werk in 1935 voltooi. Sy verslag bring botsende standpunte in die party skerp na vore. Die minderheid in die komitee, onder leiding van Smuts, Hofmeyr, Stuttaford en Malan het in die komitee ernstig met Hertzog se voorgenome planne gebots.

Veral die uitsluiting van swart kiesers in Kaapland van die algemene kieslys was ’n groot strydpunt. Van die kant van die eertydse lede van die SAP is selfs geëis dat die gekwalifiseerde stemreg van swartes in Kaapland na die ander drie provinsies uitgebrei word. Die komitee het aanbeveel dat daar pleks van Hertzog se drie wette net twee moes wees. Die komitee het ook glad nie aandag aan die sogenaamde Kleurlingkwessie geskenk nie en het aanbeveel dat dit afsonderlik aandag moes geniet. Die eerste wetgewende maatreël wat die komitee voorgestel het, het gehandel oor naturellestemreg in Kaapland en die tweede oor grond vir swartes oral in die Unie. Daar is voorgestel dat die verskillende Bantoetrusts in ’n enkele trust vir Suid-Afrika saamgevoeg moes word wat gemagtig sou word om grond by blankes te koop in oorwegend swart gebiede met geld wat die parlement daarvoor sou bewillig. Daar is ook voorgestel dat 18 miljoen acre (sowat 73 miljoen km²) gevoeg moes word by die oorspronklike 22 miljoen acre (sowat 89 000 km²) wat volgens die wetgewing van 1913 vir “Bantoebewoning” bewillig is.

Die komitee se voorgestelde wetsontwerp het bepaal die bestaande 11 000 swart kiesers op die gemeenskaplike keiserslys sou die reg behou om saam met die wit kiesers te stem. Alle ander swart stemgeregtigdes sou in vier kiesafdeling verdeel word: Kaapland, die Transkei, die Vrystaat en Natal en Transvaal saam. Hierdie kiesafdelings kon elkeen ’n verteenwoordiger vir die Senaat kies wat vir sewe jaar sitting sou hê. Die twee kiesafdelings van Kaapland en die Transkei sou ook die reg kry om twee verteenwoordigers vir vier jaar na die Kaaplandse Provinsiale raad af te vaardig. Die vier kiesafdelings sou ook die reg kry om twaalf verteenwoordigers vir ’n voorgestelde “Bantoeraad” te kies. Die opposisie in eie geledere was so groot dat Hertzog verplig is om ’n kompromie te sluit. Die kabinet was in twee verdeel.

Die kompromie het bepaal die swart kiesers in Kaapland behou hul stemreg, maar op ’n afsonderlike kieserslys. Hulle is in drie kiesafdelings verdeel wat elkeen ’n blanke verteenwoordiger na die Volksraad kon stuur vir die gewone vyf-jaar-leeftyd van die raad. Selfs dié toegewing kon verligtes soos Stuttaford en Malan nie tevrede stel nie, maar ter wille van party-eenheid ondersteun hulle die wetgewing wat in April 1936 tydens ’n gesamentlike sitting van die Volksraad en Senaat met 169 stemme teenoor 11 aangeneem is. Net die Gesuiwerde Nasionale Party het daarteen gestem.

Buite die parlement het dié wetgewing tot groot verdeeldheid gelei. Ook die Kleurlingkwessie het tot bitterheid gelei. Die kommissie het aanbeveel dat die stemreg van bruin kiesers in Kaapland na die noordelike provinsies uitgebrei moes word. Hertzog, wat destyds nog in die Nasionale Party teen die einde van die twintigerjare weg geneig het van dié standpunt, het daartoe teruggekeer. Die NP was verbind toe die afskaffing van die Kleurlingstemreg en het hul eertydse kollegas in die VP daarvan beskuldig dat hulle bolmakiesie geslaan het nadat hulle deel van die Verenigde Party geword het. Dit het die skeidslyne getrek vir die naderende verkiesing van 1938 en trouens ook vir die dekades wat daarna sou volg.

Laaste rassebeleid

Die Verenigde Party het in 1975 waarskynlik sy laaste “Program van Beginsels” uitgereik. Daarin het die party hom daartoe verbind om “die vrede, welsyn en geluk ten opsigte van almal wie se tuiste die Republiek van Suid-Afrika is, te bevorder, ongeag hul ras, kleur, taal of geloof”.

Ten einde dié doel te verwesenlik het die beginselprogram die party verbind om ’n “federale regeringstelsel te weeg te bring waaronder elke bevolkingsgroep regte van gesag en veiligheid sal uitoefen oor aangeleenthede rakende sy eie gemeenskap, en terselfdertyd ook magte en verantwoordelikhede met ander bevolkingsgroepe sal deel ooreenkomstig sy bydrae tot daardie aangeleenthede wat die ooreengekome onderlinge belange is van almal wat in die Republiek van Suid-Afrika woon”.

Waarop die beleid neergekom het, is ’n sogenaamde rasse-federasie waarin elke groep sy eie belange bevorder, maar waarin die blankes die “leiers” is, soos in paragraaf 4 van die program verduidelik: “Die Verenigde Party staan verbind aan blanke leierskap, nie in die sin van een groep wat baasskap oor ander uitoefen nie, nog in die eiebelang van enige gemeenskap, maar in die diens van alle gemeenskappe vir die handhawing van ordelike politieke, ekonomiese en maatskaplike vooruitgang.”

In 1914 het die Nasionale Party in sy Program van Beginsels dieselfde mening gehuldig, dog met die skeiding van rasse as bykomende doelwit: “Door bij ons optreden tegenover de naturellen als grondregel te stellen de overheersing der Europese bevolking in een geest van christelike voogdijschap, met strenge wraking van elke poging tot menging der rassen.” Buiten die voorstel vir ’n rassefederasie, het die Verenigde Party se beleid in 1974 nie veel van dié van die NP in 1914 of die VP self in 1934 verskil nie. In daardie jaar stel die party se Program van Beginsels dit as volg: “As ’n grondbeginsel van Naturellebeleid word aanvaar die erkenning van die naturel as ’n blywende deel van die landsbevolking onder kristelike voogdyskap van Europese rasse, met streng wraking van elke poging tot menging van die rasse, en die aankweking van ’n gees van welwillendheid en van onderlinge vertroue tussen die twee rasse, as synde in die beste belang van Suid-Afrika.”

Struktuur en organisasie

In alle belangrike opsigte was die Verenigde Party ’n sogenaamde kaderparty. Lidmaatskap was redelik informeel en die ideologiese beginselprogram het maar min om die lyf gehad. Die party was dus in sowel beleid as optrede altyd redelik buigsaam en pragmaties, anders as die Nasionale Party wat weer dogmaties en onbuigsaam was. Die NP het ook altyd die steun van Afrikaanssprekendes as vanselfsprekend aanvaar, terwyl die VP in ’n sekere mate die steun van Engelssprekendes tot ten minste die verkiesing van 1970 as vanselfsprekend kon aanvaar. Daarna het die Progressiewe Party om dieselfde steun meegeding en was dit nie meer vanselfsprekend dat Engelssprekendes die VP sou steun nie.

Die VP moes noodgedwonge pragmaties wees weens sy groot verskeidenheid kiesers en belangegroepe wat hom gesteun het, byvoorbeeld sakelui, boere en werkers. Ook in sy steunbasis onder Engelssprekendes was daar groot verskille in byvoorbeeld die meer tradisievaste Oos-Kapenaars in kiesafdelings soos Albanie, Queenstown, King William’s Town en die twee Oos-Londen-setels, die meer verligte of liberale Kaapse tradisie wat neerslag gevind het in kiesafdelings soos Rondebosch, Claremont en Constantia, maar ook die steun landwyd van kiesers wat nie noodwendig verlig was nie, maar eenvoudig hulleself nie sover kon kry om NP te stem nie, hoofsaaklik weens redes wat meer met tradisie as met ideologie uit te make gehad het.

Wat die neerlê van beleid betref het, het die parlementêre koukus van die party ’n oorheersende rol gespeel, eie aan ’n kaderparty. Die prosedure wat in die aanwys van kandidate vir ’n verkiesing gevolg is, was ook kenmerkend van ’n kaderparty. Hulle was vooraanstaande mense wat nie noodwendig in die betrokke kiesafdeling gewoon of tot op datum aktiewe partylede was nie.

Dit verklaar hoekom so baie groepe van die party weggebreek het. Gestel die party nomineer ’n sakeleier om as kandidaat te staan. Hy het egter nie ’n geskiedenis van partybetrokkenheid nie en daarom is sy opvattings nie bekend nie. Met die volgende meningsverskil in partygeledere is dit dus makliker vir hom as wat dit byvoorbeeld vir ’n NP-L.P. was om die party te verlaat en hom by ’n nuwe groepering te skaar, soos gebeur het met die afstigting van sewe partye.

Verkiesingsuitslae

Die Verenigde Party het in sy 43-jarige bestaan aan altesaam nege verkiesings deelgeneem. Sy getal setels het van 1938 tot 1966 in elke verkiesing afgeneem, waarna daar ’n opflikkering in 1970 was, maar uiteindelik weer ’n afname in die laaste verkiesing waaraan die party deelgeneem het, dié van 1974. Omdat die Verenigde Nasionale Suidwes-party van 1950 tot 1971 apart van die VP in Suid-Afrika gestaan het, word sy stemme en persentasie nie bygereken nie. Die syfers vir 1974 sluit weliswaar Suidwes-Afrika s'n in.

Jaartal	Setels gewen	Totale setels	Stemme gekry	Persentasie
1938	111	150	447 535	53,6%
1943	89	150	431 171	48,7%
1948	65	150	515 273	47,9%
1953	57	155	599 849	49,2%
1958	53	156	492 071	42,3%
1961	49	150	285 242	35,6%
1966	39	160	474 815	36,3%
1970	47	159	553 290	36,7%
1974	41	163	357 210	30,8%

Hoewel 1974 op die oog af die swakste prestasie in die party se bestaan was, was dit hoofsaaklik te wyte aan die Progressiewe Party se opkoms. Saam het die partye 48 setels verower (nadat die PP die tussenverkiesing in Pinelands gewen het) en hul gesamentlike aandeel aan die stemme was 37,1%, vergeleke met ook 48 setels saam in 1970, maar in daardie verkiesing 40,7% (SWA ingereken). Die VP het in slegs een verkiesing, 1974, 'n kleiner aandeel van die uitgebragte stemme op hom verenig as die beste vertoning van 'n opposisieparty in die jare sedert sy ontbinding, naamlik die Konserwatiewe Party in die 1989-verkiesing se 31,52%, maar sy 41 uit 178 setels, was steeds swakker as wat die VP op sy swakste (39 uit 160) in 1966 gevaar het.

Bronne

• Alhadeff, Vic. 1990. A Newspaper History of South Africa. Cape Town: Don Nelson.
• Böeseken, dr. A.J., Krüger, dr. D.W. en Kieser, dr. A. 1953. Drie eeue. Die verhaal van ons vaderland. Kaapstad: Nasionale Boekhandel.
• Krüger, prof. D.W. 1978. The making of a nation. A history of the Union of South Africa, 1910–1961. Johannesburg & London: Macmillan.
• Long, Basil Kellett. 1945. In Smuts's Camp. London, New York, Cape Town, Toronto: Oxford University Press.
• Mostert, J.P.C. 1986. Politieke Partye in Suid-Afrika. Bloemfontein: Instituut vir Eietydse Geskiedenis, U.O.V.S.
• Potgieter, D.J. (red.) 1972. Standard Encyclopaedia of Southern Africa. Cape Town: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery (Nasou).
• Rosenthal, Eric. 1978. Encyclopaedia of Southern Africa. Cape Town and Johannesburg: Juta and Company Limited.
• Saunders, Christopher C. (raadgewende red.). 1994: An Illustrated Dictionary of South African History. Sandton: Ibis Books and Editorial Services cc.
• Scannell, J.P. 1965. Die Afrikaanse Kernensiklopedie. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Beperk.
• Schoeman, B.M. 1977. Parlementêre verkiesings in Suid-Afrika 1910–1976. Pretoria: Aktuele Publikasies.
• Van der Spuy, D.C. (hoofred.). 1975. Amptelike Jaarboek van die Republiek van Suid-Afrika 1975 (Eerste Uitgawe). Pretoria: Departement van Inligting.
• Van Wyk, Bertie (hoofred.). 1979. Official Yearbook of the Republic of South Africa 1979. Johannesburg: Chris van Rensburg Publications (Edms.) Bpk.
• Visser, Rud. P. (samesteller). 1957. Die Vaderland-Gedenkalbum. Johannesburg: Afrikaanse Pers-Boekhandel.

Verdere leesstof

• Die Verenigde Party – Die groot eksperiment, deur S.L. Barnard

Eksterne skakels

• (en) Helen Suzman vereer deur U.S. Geargiveer 20 Februarie 2007 op Wayback Machine
• (en) Encyclopaedia Britannica se artikel oor die party
• (en) Geskiedenis van die VP, PP en P.F.P. op die D.A. se webwerf
• (en) Besonderhede van die Verenigde Party-argief wat by die Universiteit van Suid-Afrika gehuisves word. URL besoek op 19 Augustus 2013.
• (en) 'n Bondige chronologie van die Verenigde Party. Geargiveer 1 Junie 2020 op Wayback Machine URL besoek op 19 Augustus 2013.